МЫЙ СЕТӦ КАРТУПЕЛЬ
«Ордымын», 2(5) номерын ме гижлі, мый сетіс 1926 воӧ нёль переменаӧн му уджалӧм.
Ӧні неуна висьталышта, мый сетіс нёль переменаӧн уджалігас картупель перемена да кыдзи сійӧс дӧзьӧритім (чередитім).
Картупель вӧлі пуктӧма куим му вылӧ. Став местаыс 580 квадрата сажень. Та пытшкысь ӧти му — 200 кв. сажень ыджда вӧлі зэв омӧль: куйӧдтӧм, сэсся воддза вояснас омӧля дӧзьӧритӧма.
Воддза арнас став картупель улӧ лӧсьӧдӧм мусӧ вӧлі гӧрӧма. Тулыснас мӧдысь гӧрим, да плуг улӧ пуктігӧн коймӧдысь. Пуктӧма вӧлі картупельсӧ неуна тшӧкыдапырысь. Костыс радысь радӧдз вӧлі вершӧк 15–16, да радас 4–5 кымын вершӧк. Кӧйдыс муні 19 пуд.
Пуктӧм бӧрас некымын вежон бӧрын чорыдакодь зэрышталіс да муясыс коркаасисны. Картупельыслӧн быдмӧмыс эз кут тӧдчыны. Кор корйыс лои вершӧк 2 кузя кымын, став картупель муяссӧ кык пӧвстӧн кузьмӧсӧн пинёвтім (дерт, кузьтаногнад пинёвтігӧн корйыс ёнджыка шедӧ, сӧмын сэки вӧв кокнад картупельыс озджык сюйсьы, пуктӧм костіыс кӧ ветлӧдлан). Ортсӧ петӧм картупельсӧ бӧр сюйышталім. Пинёвтӧм бӧрын картупель ёнджыка мӧдӧдчис быдмыны.
Кор корйыс нюжалі омӧльджык му вылас 4 вершӧкӧдз, а бурджыкас — 7-ӧдз, окучникӧн бугритім да мусӧ киӧн вешталім кор гӧгӧрыс. Бугритӧм бӧрын картупель яра нин мӧдӧдчис быдмыны.
Сэсся гожӧм шӧрнас (буракӧ, юньын) ӧти войӧ ёна пужъявліс, картупель кор увтасджык местаясысь няйт кодьӧдз кынмис. Миян муяс вылын (бугритӧм пондаыс да ёнмӧм-босьтчӧм пондаыс, буракӧ) картупель кор нинӧм эз ло, сӧмын тай неуна лист доръясыс сьӧдӧдыштлісны. Бугриттӧм муяс вылад картупельыс сідз нин омӧля вӧлі быдмӧ, да кынмӧмнад ӧстаткисӧ тшыкӧдіс. Кӧйдыслы выльысь лои корсӧ лэдзны. Сы вӧсна картупельыс быдман бур кадсӧ уна воштіс. Сӧмын миян му вылын кадын бугритӧмла да кыдзи колӧ дӧзьӧритӧмла быдмӧмсьыс эз сувтлы.
Кольӧм гожӧмыд вӧлі зэра. Сы понда ми муяснымӧс, картупель коръясыс 6–8 вершӧкӧдз нюжалӧм мысти, бугритім мӧдысь. Мӧдысь бугритігас корйыс вӧлӧмкӧ кузь нин да, радӧдыс кӧ окучникнад ӧтарӧ-мӧдарӧ кутан ветлӧдлыны, ёна чегъясьӧ. Сы вӧсна окучникнад лои ветлӧдлыны сідзи: ӧтар му боктіыс заводитны, да помысь помӧ ветлыны, сэсся вӧлисти мӧдар бокӧдыс мунны. Тадзи ветлӧдлӧмӧн корйыс ньӧти оз чегъясь, а сӧмын водӧ, — неуна нӧйтчыштӧ (укӧдитчыштӧ). Нӧйтчыштӧмыс зэв шань; сэки картупельыд озджык сэтшӧма кор выв кут быдмыны, корйыс озджык кут ӧбӧдитны быдман картупельсӧ сёянсьыс. Мӧдысь бугритӧм бӧрын мусӧ кор бердас киӧн бара лӧсьӧдлім.
Тадзи ми дӧзьӧритім картупельнымӧс кольӧм гожӧм медводдза во на.
Мукӧд олысьясыс миян сиктын некод тадзи картупельсӧ эз дӧзьӧрит, пуктылісны важ ног на зэв тшӧкыда. Пуктӧм бӧрын эз пинёвтлыны, бугритлыны (ӧткымын морт сомын ӧтиысь бугритлісны). Сы понда, ӧти-кӧ — гожӧм шӧрнас увтасджыкинъясын кынмыліс, а выль корйыс весьт кузя нюжалі да вижӧдіс. Дерт, сэтшӧм омӧля дӧзьӧритӧмнад уна картупель виччысьны эз позь.
Миян (560 кв. саж. му вылас) картупель воис 280–300 пуд. Быд кык квадрата сажень мында местаысь пуд картупель! Коймӧд муыс кӧ вӧлі мукӧд кодь жӧ бур, картупельыд воис унджык. Картупель сетіс куш барышсӧ (лыддьыны кӧ 50 урӧн пуд, да кӧйдыс дон шыбитӧм бӧрын — 9 шайт да 50 ур) 130 шайт саяс.
Тайӧ муяс вылас кӧ кӧдзӧма вӧлі нянь (ид), ёна нин уна воис кык му вывсьыс 18 пуд, а коймӧдсьыс (изӧрмӧма нин сійӧ ёна да) пуд 5, ставсьыс 23 пуд. Кӧйдыс шыбитӧм бӧрын кольӧ воӧм няньыс сӧмын 18 пуд, — 36 шайт дон.
Картупель сетіс 130 шайт саяс, а ид сӧмын 36 шайт, — матӧ нёль пӧв унджык.
Та серти позьӧ аддзыны — картупель вӧдитны нянь дорысь бурджык: ӧти-кӧ, картупельлы этшаджык колӧ места; мӧд-кӧ, бурджыка вештӧ урожайӧн сы бердӧ пуктӧм уджсьыс; коймӧд-кӧ, ёна небзьӧдӧ да шойччӧдӧ мутӧ нянь кӧдзалы (ещӧ нин бура картупель бӧрын быдмӧ ид).
Кымын крестьяна уна кутасны пуктыны картупель да агрономъяс тшӧктӧм серти дӧзьӧритны, сымын ёна содас докодыс овмӧсын.
Илля Ӧльӧксан.
