МЫЙӦН ВЕРДНЫ СКӦТӦС
(Абу кӧ тырмана туруныд)
Миянын войвылад скӧтлы кӧрымыс во гӧгӧрсӧ тшӧкыдакодь оз тырмывлы. Ещӧ нин оз тырмывлы, кор тулыс помыс нюжавлӧ. Сӧмын миян крестьяна мыйлакӧ оз зільны кадын кӧрым тырмытӧмсӧ вештыны. Гожӧмын, аръявылыс крестьяниныд эськӧ аддзас нин, кутшӧм лоӧ во пом, кутшӧм воас туруныс, да оз босьтчы заптыны, турун кындзи, скӧтлы мукӧд сикас кӧрым. Омӧль урожая вонад кӧ эськӧ крестьянаыд арсяньыс кватитчасны, сэки кӧрымтӧ скӧтлы лӧсьӧдны абу и сьӧкыд. Сэсся, тӧв пуксьӧм мысти, сійӧ кӧрымсӧ кужӧмӧн вердӧмӧн позис эськӧ кокниджыка вотӧ вуджны, — кӧрымыд судзсис, эз эськӧ ков скӧтсьыд чинтысьны.
Колян гожӧм видзьяс пуктыны эз вӧв бур кадыс. Туруныс крестьяналӧн, воддза вояс дорысь эськӧ, эз ло этшаджыкыс. Сӧмын кузя дугдывтӧг зэрӧмъясла колян вося турунъясыс сьӧдасисны, пӧткӧдан совъясыс турунъяссьыс мыськассисны. Сэсся ульӧн чӧвтӧм вӧсна зорӧдъясын сотчисны. Сы вӧсна кольӧм вося турун лои мисьтӧм, чӧскыдтӧм дай этшаджык пӧтӧса. Скӧтыд сійӧс дыша сёйӧны.
Кӧть и сідзи, ми тай шулім нин, мися, крестьянаыд эз зільны лӧсьӧдны таво мукӧд сикас кӧрымтӧ. Ӧні лоӧ мӧвпыштны, кыдзи эськӧ кутшӧм кӧрым миян эм, сійӧн воштысьны тулысӧдз, скӧтӧс луд вылӧ лэдзтӧдз, — тулыс помыс кӧ кузь лоӧ.
Та йылысь висьтавтӧдз ми ещӧ шуам, кыдзи эськӧ водзӧ кежлӧ бырӧдны кӧрымъяс тырмытӧмтӧ. Крестьяналы колӧ чорыда мӧвпыштны сы йылысь. Ми огӧ кужӧ видзтыны (экономить) турунтӧ: омӧль ляснияснад весьшӧрӧ уна тальӧдам скӧт кок улӧ. Вӧчны кӧ эськӧ крестьянинлы карта вылас датчана нога лясни^Кыдзи колӧ лӧсьӧдны карта вылад бур лясни гижӧма «Ордым» 3 №./^, сэки туруныд скӧт кок улад оз лэччы. Сэсся водзӧ. Крестьяниныд аддзӧ нин — туруныс оз тырмы, а идзассӧ карта вылӧ вольсалӧ, Абутӧминад эськӧ идзасыд бур кӧрым нин, кӧтӧдӧмӧн кӧ да шырӧмӧн кӧ сійӧс вердны. Дерт, карта вывтӧ вольсавтӧгыд он жӧ видз. Да идзас пыддиыд позьӧ мукӧдторъясӧн вольсавны. Со, шуам, трундаӧн. Трундаыд ӧд бур вольӧс жӧ^Видзӧд «Ордымысь» 1927 вося 1-ӧд № стаття «Трунда — бур вольӧс»./^. Сэсся позьӧ картатӧ вольсавны стружкиӧн, пильнӧй пызьӧн, пувывса коръясӧн.
Кыдзи вердчыны турунӧн, идзасӧн да картупельӧн.
Ӧні ми висьталам, кыдзи ӧнія кӧрымъяснас видзтӧмӧн вердны скӧтӧс. Мый вылӧ ӧні ми вермам надейтчыны? Кутшӧм кӧрым ӧні миян эм? Эм омӧль турун, идзас. Гашкӧ ещӧ эм картупель. Кыдзи сійӧясӧн бурджыка да видзтӧмӧн вердчыны? Чорыд кӧрымъяс (турун, идзас) бурджык вердны шырӧмӧн. Шырӧмӧн вердӧмӧн скӧтыд ставсӧ кутас сёйны, озджык коль ӧбледьсӧ, дай бурджыка вермас курччавны. Шыртӧгыд вердӧмӧн оз став сёйӧмсӧ скӧтыдлӧн гырк пытшкӧсыс разӧд (не переваривается) дай разавтӧмыс весьшӧрӧ вошӧ.
Турунтӧ да идзастӧ шырны 1–2 вершӧк кузя (вӧвлы колӧ посниджыка). Шырӧмсӧ колӧ вердны пӧжӧмӧн. Сэки пӧтӧсджык дай скӧтыд сёйӧны бурджыка. Позьӧ жӧ скӧтлы вердны жуг, ёг турун, пувывса коръяс, яла, сідзи водзӧ.
Кӧрымтӧ скӧтлы позьӧ пӧжны керкаад, либӧ, уна скӧтлы кӧ ковмас пӧжны, позьӧ ывла вылын ящикъясын. Ящикъяссӧ муӧ кодйысьӧмӧн сюйӧны. Быд ӧти кубическӧй аршин мында кӧрым вылӧ колӧ киськавны куим ведра пуан ва. Киськавны (пӧжны) позьӧ пельсаын либӧ топыд ящикын. Уна ӧтпырйӧ кӧрымтӧ пӧжны оз ков, а колӧ сӧмын ӧтчыд сетӧм вылӧ. Бур зэв ваӧ пуктыштны сов, либӧ войдӧр киськавны совнас кӧрымсӧ, а сэсся вӧлисти васӧ кисьтны сэтчӧ. Пуан ваӧн киськалӧм мысти кӧрым тыра пельсаыс либӧ ящикыс топыда вевттьыссьӧ. Бур зэв, вевтнас кындзи кӧ ещӧ дӧраӧн вевттян. Сідзи кӧрымыд бурджыка пӧжсяс. Кымынкӧ час мысти кӧрымыд зэв бура пӧжсяс, небзяс, лоӧ чӧскыд кӧра дай скӧтыд ёна сёясны сійӧс. Ещӧ нин бур лоӧ татшӧм вердасыд, киськалыштан кӧ пызьӧн либӧ ӧтрубӧн.
Мукӧд крестьяна ӧні унакодь нин картупель вӧдитӧны. Лишалӧ ӧткымынлӧн и скӧтлы мыйкӧ мында. Дерт, скӧтыдлы вердӧны бӧрйӧмсӧ — поснисӧ да тшыкӧмъяссӧ. Татшӧм картупельтӧ бурджык вердны вундалӧмӧн. Бур лоӧ вердтӧдзыс видзны час 10–12 ваын, мед картупельсьыс скӧтлы вреднӧйторъясыс петісны. Тайӧ васӧ некутшӧм ногӧн скӧтлы оз позь юктавны. Сэсся ещӧ нин бур эськӧ, тшыкӧм картупельсӧ кӧ пуан. Сэки васӧ чугунъяссьыд бара жӧ колӧ кисьтны, а пуӧм картупельсӧ пожъявны кӧдзыд ваӧн.
Куш картупельӧн скӧттӧ оз позь вердны. Колӧ тшӧтш сетавлыны турун дай идзас. Дай сідзжӧ колӧ скӧтыдлысь кӧрымсӧ вежлавлыны, мед ӧти пӧлӧс сёйӧмсьыс эз умны.
Скӧттӧ позьӧ вердны пу кӧрымӧн.
Тані индӧм кӧрымъяс кындзиыс скӧттӧ позьӧ вердны и мукӧдторъясӧн. Турунтӧм во помъясад, да ещӧ кӧ тулыс помыд нюжалас, позьӧ вердчыны пу кӧрымӧн. Медбур тайӧ кӧрымъяс пиад, дерт эськӧ вӧліны кӧ сӧмын на петны заводитӧм пуяс, либӧ неуна быдмыштӧмъяс нин, да посни, нэр коръясыс мыччысьӧм бӧрын. Сӧмын ӧд сэтшӧм кӧрымтӧ колі лӧсьӧдны кадын. А каднас миян крестьяналӧн лӧсьӧдтӧм лои. Ӧні сы йылысь сёр сёрнитны. Колӧ корсьны, мыйӧн да кыдзи вердчыны тайӧ здукнас, мый ӧні нин позьӧ судзӧдны. Миян гӧгӧр зэв уна эм пуясыд. Кӧрым вылӧ оз став пуясыс шогмыны. Мукӧд пусӧ (сира да лыска пуяс) скӧтлы оз позь вердны. Пӧтӧслун серти кӧрым вылӧ туйӧны со кутшӧм пуяс: липа, бадь, тополь, пипу, кыдз пу, ловпу, ниа, ньыв пу.
Пуяс кӧрым вылӧ ставнас шогмӧны: ачыс пуыс и, увъясыс и, кырсьыс и. Кыдз пу, лопу да бадьлысь увъяссӧ кӧрым вылӧ лӧсьӧдны позьӧ со кыдзи: увъяссӧ кералӧны кузьтанас да кызтанас вершӧк джынъя торъясӧ, косьтӧны пачын, сэсся изӧны ас изкиӧн либӧ тойӧны гырйын. Артмӧм пызьсӧ пуктӧны пельсаӧ (ӧти душ вылӧ 13 пунтысь унджык мед оз ло), киськалӧны вылас 1–2 пунт пызьӧн, либӧ ½–1 пунт чужйӧн, сэсся кисьтӧны пӧсь ва. Татшӧм пӧжӧмсӧ колӧ сюйлыны рытъя пачӧ час 6–8 кежлӧ. Сы бӧрын позьӧ нин вердны скӧтлы сорлалӧмӧн мукӧд кӧрымъяскӧд: шырӧм идзасӧн, турунӧн, жугйӧн. Тайӧ кӧрымсӧ скӧтыд — вӧв и, мӧс и — зэв окотапырысь сёйӧны. Пӧтӧслуннас бурджык весиг ид идзасысь. 13 пунт татшӧм кӧрымыд пӧтӧслуннас водзсасяс 10 пунт турункӧд.
Кӧрымсӧ увъясысь вӧчӧны ещӧ мӧд ногӧн. Пу пызьсӧ пуктӧны пельсаӧ, кисьтӧны пӧсь ва, дай гудралӧны. Сэтчӧ пуктӧны шомйӧв: ӧти пань быд ведра ва вылӧ. Пельсасӧ сэсся видзӧны лун 2–3 шоныд ва пиын. Сы бӧрын сетӧны скӧтлы. Тадзи вӧчӧм пу кӧрымыд ёна небзьӧ, шоммӧ, лоӧ чӧскыд кӧра дай чӧскыд дука. Водзӧ вылӧ вӧчигӧн позьӧ шоммӧдны ас важ шомнас.
Ассьыс пусьыс кӧрымсӧ лӧсьӧдны со кыдзи. Пусӧ пӧрӧдӧны, кырссьӧны, дай пилитӧны чунь кыза гӧгыльясӧ. Сэсся посни пельӧ жугӧдлӧны дай изӧны. Пызьсӧ позьӧ сетавны скӧтлы 4–5 пунтӧн, мукӧд кӧрымъяс пиӧ сорлалӧмӧн, позьӧ жӧ пусьыс вӧчны кӧрымтӧ увъясысь вӧчӧм моз жӧ, — бӧрынджык тай висьталім нин.
Позьӧ вердчыны тшӧтш пильнӧй пызьӧн. Медбур пильнӧй пызьыс топольлӧн, пипулӧн, липалӧн, кыдз пулӧн. Позьӧ жӧ сетавлыны и пожӧм пильнӧй пызь. Пильнӧй пызьтӧ позьӧ вердны ӧти душлы лун кежлӧ 8 пунтӧдз. Кӧрым вылад шогмӧны жӧ сэсся кырсьяс бадьлӧн, пипулӧн, топольлӧн дай мукӧд пулӧн. Кырсьсӧ косьтӧны, изӧны. Сӧмын пӧжтӧдз войдӧр колӧ кӧтӧдны ва пиын. Пӧжӧм бӧрын пызьӧн ли, мыйӧн ли киськалыштӧмӧн сетӧны скӧтлы.
Став выль сикас кӧрым дінӧ скӧттӧ колӧ велӧдны вочасӧн. Кӧрымтӧ пыр колӧ чӧскыдмӧдны (вӧчны чӧскыдджыкӧн). Сы вылӧ зэв бур — сов. Совтӧ эськӧ колӧ сетлывлыны быдпӧлӧс скӧтлы не куш тані индӧм кӧрымъяс пиын, а быд кӧрым пиын. Солыс скӧтыдлы зэв лӧсялӧ. Быд сутки кежлӧ эськӧ колӧ сетлывлыны совтӧ: мӧсъяслы — 3 зӧлӧтник гӧгӧр, вӧвъяслы — 2 зӧл. гӧгӧр, посни скӧтлы — ½ зӧл. гӧгӧр. Сӧмын сэки колӧ видзӧдны скӧт бӧрсяыд. Мукӧд скӧтыслӧн оз разав вирас (оз переваривайтчы) став солыс (мыйта ми индім тані). Сэки колӧ чинтыштны.
Вӧлӧс вердӧм.
Неуна ещӧ висьталыштам вӧлӧс вердӧм йылысь. Зӧръясыд ӧд вӧвъясыдлы таво, турун моз жӧ, омӧля воисны.
Зӧр пыдди да турун пыдди мыйкӧ мында вӧвъястӧ позьӧ жӧ вердны тані висьталӧм кӧрымъяснад. Сӧмын вывті тшӧкыда оз позь вердны. Сэсся вӧвтӧ позьӧ вердны картупельӧн. Картупель бердад колӧ велӧдны вочасӧн. Позьӧ вердны ульнас, сечкаӧн шырӧмӧн 8–15 пунтъясӧдз. Бур киськалыштны тшӧтш пызьӧн. Пуӧм картупель позьӧ сетны унджык, — 12–20 пунтӧдз. Сійӧс сечкаӧн жӧ колӧ шырны. Сӧмын оз ков вунӧдны со мый. Ёна картупельӧн вердӧмла уджалігас вӧлыд ёна пӧсялӧ, слабитӧ, дай весиг гырк пытшкӧсыс тшыксьӧ. Сэки вӧлыдлӧн гырк пытшкӧсыс оз кут вермыны разӧдны (переваривать) быдса нянь тусьяс дай ковмас сійӧс вердны посньӧдӧмӧн. Картупельтӧ дай ставпӧлӧс сёянтӧ зэв бур вердны солалӧмӧн. Сутки кежлӧ позьӧ совсӧ сетлывлыны 2 зӧлӧтникӧдз.
Ми висьталім тані кутшӧм кӧрымъясӧн позьӧ вердны скӧтӧс турун тырмытӧмъяс дырйи. Быд крестьянин вермас бӧрйыны тайяс пиысь кутшӧмкӧ торъя кӧрым да сійӧн вердчыны скӧтлы. Ми чайтам, крестьяниныд кузь тӧвбыд видзӧм бӧрын ӧні, тулысладорын, оз нин эновтчы видзан скӧтсьыс, — вузав либӧ начкы. Кыдзкӧ-мыйкӧ зіляс мыйӧнкӧ луд вылӧ лэдзтӧдз вердны, кӧть тулыс помыс и нюжалыштас.
Агроном К.
