ТӦВАР ДОН ЧИНТАЛӦМ
Асланым государствоса овмӧс кыпӧдӧм уджын капиталист государствояс вылӧ миян надея абу.
Капиталистъяс торкӧны миянлысь мукӧд государствояскӧд волысьӧмсӧ, вузасьӧмсӧ. Кымыныськӧ пондылім налысь корны удждысьлыны овмӧс кыпӧдӧм вылӧ. Сӧмын тӧлкыс эз ло. Капиталистъясыд эз сетны, полӧны, мед ми вывті огӧ ёнмӧ. Сэки ӧд асланыс рабочӧйясыс ӧдйӧджык мӧдӧдчасны миян туйӧд.
Овмӧс кыпӧдӧм вылӧ миян лоӧ корсьны сьӧмтӧ ас костысь, гортысь. Сэсся унджык миян пабрик-заводъясӧн лэдзан тӧварыс мунӧ, вузассьӧ Сӧвет Союз пытшкын жӧ. Важ пабрик-заводъястӧ таво кежлӧ ми бӧр нин восьталім, сувтӧдім кок вылас. Сӧмын важ кӧлуйнад сьӧкыд тувччыны водзӧ. Со ӧні нин мукӧд тӧварыс оз тырмы, дай вывті дона. Миян ковмас лӧсьӧдавны уна выль пабрик-заводъяс, кӧні тӧваръяссӧ кутасны вӧчны унджык, донтӧмджыкӧс, дай бурджыкӧс.
Ӧні кежлӧ миян промышленносьт бура нин ёнмӧма, тӧвар лэдзӧны унджык нин войнаӧдз серти. 1925–26 воын кӧ пабрик-заводъяс лэдзӧны вӧлі тӧваръяссӧ 7190 миллион шайт дон — 97% войнаӧдз серти, таво чайтам лэдзны 8650 миллион шайт дон, войнаӧдз дорысь унджык нин. Выль заводъяс стрӧитӧм вылӧ 1924–25 воын вӧлі видзӧма 429 миллион шайт, 1925–26 воын — 780 миллион шайт, таво арталӧма сетны 947 миллион шайт.
Мыйла колӧ чинтавны тӧвар дон.
Тӧваръяс миян век на донаджыкӧсь войнаӧдз серти. Медбӧръя вояснас кутліс ӧти-мӧд тӧваръяслӧн доныс содны. Сэсся няня тӧварлӧн абу ӧткодь доныс пабрик-заводъясысь лэдзӧм тӧваркӧд. Няня тӧварлӧн доныс сулалӧ улынджык. Тадзи эновтны оз позь. Оз кӧ пабрик-заводса тӧваръяслӧн доныс усь, сэки крестьяналӧн да мукӧд босьтасьысьяслӧн бур олӧмыс оз лолы, сэки торксяс уджыс асланыс пабрик-заводъяслӧн. Босьтасьысьыс лоӧ этшаджык, тӧварыс кутас весьшӧрӧ куйлыны. Сідзитӧ бӧрыннас, паськӧдӧм пыдди, заводъястӧ ковмас бӧр тупкавны.
Сэсся ӧд пабрик-заводъясыдлы кӧртысь да, машинаясысь да, из шомысь кындзи колӧ нянь, шабді, картупель, крестьяналӧн вӧчӧм мукӧд прӧдуктъяс. Улӧ кӧ лоӧ доныс крестьяна прӧдуктъяс вылӧ, да кутасны вывті донӧн вузавлыны мукӧд тӧвар, сэки крестьяналӧн овмӧсыс бара вермас разьсьыны. Сэки ӧтувтчӧмӧн, ладӧн олӧмыс рабочӧй да крестьяна костын вермас жугавны.
Промышленносьт кыптӧмыд миян артмас сӧмын важ моз кӧ лоӧ рабочӧй да крестьяна костын бур волысьӧм, кыкнаныслӧн кӧ ӧттшӧтш кутас бурмыны олӧмыс. Няня прӧдуктъяс вылӧ оз жӧ позь лэптыны донсӧ. Сэки вермас бара усьны сьӧмлӧн доныс. Миянлы, коми войтырлы медся нин оз шогмы дона няньыд. Ми ӧд няньтӧ, мукӧд тӧвар моз жӧ, босьтам, асланым оз тырмы да.
Кутшӧма мунӧ дон чинталӧмыс.
Сӧвет правительство да коммунист партия пуктӧны дон чинталӧм уджтӧ медыджыд уджӧ, тшӧктӧны, кыдзи позьӧ ёнджыка бырӧдны ковтӧм рӧскодъяс, кодъяс лэптӧны тӧварлысь вузалан донсӧ. Донъясыд эськӧ ньӧжйӧникӧн чинӧны нин. 1923 воын став Союз пасьта тӧваръяс вӧліны куим дона войнаӧдз серти. 1926 воын, октябр тӧлысь кежлӧ ми вермим чинтыны тӧвар донсӧ, гӧгӧр кӧ арталам, 37 прӧчент мында. Колян тулыснас тшӧктылісны чинтавны тӧвар дон 10% вылӧ. Ӧні неважӧн лои видлалӧма — кутшӧма муніс дон чинталӧмыс. Вӧлӧмакӧ, тайӧ уджыс мунӧма омӧля на. Промышленносьтлӧн эськӧ тӧвартӧ чукӧрӧн лэдзан донъяссӧ во чӧжнас тӧдчӧмӧн лэдзӧма. Сӧмын босьтасьысьяслы сійӧ омӧля тӧдчӧ. Вузасьысьясыс — кооперация, да государстволӧн вузасьӧм пыр на тырӧмаӧсь ковтӧм рӧскодъясӧн, сы вӧсна абу вермӧмаӧсь тшӧктӧм серти чинтавны донсӧ. Мукӧдлаын сэсся кооперация вывті донӧн вузасьӧмсьыс босьтӧма ыджыд барышъяс.
Босьтам кӧ ассьыным обласьт, аддзам, — миян сідз жӧ ньӧжйӧникӧн тӧваръяслӧн доныс чинӧ. 1924 воын, март тӧлысьын Сыктывдінкарын сакар килограмм вӧлі сулалӧ 1 шайт да 37 ур, таво январын — 75 ур. Мукӧд тӧваръяслӧн сійӧ жӧ кадъясас уси донъясыс: совлӧн — 12 урсянь 7 урӧдз, карасинлӧн — 37 урсянь 18 урӧдз, истӧглӧн — пачкаысь — 23 урсянь 15 урӧдз, майтӧглӧн — кусӧкысь — 40 урсянь 20 урӧдз, кослунъя выйлӧн — 1 шайтсянь 85 урӧдз килограммысь, ситечлӧн — 67 урсянь 41 урӧдз метрысь, кӧрт тувлӧн — 1 шайтсянь 40 урӧдз килограммысь. Нянь неуна донтӧмджык жӧ лои. Рудзӧг пызь пуд вӧлі сулалӧ 2 шайт да 20 ур, таво январын — 1 шайт да 94 ур. Мӧс выйлӧн доныс пӧшти эз вежсьы.
Дерт, ӧти-мӧд тӧварлӧн доныс эз на усь. Сэсся ӧд став сиктъястӧ оз позь ӧти туйӧ пуктыны Сыктывдінкарыдкӧд. Уна на ковтӧм (лишнӧй) рӧскодъясыс миян кооперациялӧн.
Комвнуторг туйдӧдӧ дон чинталан уджсӧ.
Некод кӧ оз кут вермасьны ыджыд тӧвар донъясыскӧд, сэки донъясыд, усьӧм пыдди, кутасны лыбны. Правительство тшӧктіс тайӧ уджсӧ нуӧдны Комвнуторглы. Комвнуторг бура тӧдмалӧ рыноксӧ, сетӧ индӧдъяс вузасьысьяслы, лӧсьӧдалӧ вузасян донъяссӧ. Коді оз кывзы, сэтшӧмсӧ вермӧны чорыда мыждыны.
Миян обласьтувса Комвнуторг колян во арнас пӧшти став колана тӧваръяслы пуктавліс донъяс. Сійӧ донъяссьыс вылӧ оз вӧлі позь вузасьны. Сӧмын уна кооператив абу на пыдди пуктылӧмаӧсь тайӧ донъяссӧ, вӧчӧны ас ногнас.
Ми юавлім ӧні Комвнуторглысь, — мися, кутшӧма муніс дон чинталӧмыс обласьт пасьта тавося январсянь. Висьталісны: кучик тӧварлысь пӧ январсянь лэдзим донсӧ 2–10% вылӧ, ситечьяслысь — 5%, сакарлысь — 5 ур килограммысь, сов мездӧны акцизысь да сы вӧсна усьӧ доныс 22 ур пуд вылӧ. Сиктъясын пӧ ньӧжйӧникӧн кутіс нин чинны тӧвар донъясыс.
Правительство эськӧ тшӧктіс быдлаын тӧвар вылӧ тавося январса донъясӧн чинтавны тавося юнь кежлӧ 10% вылӧ. Сӧмын миян обласьтын ньӧжйӧ тай артмӧ тайӧ уджыс. Водзӧ кежлӧ Комвнуторг лӧсьӧдӧ ещӧ чинтыны донсӧ ситечьяслысь 3–5% вылӧ, кӧрт тувъяслысь — 5%, быднога кӧртлысь — 5%, стеклӧлысь — 5–10%, анилинӧвӧй (мичӧдчан) краскаяслысь — 20%, еджыд пызьлысь — 5%. Сэсся лоӧ лӧсьӧдӧма вузасян донъяс быднога пӧсудалы, галантереялы да кампет-преникъяслы. Центр водзын шыӧдчӧмаӧсь, мед няньлысь ещӧ на лэдзасны донсӧ. Ӧнія Комвнуторгӧн йӧзӧдӧм нянь донъяссӧ оз жӧ позь лэптыны некутшӧм вузасьысьлы. Мед ньӧбысьяс тӧдісны дон чинталӧм йывсьыс, Комвнуторг тшӧктӧ быд кооперативын да лавкаясын ӧшӧдавны гижӧдъяс (прейскуранты), кӧні лоӧ орчча гижӧма важ да чинтӧм бӧрын донъяссӧ. Кутасны кӧ кооперативъяс бура вермасьны ковтӧм рӧскодъяскӧд, сэки дон чинталӧмысь убытка оз ло.
Мый вӧсна тӧварыс донсялӧ.
Мукӧд губерняяс серти миян тӧвар донъясыс сулалӧны вылынджык унатор вӧсна. Ӧти-кӧ, став тӧварсӧ миян лоӧ вайны зэв ылысь — кӧрт туйясӧн, парокодъясӧн, сэсся вӧвъясӧн. Уна ки пыр тӧвартӧ лоӧ лэдзны.
Мӧд-кӧ, унджык тӧварсӧ да няньсӧ колӧ эськӧ вайны гожӧмын, ыджыд ва дырйи. Сы вылӧ колӧ уна сьӧм. Сьӧмыс миян вузасьысьяслӧн оз тырмы. Банкъясысь уджӧн сьӧмсӧ сетавлӧны регыд кежлӧ дай этшаӧн. Вузасьӧмас сьӧмыс бергалӧ ньӧжйӧ. Кооперациялы да мукӧд вузасьысьяслы лоӧ тӧвар вылас пуктавны гырысь содтӧдъяс.
Коймӧд-кӧ, вузасьысьясыс оз на кужны лючки лӧсьӧдны уджсӧ. Налӧн гырысь содталӧм (накладные) рӧскодъясыс тӧвар вайӧмысь, тӧварсӧ оз кадын судзӧдны, сёрмӧны, уджалӧны плантӧг, сямтӧг. Асланыс сьӧмыс оз тырмы да, лоӧ босьтны тӧварсӧ уджӧн, мынтыны ыджыд прӧчент удждысьӧмсьыс.
Сэсся пӧшти ӧнӧдз на кооперативъяс сетавлісны тӧваръяссӧ вывті уна шленъяслы уджӧн. Уджйӧзсӧ чукӧртны зэв лоӧ дыр. Уджйӧзнас сеталӧмӧн падмӧ став уджыс. Уна кооперативын медбӧръя вояснас вӧліны лотайтӧмъяс. Сы вӧсна ёна чині кооперативъяслӧн ас капиталыс. Вӧлі кӧ эськӧ унджык сьӧм асланыс вузасьысьяслӧн, сэки, дерт, тӧвартӧ позис судзӧдны донтӧмджыкӧн.
Унаысь на тӧваръяссӧ новлӧдлӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ: вайлывласны Сыктывдінкарӧ увланьсянь, сэсся лэччӧдӧны бӧр Емдінӧ; либӧ Сыктывдінӧ ваясны Мурашсянь, сы бӧрын нуӧны Визинӧ. Тадзитӧ сьӧкыд тӧвар вайӧмыд сувтӧ зэв вылӧ.
Тӧвар локтан туй кузяыс обласьтувса вузасьысьяслӧн эськӧ эмӧсь асланыс контораясыс да сэтчӧ мукӧддырйи колана тӧварсӧ Сыктывдінкарӧ вайлытӧг оз ректавны. Дерт, накладнӧй рӧскодъясыс татысь содӧны.
Сэсся плантӧг уджалігад, потребобществояс босьтавлӧны уна ковтӧм тӧвар. Сэтшӧм тӧварыд дыр куйлас, сылӧн доныс усьӧ, лоӧ бӧрыннас весьшӧрӧ вузавны.
Содтӧдъяс тӧвар дон вылӧ сідзжӧ уналаын гырысьӧсь, мукӧдлаын 20 прӧчентысь унджык.
Со кутшӧмторъяс вӧсна тӧвар доныд содӧ. Вермам кӧ ми тайӧ нелючкияссӧ регыдджык бырӧдны, сэки кокниджык лоӧ лӧсьӧдны донтӧм тӧвартӧ.
Кутшӧм индӧдъяс сетіс обласьтувса съезд.
Тӧвар дон чинталӧм йылысь уна сёрнитісны 6-ӧд обласьтувса съезд вылын.
Сэні индалісны: колӧ пӧ бурджыка лӧсьӧдны туйяс. Мед ветлісны унджык парокодъяс да кайлывлісны вылӧджык. Юяс колӧ весавны, пуктавны сэтчӧ пасъяс, мед парокодъяс вермасны войын ветлӧдлыны. Парокодъяс босьтӧны ыджыд дон тӧвар вайӧмысь. Колӧ пӧ вайӧмсьыс донсӧ чинтыны, медся нин нянь вайӧмысь.
Мед ӧтарӧ-мӧдарӧ тӧваръясӧс кыскалӧм эз вӧв, колӧ пӧ тӧваръяссӧ нуны ылӧджык ректывтӧг, этшаджык вӧчавны выгрузкаяс. Вузасян удж лӧсьӧдны план серти, босьтавны тӧварсӧ кадын. Колӧ вузасьысьяслы банкъяссянь сетавны ыджыдджык удждӧмъяс, да дырджык кежлӧ. Вузасян рӧскодъяс колӧ пӧ ещӧ на ёнджыка чинтавны, тӧварыслысь бергалӧмсӧ ӧддзӧдны, сэсся этшаджык ки пыр лэдзны.
Крестьянаӧн отсавтӧг дон чинталӧм оз артмы.
Оз кӧ асьныс крестьяна да рабочӧйяс кутны бура видзӧдны, сэки дон чинталӧмыд буратӧ оз мун. Неважӧн, март тӧлысьын, коммунист партиялӧн Центральнӧй Комитет сетіс та йылысь индӧдъяс. Медвойдӧр сэні шуӧма — кыдзи пуктыны уджсӧ кооперацияын. Колӧ пӧ тӧвар дон чинталӧм йылысь шленъяс водзын тшӧкыдджыка висьтавлыны. Ревизионнӧй да лавочнӧй комиссияяслы колӧ тайӧ уджсӧ йӧткавны водзӧ, бура видзӧдны, мед кооперативыс пыдди пуктіс Комвнуторгӧн индӧм донъяссӧ. Лавочнӧй комиссия колӧ вӧчны быд лавка бердӧ. Лавочнӧй комиссияясӧн сетӧм став индӧдъяссӧ, правленньӧяслы ковмас бура видлавны. Инструкторъяслы ковмас видласьӧм бӧрын висьтавлыны шленъяслы — вӧлӧма-ӧ кооперативас ковтӧм рӧскодъяссӧ да тӧвар донсӧ чинталӧмыс. Абу кӧ нинӧм вӧчӧмаӧсь, шленъясыс вермасны бӧрйыны выль юралысьясӧс.
Волісполкомъяслы сідзжӧ тшӧктӧма видзӧдны, мед вузасьысьяслӧн донъяссӧ вӧлі пуктӧма Комвнуторг шуӧм серти. Волісполком бердса кооперативнӧй секцияяслы ковмас тшӧкыдджыка кывзыны отчётъяс дон чинтӧм йылысь, сетавны индӧдъяс ковтӧм рӧскодъяс бырӧдӧм да тӧваръяс вылӧ содтӧд дон чинталӧмъяс йылысь. Секцияса уджас колӧ кыскыны став сиктса водзмӧстчысь йӧзсӧ: крестьянаӧс, коммунистъясӧс, комсомолечьясӧс, учительясӧс, делегаткаясӧс.
Нывбабаяслы колӧ кутчысьны тайӧ уджас. Делегаткаяс собранньӧяс вылын колӧ бура сёрнитны да сетны индӧдъяс дон чинталӧм йылысь. Стенӧ ӧшӧдан газетъясын миян пӧшти нинӧм на оз гижлыны тӧвар дон да ковтӧм рӧскодъяс чинталӧм йылысь.
Сэсся ӧніӧдз на сиктса коммунист ячейкаяс сулалӧны бокын, оз артавны дон чинталӧмсӧ ыджыд уджӧн. Ячейкаяслы оз позь эновтчыны. Налы колӧ мунны медводзын, босьтны ас киас тайӧ удж вылас чуйдӧдӧмсӧ.
Минин.
