СЁЙӦМ-ЮӦМЫС ДА УДЖЫС КРЕСТЬЯНИНЛӦН
Сёянлӧн коланлуныс.
Морт пытшкӧсын, кӧть мортыс весиг немтор оз вӧч, пыр мунӧ удж да ловъя олӧм: типкӧ сьӧлӧм, вир сӧнъясӧд ӧтарӧ-мӧдарӧ пыр мунӧ-визувтӧ вир, тыяс лолалӧны. Кынӧмын да сювъясын мунӧ гырк пытшкӧс удж. Сэсся став тушаын пыр мунӧ шоныд вӧчан удж. Морт пытшкӧс ортсыса сынӧдысь шоныдджык дай шоныдлунсӧ пыр кутӧ ӧткодьӧн.
Уджыс вӧсна да олӧмыс вӧсна морт пытшкӧсын пыр ӧтарӧ бырӧны коланторъясыс: бырӧ, быттьӧ надзӧник сотчигмоз. Уджалігӧн да ветліг-мунігӧн колантор бырӧмыс (сотчӧмыс) мунӧ ёнджыка. Сійӧ бырӧмыс вӧсна мортлӧн кынӧмыс сюмалӧ да горшыс косьмӧ. Сёйӧм-юӧмнас морт ас пытшкӧссьыс став бырӧм-чинӧм торъяссӧ бӧр содтӧ. Сёйӧм-юӧмла мортлӧн лоӧ вын дай шоныдлун. Мортыдлы сёян-юанторъясыс дзик жӧ пачлы пес кодь. Сотчигӧн пескысь, шоныдысь кындзи, артмӧ тшын да пӧим, да аслыспӧлӧс газ — углекислота. Морт пытшкӧсын сотчиг-быригмозыс сідзи жӧ лоӧ углекислота да мукӧд ковтӧмтор. Углекислота морт пытшкӧсысь петӧ тыясӧдыс, лолалігӧн. Мукӧд ва кодь шогмытӧмторъясыс лэдзсьӧны ортсӧ вӧркъяс пыр (асмогасьӧмӧн) да кучик пыр пӧсьӧн. Яй вылі кучикысь пыр торъялӧ мыйкӧ мында киль да гос, усьӧ юрси. Сы понда морт вир-яйыслӧн чинӧм-бырӧмыс ещӧ на содӧ. Став татшӧм бырӧмъяссӧ и сёйӧмыд бӧр сетӧ. Мортыд кӧ бура сёйӧ-юӧ, оз омӧльтчы, оз кокняв. Омӧль сёянӧн да этша сёйӧмӧн ӧдйӧ омӧльтчӧ. Сёйтӧг-ютӧг олігӧн мортыд медвойдӧрсӧ быттьӧкӧ асьсӧ ачыс сёйӧ. Дырджык кӧ оз сёй, сылӧн торксялӧ став пытшкӧсыс, дай медбӧрын тшыг вӧсна кулӧ.
Мыйяс колӧ лоны сёянын?
Мыйысь лоӧма миян яй, мыйяс сотчӧ-бырӧ олігӧн-уджалігӧн, мортыдлы сэтшӧмторъяс и колӧ сёйны-юны. Сотчан-быран торъясыс со мыйяс: белокъяс, жиръяс (госъяс) да углеводъяс. Сэсся ва, да уна пӧлӧс совъяс.
Уна-ӧ мортлы колӧ лун кежлӧ сёйны белокъяс, жиръяс да углеводъяс? Велӧдчӧм йӧз сы йылысь бура нин тӧдмалӧмаӧсь. Найӧ шуӧны: шӧркоддьӧм мортлы пӧ середнӧя уджалігӧн колӧ сёйны — белокъяс 118 грамм, жиръяс — 56 грамм, углеводъяс — 500 грамм. Сёянторъясысь колӧ бӧрйыны, мед сэні вӧліны индӧм мында жиръясыс да, белокъясыс да, углеводъясыс. Ми тӧдам, кутшӧм да мыйта колантор эм быдпӧлӧс сёянын, бӧрйыны абу сьӧкыд. Со тані индам сы йылысь.
Сёянъясын сё пайын эм коланторъясыс:
| Сёянлӧн нимыс | Белокъяс | Жиръяс | Углевод | Клетчатка | Ва |
| Анькытш | 23 | 2 | 52 | 5 | 18 |
| Яй | 21 | 5 | — | — | 74 |
| Кольк | 12 | 12 | 0,5 | — | 75,5 |
| Еджыд нянь | 7 | 1 | 52 | 0,5 | 39 |
| Рудзӧг нянь | 6 | 0,5 | 47 | 0,5 | 46 |
| Мӧс йӧв | 3,5 | 4 | 5 | — | 87 |
| Картупель | 2 | — | 21 | 1 | 76 |
| Капуста | 2 | — | 5 | 2 | 91 |
Сёйӧм да уджалӧм.
Ёнджыка уджалӧмӧн мортлӧн сотчӧм-бырӧмыс мунӧ ёнджыка. Сэки сылӧн унджык бырӧ эбӧсыс, ӧдйӧджык бырӧ пытшкӧсса шоныдлуныс. Сы вӧсна, кымын морт ёна уджалӧ, сымын сылы колӧ ёнджыка да бурджыка сёйны-юны. Велӧдчӧм йӧз тӧдмалӧмаӧсь уна-ӧ бырӧ мортлӧн выныс да шоныдлуныс быдпӧлӧс уджысь шӧркодя уджалігӧн. Сійӧ тӧдмассьӧ аслысногӧн мурталӧмӧн, шусьӧ калорийӧн. Ӧти калорийӧн лыддьыссьӧ сы мында шоныд, мыйта мунӧ ӧти градус вылӧ литр^Литр — бутулкаӧн-джынйӧн гӧгӧр (1,626) доз./^ ва шонтыны. Калорий — шоныдлӧн медводдза урчитӧм лыдпасыс. Медкокни уджӧн олысьлы сутки кежлӧ колӧ 2500 калорий. Ки удж да ывлавыв удж уджалысьяслы колӧ ёнджыка сёйӧм — колӧ унджык калорий. Вурсьысьяслы колӧ 2700 калорий, песласьысьлы — 3400, нянь вундысьлы — 4000, гӧрысьлы — 5000, пес кералысьлы — 5500, грузчикъяслы — 6000. Таысь аддзам — гӧрысьлӧн медкокниа уджалысь дорысь эбӧсыс бырӧ кык мындаӧн унджык. Сылы кык мында жӧ и ковмас сёйны. Дерт, сэсся сёйӧм-юӧмыд эм дзоньвидзалун сайын, дай бара жӧ морт серти.
Крестьяналӧн сёйӧм-юӧмыс.
Крестьяналы лоӧ ёна сьӧкыда уджавны. Гожӧмын уджалӧмыслысь час лыдсӧ крестьяниныд оз и тӧдлы. Асыв югыдсянь уджалӧ пемыдӧдзыс, кузь лунтыр. Сьӧкыд сэсся му бердын уджыд. Абу жӧ кокни вӧрын кер лэдзигӧн. Колӧ сэтчӧ бур дзоньвидзалун дай зумыдлун. Дерт, сійӧ уджъяс дінад колӧ ёна да бура сёйны-юны.
Ми сёрнитім нин, кутшӧм уна колӧ сёйны гӧрысьлы. Сылы колӧ вит сюрс калорий. Сэки сылы колӧ эськӧ сёйны 150 грамм белокъяс, 100 грамм жиръяс, 900 грамм углеводъяс. Мӧскуаса губерняын войнаӧдз на тӧдмавлӧмаӧсь крестьяналысь сёйӧм-юӧмсӧ, да ёна омӧль вӧлӧма коланлун сертиыс. Сэні войнаӧдз гӧль крестьяна сёйлӧмаӧсь сутки чӧжӧн сӧмын 42 грамм белокъяс, 48 грамм жиръяс да 623 грамм углеводъяс. Крестьяналӧн сёйӧм-юӧмыс некӧн эз вӧв тырмымӧн, эз сетлы колан 5000 калорийсӧ. Кыдзи сёйӧны-юӧны миян крестьяна сьӧкыд уджъяс уджалігӧн? Медунаысь сылӧн сёяныс овлӧ рудзӧг нянь, либӧ ид нянь, картупель, чери (дай сійӧ абу быд лун), азя либӧ йӧвва шыд. Гожӧмын — тшак, град выв пуктасъяс. Яйтӧ, выйтӧ, кольктӧ крестьяниныд шоча сёйлӧ. Татшӧм омӧль сёянторъяссӧ крестьяниныдлы колӧ сёйны кык мында; кынӧм пытшкӧсад кык мында сёян-юаныд оз тӧр. Сы вӧсна сьӧкыд удж дырйи крестьяниныд тыр пӧтлӧмсӧ оз тӧдлы.
Омӧльджыка сёйӧм-юӧмыс крестьянинлӧн овлӧ унджыксьыс, дерт, судзсьытӧм вӧсна. Унаысь овлӧ и мукӧдтор вӧсна. Ытшкыны мунігӧн асылын водз мунӧны тшыгйӧн. Уджалӧм бӧрын, 2–3 час мысти, сёйыштасны сӧмын куш нянь. Лун шӧр кад гӧгӧрын крестьянин мыйкӧ пуыштлас. Дерт, яйтӧ быд лун пуны да сёйны оз вермы. Сёйӧмысь сёйӧмӧ костъясыс зэв ыджыдӧсь. Сійӧ абу шань сьӧкыд удж уджалігӧн. Сэсся пӧсь сёянсӧ сьӧкыд уджъяс дырйи мукӧдыс оз аддзывны. Став сёяныс мукӧдыслӧн — сӧмын ырӧша нянь да сола картупель. Мыйта колӧ найӧс сёйны, мед верман уджавны, мед лоӧ вын дай шоныдлун! Оз на ӧд сэтшӧм сёйӧм-юӧмнад быд морт вермы дзоньвидзаӧн овны. Унаысь висьмывлӧны гырк пытшкӧс висьӧмъясӧн. Лоӧ восӧм, вукӧдӧм, сьӧлӧм сотӧм, морӧспань улын доймӧм, сідзи водзӧ.
Сэсся крестьянаыдлӧн абу лючки сёянсӧ пуӧмыс дай сёйӧмыс. Сёянсӧ видзӧны омӧля мыськӧм дозъясын. Оз видзны сёянсӧ бус пырӧмысь да гут пуксьӧмъясысь. Сёйны пуксьӧны мыссьытӧм, няйт киясӧн. Став сэтшӧм нелючкияс вӧснаыс унаысь крестьянаыдлы вуджан висьӧмъяс кутчысьӧны.
(Помыс лоӧ мӧд №-ын)
Врач И. Коканин.
