КУЙӦД РУДАЯС
(Коми дядьӧлы бурсиа)
Нэмӧвӧйя ногъясӧн, важ пӧльяс туйӧд ми нуам ассьыным уджнымӧс. Шочиника кыткӧ бурмӧдам. Омӧля на лӧсьӧдалам машинаяс, плугъяс, вежлалам пу пиняяс, лӧсьӧдам кӧртӧс. Сӧмын огӧ на кужӧй пуктыны выль ногӧн му вынсьӧдӧмнымӧс: куим во пытшкын ӧтчыд шойччӧдам, ӧтчыд картавыв куйӧдӧн куйӧдалам. Муяс миян омӧльӧсь, куйӧдтӧг няньыд оз кай: оз кӧ тырмы куйӧдыд, пашня он паськӧд. Сідзкӧ, став му уджалӧмыд миян скӧт (мӧс, вӧв) лыд серти артмӧ, скӧтыд овлӧ видз серти. Виддзыд этша, туруныд оз тырмы, картатӧ векньӧдан — пашнятӧ он паськӧд.
Видзӧдламӧй — гашкӧ позьӧ мӧд ног омӧлик муястӧ вынсьӧдны дай му омӧльтчӧмысь повтӧг выль весасъяс лӧсьӧдны.
Эм куйӧд руда (фосфорит).
Коми муын эм куйӧд руда Сыктыв кузя, кӧнъясынкӧ Эжва кузя, Изьва кузя, Печӧра-Пижма кузя.
Сыктыв кузя куйӧд руда тӧдам зэв уналаысь: Каргорт улын ва дорас изъяскӧд туплясьӧны сьӧд ёкмыльяс. Найӧ гылалӧмаӧсь рудоват-лӧз сёйяс пытшкысь. Сёйяс пытшкас шочиника пуксьӧмаӧсь руда ёкмыльяс. Рудаыс зэв бур, коланторйыс — фосфоршом (фосфорная кислота) сэні 26,4% (сё юкӧнысь 26,4 юкӧныс колантор). Рудаыс этша, перйыны оз сулав, позьӧ сӧмын ӧктыны ва дорысь.
Волся улын (Вельпом сиктын) сідзжӧ вадор кузя изъяс костын да кульчуньяс (гулючуньяс) костын туплясьӧ зэв уна куйӧд руда ёкмыль. Сэні позьӧ кокниа чукӧртны зэв уна руда. Муяс вылас тшӧтш туплясьӧ уна руда. Тыдалӧ, сійӧ рудаыс гылалӧма тшӧтш сёйяс костысь, сӧмын рудаа пластсӧ ӧнӧдз на огӧ тӧдӧй. Волсяса руда бара зэв бур (каргортса кодь жӧ). Волсяын жӧ кырӧмъяс бердын эм известка; известка йывсьыс ми мӧдысьджык сёрнитам. Известкаас бара эмӧсь сьӧд ёкмыльяс. Сэтшӧм ёкмыльясас тӧдмалӧма — фосфоршомыс 17,4%. Известка пасьталаыс фосфоршомыс сӧмын 4,2%.
Вадыб гӧгӧрын муяс вылысь сюрлывлӧны сьӧд руда ёкмыльяс, сӧмын шоча.
Визинын Дав шор гӧгӧрын эм руда пласт. Сэні рудаыс пуксьӧма сьӧдоват сёйяс костӧ. Фосфоршомыс сэні 29,13%, — бара зэв бур. Ёна-ӧ паськыда пукалӧ пластыс, огӧ тӧдӧй. Ме думысь, колӧ паськыда сюрны.
Сэсся Визин вылыс помланьыс муяс вылас бара сюрлывлӧ уна ёкмыль.
Поёлын, вичкосяньыс Сыктывланьыс пукалӧны кульчуньяскӧд ӧти пластын уна посньыдик руда ёкмыльяс. Найӧ бара бурӧсь, сӧмын уна руда, буракӧ, оз сюр. Поёлын жӧ, Гӧллёв сикт сайын, Прокор гӧра бокын эм быдса руда пласт. Рудаыс сэні лӧзоват-руд сёй улын. Руда вылас вольсалӧма известка корӧгъяс пласт. Сэні рудаыс зэв бур, — фосфоршомыс 29,9%. Руда пластыс, тыдалӧ, паськыда пуксьӧма, сюрӧ тшӧтш, ме чайта, Казьёль шор дорысь. Рудаыс вель уна, позьӧ перйыны. Казьёль бокын вылі пластысь тшӧтш сюрлывлӧны бур руда ёкмыльяс, сӧмын огӧ тӧдӧй, ёна-ӧ паськыда сэні вылыс пластыс (сьӧд сёй пласт) кольӧма.
Палаузяын руда пласт (вылі пласт) бара уналаысь сюрлывлӧ — эм вичко улас, эм Поёл чой гӧгӧрын. Помыс сылӧн (пластыслӧн) сюрлывлӧ тшӧтш Меглей шор бокысь (Изъя шор вом дорын). Сэсся рудаыс колӧ лоны тшӧтш Пӧдз ю гӧгӧрын, Тыб ю гӧгӧрын. Тыб ю вом дорас (Йиртыын) эм марганеч руда пласт. Сійӧ пластас унаысь сюрлывлӧ тшӧтш куйӧд руда. Палаузяса руда бара зэв бур, — 25–31 % фосфоршомыс.
Важӧн нин тӧдӧны зэв бур куйӧд руда Карвуджӧмысь, Сёлы шор бокысь. Сэні эськӧ рудаыс зэв бур: 29,1% фосфоршомыс, дай уна, сӧмын перйынысӧ сьӧкыд. Ас муяс вылас эськӧ, этшаникӧн дядьӧыд век вермас перйыныс да, ыджыд мырсьӧм оз и ков.
Шыбласьӧны тшӧтш бур ёкмыльяс Мырпонаыб (Ужъя) сайын, муяс вылас. Руда, буракӧ, сэні этша. Медуна рудаыс тӧдчӧ Койгорт бердын. Сэні зэв бур руда (31,69% фосфоршомыс), быдса пластъясӧн мыччасьӧ Белько шор бокын, Морт начкан шор гӧгӧрын, Лопырика шор бокын (Вениб туйӧд). Перйыны сэтысь рудасӧ кокни, удитан ӧти лунӧ уна босьтны. Колӧ Койгорт гӧгӧрысь бурджыка видласьны. Сэтысь, тыдалӧ, паськыда рудаыд сюрӧ.
Эжва кузя, дерт, уналаын жӧ куйӧд рудаыс эм, сӧмын сэні бура видласьӧмыс некодлӧн на эз вӧв. Сэні сэтшӧм рудаяс тӧдам Зеленеч гӧгӧрысь, Помӧсдін, Нёбдін, Кӧрткерӧс дінъясысь. Ёна-ӧ рудаясыс сэні бурӧсь, уна-ӧ сэтшӧм рудаыс — ӧні некод на оз тӧд.
Изьва кузя уналаын жӧ сьӧд сёйясын сюрлывлӧны руда чукӧръяс, сӧмын бара бурджыкасӧ видлавтӧм.
Паныдасьлӧны сьӧд сёйяс Кедва юӧд, сэні бара жӧ рудаыс эм.
Сэсся куйӧд руда эм Печӧра-Пижма кузя (Замежнӧй сикт), Нерица гӧгӧрын. Ёна нин войвылын тӧдам куйӧд руда Волонга ю бердысь, Индига ю вом дорысь. Эмӧсь, тыдалӧ, куйӧд рудаяс тшӧтш Емва кузя.
Со, сідзкӧ, миян эм куйӧд рудаыд, сӧмын унджык иныс ӧнӧдз на видлавтӧм, тӧдмавтӧм.
Мыйла куйӧд рудаӧн муяс вынмӧны.
Воысь воӧ ми кӧдзам муяс вылӧ нянь, куйӧдалам кык во мысти картавыв куйӧдӧн. Куйӧдыд сісьмигас сетӧ ваын сылысь совъяс. Сійӧ рӧсовсӧ кӧдза пуктас аслас вужъяснас нёнялӧ. Куйӧдын эмӧсь уна пӧлӧс совъяс, эм уна вещество (кӧлуй): кальций, калий, натрий, кӧрт, уна мукӧд пӧлӧс. Натӧг кӧдза пуктасыд оз вермы быдмынысӧ.
Ми няньтӧ му вывсьыд босьтам да идзассӧ бӧр му вылӧ куйӧдӧн сюям. Кӧйдыссӧ (нянь тусьсӧ) ми асьным сёям. Кӧйдысас эм уна вещество (кӧлуй), сы пиын тшӧтш и фосфоршомыд. Фосфоршомыс унджыкыс мусьыд веськалӧ нянь кӧйдысӧ (нянь тусьӧ). Идзасын сійӧ зэв этша. Нянь тусьтӧ сёйӧмӧн миян вир-яй пытшкӧ и кольӧ сійӧ фосфоршомыд. Сідзкӧ, фосфоршом му вылӧ бӧр оз нин вермы веськавны, а пыр ӧтарӧ, воысь воӧ важ запасыс сэтысь бырӧ. Турунысь фосфоршомыд кольӧ скӧтлы, бара жӧ оз во му вылӧ. Со мый вӧсна колӧ мусьыс бырӧм фосфоршомсӧ бӧр мулы сетны. Сетны сійӧс (фосфоршомсӧ) позьӧ руда куйӧдӧн.
Кыдзи куйӧд рудасӧ сюйны муӧ.
Куйӧд руда сяр кодь, ёкмыльясӧн сюралӧ. Сэтшӧм ёкмыльясыс из кодь чорыдӧсь, оз сывны муын, кӧдза пуктасъяс оз вермыны сэтысь нинӧм босьтны. Медым эськӧ куйӧд рудаыс вермис ваын сывны, сэтысь заводъяс вӧчӧны аслыспӧлӧс колантор, — шусьӧ суперфосфатӧн. Суперфосфат ваын бура сылӧ, сідзкӧ вермӧ и быдтасъяслы кокниа веськавны. Тайӧ суперфосфатнас муяс вынсьӧдалӧм видлӧгъяс со мый петкӧдлӧны: сю воӧма селитра муас сюйӧмӧн — 83 п., суперфосфат сюйӧмӧн — 143 п. Тайӧ видлӧгыс вӧлӧма Харьковын.
Татысь аддзам: азот (азотыс селитраын) муас вӧлӧма дӧвӧль, абу тырмывлӧма сэні сӧмын фосфоршом.
Ӧні казялім — кутшӧма суперфосфат отсалӧ муӧс вынсьӧдны. Суперфосфат вӧчӧм сулалӧ дона: миян Сӧвет Союзын пудйыс сулалӧ 4–5 пуд нянь дон.
Кыдзи эськӧ комилы донтӧгджыка позьӧ мусӧ куйӧдавны рудаӧн? Кыдзи рудасӧ пазӧдны? Рудасӧ медкокниа позьӧ жугӧдлыны кутшӧмкӧ кислотаясӧн. Миян войвывса мусин пытшкын этша кислотаясыс. Миян эм зэв уна трунда (торф). Трунда овлывлӧ уна пӧлӧс, мукӧдыс уна кислотаа, мукӧдыс этшаджыка. Кислотаа трундаяс миян сюрлывлӧны зэв уна. Трундаыс аслас кислотанас отсалӧ небзьӧдны куйӧд рудаӧс. Сэсся трундаыс ачыс тшӧтш мусӧ вынсьӧдӧ. Сідзкӧ, му вылӧ трунда сора рудасӧ и колӧ петкӧдны.
Видлӧгъяс тадзинад куйӧдалӧмтӧ зэв ошкӧны. Со, ӧти видлӧг Энгельгартовскӧй опытнӧй станция вылын мый петкӧдлӧ:
| Му вынсьӧдтӧг воӧма | 48,9 п. нянь десятина вылӧ. |
| Трунда сюйӧмӧн | 81,97 п. « « « |
| Руда пызь сюйӧмӧн | 102,83 п. « « « | Трунда дай руда пызь сюйӧмӧн. | 109,7 п. « « « |
Тані мед уна няньыс воӧма трунда руда пызь сорӧн сюйӧмӧн.
Мӧдлаын трунда да руда пызь му вылӧ петкӧдӧмӧн содӧма няньыс десятина вылӧ 59,2 п., куш руда пызьӧн — 22,3 пуд. Тані кыкнанас (кыкнан станцияас) пуктылӧмаӧсь видзвыв трунда. Нитш трунда эськӧ ещӧ ёнджыка вермис фосфоршомсӧ быдмӧгӧ сюйны.
Кыдзи, мыйта сюйны муӧ рудасӧ дай трундасӧ? Рудасӧ войдӧр колӧ майкны пызьӧдз, трундасӧ косьтыны. Сэсся босьтны ӧти юкӧн руда пызьсӧ, сьӧкта серти, 110 юкӧн трунда вылӧ, ёна сорлавны, дай киськавны му вылӧ гӧр амысь бӧрысь. Трунда колӧ босьтны нитшкаинысь. Му вылӧ киськавны колӧ агрономъяслысь юалӧмӧн: позьӧ видлыны быд 100 сывйӧ пуктыны сэтшӧм сорлӧссӧ 20 пудйӧдз дай унджык.
Сорлавны трундатӧ да куйӧд рудатӧ позьӧ мӧд ногӧн: гуясӧ шыблавны ӧтлаӧ трундасӧ дай куйӧд рудасӧ, сэсся киськавны ваӧн, мед трундаыс дзикӧдзсӧ оз косьмыв (компост вӧчны). Сэки позьӧ босьтны 20 юкӧн трунда вылӧ ӧти юкӧн руда пызь. Гожӧмын, шоныд дырйи трундаса кислотаяс вакӧд кутасны пазӧдлыны руда пызь чиръяссӧ, дай небзьӧдны. Компосттӧ вӧчигӧн кольны гуӧ, медбур, ӧти тӧлысь кежлӧ. Бурджык вӧчны кык гу: ӧтиас пуктыны руда пызь дай трунда, мӧдас пуктыны трунда да киськавлывны куйӧд ваӧн. Тӧлысь мысти кыкнан гусьыс компостъяссӧ сорлавны дай бара тӧлысь видзны. Сэки артмас медбур компост, дай медуна фосфоршом веськалӧ му вылӧ.
Позьӧ куйӧд рудатӧ муад сюйны ещӧ на коймӧд ногӧн: войдӧр куйӧд руда майкны пызьӧдз, сэсся пызьсӧ кӧдзны му вылӧ. Кӧдзӧмӧн мукӧд муас посни чиръяс ньӧжйӧник асьныс сылӧны, мусинмыс руда пызьсьыс ачыс перйӧ фосфоршомсӧ. Сӧмын оз став сикас муыс вермы сійӧс вӧчны. Мед ӧд эськӧ руда пызьыд сылі муад, колӧ мусинмас лоны кутшӧмкӧ кислотаяслы. А мукӧд мусинмас кислотаясыс этша, абу тырмымӧн. Оз кӧ сыв руда пызьыд, быдмӧгъяс оз вермыны нёнявны, босьтны ас пиас фосфоршомсӧ.
Кутшӧм мусинъяс вермӧны сывдыны, пазӧдны куйӧд рудасӧ?
Миян эмӧсь уна выль муяс — пашняяс. Пемыд мусинмыс сэні зэв вӧсни (2–3 сантиметр), сэсся пыдынджык пукалӧ пӧим кодь му пласт. Ещӧ пыдынджык сёй. Коми муын сэтшӧм мусинсӧ медунаысь аддзывлан. Сійӧ медпаськыда пукалӧ. Кутам тані сэтшӧм мусинъяссӧ шуны пӧимувтаса мусинмӧн. Вӧлӧмкӧ, пӧимувтаса мусинмын эмӧсь кислотаясыс. Сійӧ кислотаясыс ньӧжйӧникӧн вермӧны сывдыны руда пызьсӧ. Сэки сэсся быдмӧгъяс вермасны нёнявны колан фосфоршома совъяссӧ.
Пӧимувтаса мусинмӧ руда пызь сюйӧмӧн Смоленск губерняын видлӧг серти воӧма няньыс^Зӧрсӧ кӧдзлӧмаӧсь выль му вылӧ, рудзӧгсӧ — бур, важ му вылӧ./^:
| Вынсьӧдтӧг: | Руда пызь сюйӧмӧн: | |
| Зӧр | 49,7 пуд. | 91,9 пуд. |
| Рудзӧг | 72,6 п. | 105,9 п. |
Тайӧ лыдпасъясыс зэв бура висьталӧны: выль му вылын руда пызь сюйӧмӧн содӧма 42,2 п., важ му вылын — 33,3 пуд., вынсьӧдтӧм му сертиыс.
Францияын, Германияын унаысь видлавлӧмаӧсь му вынсьӧдӧм руда пызь да куйӧд сорлалӧмӧн. Каперанлысь (Францияысь) лыдпасъяссӧ инда.
Петкӧдлӧмаӧсь ӧти десятина му вылӧ:
| 1200 пуд куйӧд, урожайыс воӧма | 86 п. тусьыс | 75 п. идзасыс. |
| 1200 « « дай 30 п. суперфосфат (14–16%) « | 115 п. « | 216 п. « |
| 1200 « « дай 30 п. руда пызь (14–16%) « | 120 п. « | 285 п. « |
Тайӧ лыдпасъясыс лоӧмаӧсь Каперанлӧн лыа-сёйӧд мусинмӧ зӧр кӧдзлӧмысь.
Со бара Каперанлӧн известкаа-сёйӧд мусинмӧ зӧр воӧма:
Му вынсьӧдтӧг, зӧртусьыс .... 1100 кгр.^Кгр — килограмм — 2½ пунт гӧгӧр./^
30 п. руда сюйӧмӧн .... 1500 кгр.
То Мартилӧн видлӧг: кӧдзлӧма шобді.
36 п. руда пызь (14–16%) .... 4160 кгр. тусьыс.
36 п. суперфосфат (14–16%) .... 4000 кгр. тусьыс.
Сідзкӧ, руда пызь ёна вынсьӧдӧ муӧс, водзсасьӧ картавыв куйӧдкӧд, водзсасьӧ дона мусин вынсьӧдысьяскӧд. Ёна содтӧ бурлунсӧ кӧдза пуктаслысь, отсалӧ рудзӧглы, зӧрлы, идлы, картупельлы, дай зэв уна мукӧд колан быдмӧгъяслы (кӧдза пуктасъяслы).
Кыдзи лӧсьӧдны руда пызьсӧ.
Ми шулім нин, мися, рудаыс из ёкмыль кодь. Ёкмыльяссӧ, мися, колӧ майкны, посньӧдны пызьӧдз. Майктӧм, гырысь руда ёкмыльяс оз вермыны пазавны (сывны) мусин пытшкын ни, трунда пытшкын ни. Сывтӧг рудаыд коланторсӧ, — фосфоршомсӧ оз вермыны сетны мусинлы, быдмӧгъяслы. Та йылысь ми висьтавлім нин бӧрынджык.
Миянлы колӧ сюсьмӧдчыны сідзи, мед эськӧ рудасӧ пызьӧдз воштӧмыс донтӧм лоӧ. Сэки ӧд сӧмын верман руда пызьтӧ муад сюйны.
Уналаын куйӧд рудасӧ изӧм вылӧ лӧсьӧдӧмаӧсь нянь изан мельничаяс (Смоленскса губ.). Сэні быд пуд руда изӧмысь босьтӧны 1–2 пунт сю. Сійӧ абу дона. Куйӧд рудасӧ изӧдӧмыс со кутшӧм. Сувтӧдӧны кык гоз изки: ӧти гозйыс руда корӧгъяссӧ пазӧдӧ (дернитӧ), мӧд гозйыс пызь лэдзӧ. Изкиыс сизим весьта, куим-нёль весьт кызта (мед сьӧкыдджык вӧлі). Сідзи изігӧн руда пызь быд часӧ петӧ 50–60 пуд. Та ногӧн уна пызь он вӧч: изки пиньяс зэв ӧдйӧ йирсьӧны дай шылялӧны; чорыд изкияс, дерт, дыр вермӧны изны, сӧмын чорыд изкиясыд шоча сюрлывлӧны. Изтӧдз колӧ рудасӧ косьтыны. Сэки сійӧ кокниа изсьӧ.
Бурджыка мельнича лӧсьӧдігӧн колӧ бӧрйыны кыз, чорыд изкияс.
Изкияс колӧ кокавны тайӧ серпас серти. Серпасас кыз визьясыс (16–20) петкӧдлӧны изкилысь паськыд бӧрӧздаяссӧ. Налӧн пасьтаыс мед вӧлі 5–6 сантиметр. Бӧрӧздаясыслысь джуджтасӧ колӧ вӧчны 7–18 миллиметр^Миллиметр — метрлӧн тысячаӧд юкӧныс (1/1000), либӧ сантиметрлӧн дасӧд юкӧныс (1/10)./^. Кыз бӧрӧздаяс костӧ вӧчалӧны посниджык бӧрӧздаяс. Быд кык кыз бӧрӧзда костӧ колӧ вӧчны 2–3 посни бӧрӧзда (видзӧд серпасысь вӧсни визьяссӧ). Изны лэдзны позьӧ сӧмын тойӧм руда нин: мед корӧгъясыслӧн кызтаыс 7 миллиметрысь абу ыджыд. Сы гырся корӧгъясӧдзыс рудатӧ позьӧ посньӧдлыны киӧн, позьӧ мӧд изкиӧн. Татшӧм изкиӧн позьӧ лэдзны руда пызьтӧ ӧти часӧн 120 пуд.
