15 КОНФЕРЕНЦИЯ ВЫЛЫН ПАРТИЯЛӦН УДЖАЛӦМЫС
15-ӧд конференция вылын коммунист партия зэв веськыда да гӧгӧрвоана висьталіс уна пӧлӧс юасян (вопрос) вылӧ. Сійӧ висьталӧм йылысь колӧ быдӧнлы тӧдны: коммунистлы, комсомолечлы, рабочӧйлы дай крестьянинлы.
Мый йылысь медъёна мӧвпалісны.
Конференция вылын дыр да ёна мӧвпалісны со кутшӧм гырысьторъяс йылысь:
1. Кутшӧма ӧні кыптӧ капитализмыс буржуйяс государствоясын.
2. Позьӧ оз миян му вылын (СССР-ын) лӧсьӧдны социализм.
3. Кутшӧм вынӧн позьӧ СССР-ын босьтчыны промышленносьт кыпӧдны^Мӧд ногӧн кӧ шуны, миян видз-му уджалана овмӧса государствосӧ бергӧдны, лӧсьӧдны промышленносьта государствоӧ./^ (выль пабрик-заводъяс вӧчны). Кыдзи оппозиционеръяс^Оппозиционер — воча кодлыкӧ мунысь; оппозиционер коммунист партия пытшкын — сэтшӧм ёрт, коді ӧткымынторъяс йылысь мӧвпалӧ мӧд ногӧн, оз партия ногӧн./^ пондісны мӧвпавны социал-демократъяс моз.
Тані индӧм медводдза юасян кузьтаыс важӧн нин мунӧ сёрни. Ещӧ 14-ӧд конференция вылын на^Вӧлі 1925 воын, апрель тӧлысьын./^ та йылысь со мый шулісны: «Капитализм буржуйяс государствоясын война бӧрын бара босьтчис ладмыны да вынмыны». Тайӧ конференция вылын коммунистъяс костын та йылысь эз вӧв некутшӧм вензьӧм; быдӧн ӧтвылысь вӧлі шуӧны: капитализм пӧ бара босьтчис ладмыны. Тшӧтш вӧлі и Каменев да Зиновьев тадзи висьталӧны.
Мыйла нӧ сідзкӧ ӧні та йылысь бара босьтчисны сёрнитны?
Ӧткымын коммунистъяс (тшӧтш Каменев, Зиновьев, Троцкий, мукӧд) кутісны дзик мӧд ногӧн мӧвпавны капитализм йылысь да, сы вӧсна.
Кыдзи мӧвпалӧны оппозиционеръяс да партия.
Оппозиционеръяс ӧні дзикӧдз эз кутны чайтны капитализмлысь вынмӧмсӧ. Найӧ шуӧны: капитализм пӧ война бӧрын эз на вермы сэтшӧма босьтчыны, оз на ӧні лунысь лунӧ важ ног бурмы да вынмы, эз на пӧ вермы, кыдзи колӧ, кок йылас сувтны, пыр чотысь морт моз чотӧ. Кӧть пӧ кутшӧм пӧлӧс капитализм овмӧс он босьт, быдӧн на мунӧ омӧля: пабрик-заводъяс, тӧргуйтӧм, сьӧм лӧсьӧдӧм да уна пӧлӧс мукӧдтор.
Партия конференция вылын ёна мӧвпаліс та йылысь. Бухарин ёрт аслас докладын индіс лыдпасъяс (цифры). Сійӧ лыдпасъясыс висьталӧны веськыда, лючки капитализм йылысь. Видзӧдлам индӧдъяссӧ:
Босьтам кӧ из шом (каменный уголь), уклад (сталь), чугун вӧчӧм тайӧ воясӧ, аддзам: войнаӧдз серти воысь воӧ мунӧма водзӧ:
| 1922 воӧ. | 1923 в. | 1924 в. | 1925 в. | Первойя во джын 1926 в. | |
| Чугун вӧчӧм. | 73,6% | 89,8% | 87,2% | 95,7% | 98,0% |
| Уклад « | 90,5% | 105,5% | 105,0% | 115,4% | 118,0% |
| Из шом « | 86,8% | 98,3% | 96,9% | 97,6% | — |
Тайӧ лыдпасъясыс висьталӧны: промышленносьт буржуйяс государствоясын босьтчӧма бӧр ёнмыштны. Ӧткымын вӧчӧмторъясыс войнаӧдз серти весиг водзӧ нин мунӧма. Со кӧть шуам уклад вӧчӧмыс.
Вузасьӧмыс мӧда-мӧд государствояс костын тайӧ воясӧ тшӧтш воысь воӧ содӧ. Босьтам 32 государстволысь вузасян оборотсӧ медбӧръя куим воысь:
| 1923–24 воӧ вӧлі оборотыс | 46,26 миллиард шайт гӧгӧр. |
| 1924–25 « « « | 63,05 « « « |
| 1925–26 « « « | 63,826 « « « |
Войнаӧдз, 1913 воӧ вӧлі оборотыс 67,9 миллиард шайт дон.
Татысь бара жӧ аддзам матыстчӧм войнаӧдзса оборот дінӧ.
Воддза воясӧ ми вӧлі аддзам, кыдзи лунысь лунӧ уна государствоын (Францияын, Германияын, Англияын, Польшаын, сідзи водзӧ) сьӧм донтӧммис. Ӧні ми аддзам, бара сьӧм дон лыбӧм. Сідзи жӧ и сьӧм лӧсьӧдӧмыс бӧр пондіс лючкиджык мунны, вынмыныджык.
Тайӧ индӧдъясыс миянлы висьталӧны: капитализм бӧр босьтчис лӧсьӧдны овмӧссӧ.
Содтам кӧ татчӧ ещӧ выль ног овмӧс лӧсьӧдӧм, ми аддзам — збыльысь капитализм босьтчӧма нин асьсӧ вынмӧдны. Выль ног овмӧс лӧсьӧдӧм капиталистъяс нуӧдӧны сідзи: а) лӧсӧдӧны бурджык машинаяс, б) ёнджыка уджӧдӧны рабочӧйясӧс, в) чинтӧдӧны тӧвар дон, г) паськӧдӧны рынокъяс, д) кӧсйӧны ӧтувтчыны рабочӧй вын вылын (трестъяс, синдикатъяс пыр), не сӧмын ас му вылас (государствоас), а став му пасьтаыс.
Ӧні ми видзӧдлам, ёна-ӧ шыльыда мунӧ капитализмлӧн овмӧс лӧсьӧдӧмыс. Позьӧ-ӧ шуны, — капитализм ёна вынмӧма дай дыр кежлӧ? Оз позь. Сы йылысь бара жӧ веськыда висьталӧны сэтшӧм индӧдъяс:
1919-ӧд воӧ ставмувывса овмӧс лӧсьӧдӧмыс чинӧ: 1920-ӧд воын кыптыштӧ; 1921-ӧд воын ёна омӧльтчӧ; 1922–23-ӧд воын неуна кыптӧ, а Германияын ёна омӧльтчӧ, 1924-ӧд воын бара чиныштӧ; 1925-ӧд воын неуна содӧ (кыптӧ).
Ӧти-кӧ, тайӧ висьталӧ: капитализмлӧн вынмӧмыс (стабилизация капитализма) оз шыльыда, оз бура мун. Войнаӧдз шыльыдджыка муніс. Мӧд-кӧ, капитализм оз ӧткодя вынмы быд государствоын.
Босьтам сэтшӧм индӧдъяс:
Америкаын (С.-А. С. Ш.) — вынмӧ овмӧсыс зэв ӧдйӧ;
Англияын — ньӧжйӧник сӧмын овмӧс омӧльтчӧ да омӧльтчӧ. Сэні босьтчӧ ёна вермасьны рабочӧй класс капиталистъяскӧд;
Германияын да Францияын — вынмӧ, кӧть и сьӧкыда;
Польшаын, Югославияын — мӧдарӧ мӧдӧдчӧ: омӧльтчӧ промышленносьт.
Чехословакияын — неуна вынмӧ му-видз овмӧс кыпӧдӧм.
Китайын, Индонезияын — кыпӧдчӧ уджалысь йӧз капиталистъяслы паныд.
СССР-ын — овмӧсыс вынмӧ да вынмӧ, сӧмын оз капитализм лад вылӧ, а социализм лад вылӧ.
Мукӧдлаын — кӧні вынмӧ, кӧні и омӧльтчӧ.
Та серти позьӧ шуны — капитализмлӧн овмӧс вынмӧмыс недыр кежлӧ.
Мыйла колӧ лючки тӧдны капитализм овмӧс кыпӧдӧм йылысь.
Лючки тӧдӧмыс капитализм овмӧс йылысь индӧ ставмувывса коммунист партияяслы веськыд туй, кыдзи колӧ лӧсьӧдны вермасьӧм капитализмкӧд, кыдзи колӧ велӧдны рабочӧй классӧс вермасьны капиталистъяскӧд, медым регыдджык вермыны путкыльтны налысь власьтсӧ.
Оппозиционеръяс ӧтарӧ-мӧдарӧ капитализм овмӧс йылысь висьталӧмӧн оз вермыны индыны веськыд туй; найӧ сӧмын рабочӧй классӧс падмӧдӧны, пикӧ воштӧны.
Партия 15-ӧд конференция вылын индіс туй, кыдзи колӧ коммунистъяслы мӧвпавны капитализмлысь овмӧс лӧсьӧдӧм йывсьыс да кыдзи лӧсьӧдны вермасьӧмсӧ капитализмкӧд.
Кутшӧм индӧдъяс сетіс партия капитализмкӧд вермасьӧм уджын.
Быд коммунистлы колӧ тӧдны со кутшӧм индӧдъяс:
1. Китайын чорыда вермасьны империализмкӧд; кыпӧдны кось вылӧ рабочӧйясӧс, крестьянаӧс, ремесленникъясӧс дай мукӧдӧс, кодъяс паныд мунӧны капитализмлы; оз ков повны кось вылӧ ӧтвыв мунӧмысь тшӧтш сэтшӧм буржуйяскӧд, кодъяс оз радейтны мӧд государствоса капиталистъясӧс; колӧ быд ног отсавны Гоминьдан партиялы, сыкӧд ӧтвылысь уджавны.
2. Капиталист государствоясын важ ног колӧ асланьыд матыстны уджалысь йӧзӧс, оз ков повны буржуйяс профсоюзъясӧ пырӧмысь, кӧні позьӧ лунысь лунӧ чуйдӧдны рабочӧйясӧс да велӧдны регыдджык вӧчны революция.
3. Колӧ чорыда босьтчыны мунны воча лунысь лунӧ капиталистъясӧн лӧсьӧдан войналы, колӧ веськыда висьтавны уджалысь йӧзлы: капиталистъяс лӧсьӧдчӧны бара кыпӧдны война, медводз войнаӧн мунны СССР вылӧ.
4. Колӧ ёнджыка босьтчыны велӧдчыны лоны большевикӧн, кыдзи велӧдліс Ленин ёрт.
5. Колӧ быд ног отсавны капиталистъяслы воча кыпӧдчысь уджалысь йӧзлы (англияса из шом перйысьяслы, китаецъяслы, революционеръяслы, сідзи водзӧ).
Позьӧ оз ӧти СССР-ын вӧчны социализм.
Оппозиционеръяс (Троцкий, Зиновьев, Каменев, Смилга, Радек да мукӧд) воштісны эскӧмсӧ СССР-са пролетариат вын вылӧ, кутісны быд ног партиялы индавны: СССР-ын пӧ, оз кӧ пӧ ло мукӧд государствоын революция, он вермы вӧчны социализм. Кыдзи та йылысь сёрнитӧны оппозиционеръяс? Смилга шуӧ: «Ме ногӧн, дерт, ми вӧчам ньӧжйӧник социализм; дерт, ми лунысь лунӧ лӧсьӧдам, бурмӧдам овмӧс. Но позьӧ-ӧ овмӧссӧ неуна лӧсьӧдӧм бӧрти вежны Маркслысь да Ленинлысь шуӧмъяссӧ: ӧти му вылын, омӧль текникаа му вылын (сэтшӧм пӧ СССР. А. Б.) оз позь помӧдз вӧчны социализм».
Татысь ми аддзам — Смилга ӧтарӧ-мӧдарӧасьӧ. Ӧти-кӧ — ми пӧ вӧчам социализм, мӧд-кӧ — СССР-ын пӧ огӧ вермӧ вӧчны социализмсӧ. Сійӧ весиг ыстысьӧ Ленин шуӧм вылӧ: видзӧдлӧй пӧ, мый висьтавліс Ленин. Видзӧдлам! Ленин дзик ньӧти оз дорйы Смилгалысь сёрнисӧ. Со мый шуліс Ленин: «Дзик восьса синлы: пролетариат ыджыдалӧмлӧн (диктатура пролетариата) вермӧмыс, капитализм вылын коммунизмлӧн вермӧмыс миян лои дай водзӧ лоӧ. Ставмувывса буржуйяс зэв бура гӧгӧрвоӧны миянлысь помӧдз выль ног овмӧс лӧсьӧдӧмнымӧс, он кӧ, быттьӧ, пӧдты миянӧс военнӧй вынӧн. А сідзинас пӧдтыны миянӧс буржуйяслы оз удайтчы».
Смилга моз жӧ сёрнитӧ Радек да ещӧ сералігмоз: ӧти СССР-ын социализм вӧчӧмыд пӧ дзик жӧ ӧти уличаын социализм вӧчӧм кодь.
Оз бурджыка мӧвпавны та йылысь и мукӧд оппозиционеръяс. Зиновьев со кыдзи сёрнитӧ: «Кор миянӧс юалӧны, вӧчамӧ-ӧ ми (СССР-ын. А. Б.) социализм, ми шуам — вӧчам. Кор миянӧс юалӧны, кыдзи ми сійӧс (социализмсӧ. А. Б.) вӧчам, ми шуам: сійӧс вӧчам ӧтлаын мукӧд мувывса рабочӧйяскӧд, вӧчам сійӧс ӧтвылысь ставмувывса революциякӧд, да дерт, сідзи жӧ ӧтвылысь тшӧтш асланым мувывса крестьянакӧд да колонияса йӧзкӧд».
Аддзам ми татысь, кыдзи Зиновьев дзикӧдз воштӧма ассьыс эсканлунсӧ. Неважӧн на вӧлі сійӧ сёрнитӧ та йылысь мӧд ногӧн: босьтам сылысь сёрнитӧмсӧ 14 конференция вылын. Сэні Зиновьев вӧчис доклад дай шуліс: социализм пӧ СССР-ын вӧчны позьӧ. Сійӧ доклад кузя 14 конференция вылын партия шуис: «Социализмлӧн вермӧмыс вермас лоны и ӧти муын», (сёрнитсьӧ вӧлі СССР-ын социализм вӧчӧм йылысь. А. Б.). Сідзи жӧ водзӧ: «Кор эм кык пӧлӧс мӧда-мӧдныслы паныда обществоса ногъяс (общественная система), сэки дугдывтӧг лоӧ повзьӧдлӧм капиталистъяссянь. Медым капитализм оз вермы бӧр венны социализм вӧчӧм, колӧ ӧдйӧджык лӧсьӧдны да вӧчны тшӧтш социалистическӧй революция мукӧд му вылын. Тайӧ революцияыс сӧмын лоас миянлы дорйысьӧм капитализмӧн социализмӧс вермӧмысь. Сӧмын тайӧ сёрни кузя ньӧти оз позь шуны, мый СССР-ын (ӧти гӧлиник техникаа муын) оз позь вӧчны некутшӧм социализм, мукӧд мувывса уджалысь йӧз отсӧгтӧг».
Троцкий ещӧ нин оз эскы социализм ӧти государствоын вӧчӧмӧ. Сійӧ шуӧ: «Оз кӧ ло некутшӧм отсӧг мукӧд государствоса пролетариатсянь, роч мувывса пролетариат ас кипод улас кутны оз вермы помӧдз весиг сӧвет власьтсӧ, сійӧс (пролетариатсӧ А. Б.) шыбитасны ас мувывса крестьяна, кодъяс сідзжӧ социализмлы мунӧны воча».
Тадзи сёрнитісны оппозиционеръяс 15-ӧд конференция вылын социализм вӧчӧм йылысь. Тайӧ миянлы висьталӧ: оппозиция ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьӧ, оз аддзы веськыд туй, сідзжӧ кӧсйӧ тшӧтш падмӧдны партияӧс. Оз ло на ног, партия оз мун найӧ туй кузя. Оз повзьы партия оппозицияӧн сэтшӧм дивитӧмысь: ВКП (б) пӧ интернациональнӧй (ставмувывса) партияысь лоны кутіс дзик национальнӧй (ӧти сёрниа йӧз) партияӧн, оз повзьы, некутшӧм удж партиялӧн оз висьтав та йылысь да; кутшӧм удж он босьт, ставыс петкӧдлӧ, кыдзи партия лунысь лунӧ рабочӧйяскӧд да крестьянакӧд вӧчӧ социализм, кыдзи ВКП (б) лунысь лунӧ отсасьӧ вӧчны ставмувывса революция.
Мыйла тадзи сёрнитӧны оппозиционеръяс?
Та йылысь висьталӧмсӧ дыр да ылысь оз и ков корсьны. Троцкий, Зиновьев, Каменев да ӧткымын мукӧд бара босьтчисны петкӧдлыны ассьыныс нэмӧвӧйя сорласьӧмъяссӧ (ӧшыбкаяссӧ).
Троцкийлӧн, ми тӧдам, важысянь нин кыссьӧ мӧвпалӧм: социализм миянын (Россияын) мукӧд государствоса уджалысь йӧз отсӧгтӧг вӧчны оз позь, социализм вӧчны крестьянакӧд оз позь. Троцкий эз аддзыв дай ӧні на оз аддзы миянысь социализм вӧчӧм вынсӧ. Сы понда и сійӧ ӧні на оз эскы ӧти муын социализм вӧчӧм уджӧ.
Сэтшӧм жӧ сорласьӧмъяс вӧліны Зиновьевлӧн, Каменевлӧн да Шляпниковлӧн 1917-ӧд воын, октябрын. Найӧ сэки эз жӧ надейтчывны рабочӧйяс вылӧ да крестьяна вылӧ: рабочӧй класс пӧ оз вермы кутны власьтсӧ ас кипод улас, колӧ пӧ тшӧтш правительствоӧ сюйны меньшевикъясӧс да эсэръясӧс. Сэки пӧ сӧмын верман босьтны дай ёна кутны ас кипод улад власьттӧ.
Тайӧ рабочӧй класс вылӧ эскытӧмыс налӧн ӧні, мӧд туйӧд кыпӧдӧм уджтӧ (промышленносьт лӧсьӧдӧм туйӧд) нуӧдны заводитӧмсянь, бара воссис. Веськыда кӧ шуны, дзикӧдз падмӧмаӧсь, оз тӧдны кыдзи колӧ ӧні водзӧ уджсӧ нуӧдны.
Мый шуӧ партия?
Партия 15-ӧд конференция вылын зэв веськыда индіс водзӧ мунан социализм вӧчан туй, индіс, кыдзи колӧ вермасьны оппозиционеръяскӧд. 15-ӧд конференция вылын партия выльысь ёна мӧвпаліс Ленинлысь гижӧдъяссӧ, индӧдъяссӧ. Выльысь лои мӧвпавны, ӧткымын ёртъяс (оппозиционеръяс) кутісны дзик мӧд ногӧн Ленинӧс гӧгӧрвоны да, сы вӧсна. Зэв гӧгӧрвоана да лючки социализм вӧчӧм йылысь висьталісны, Ленин серти, Бухарин да Сталин ёртъяс.
Бухарин ёрт шуӧ; «Миян государствоын тырмымӧн эм быдсяма выныс помӧдз вӧчны социализм общество; оз кӧ ло война, да оз кӧ бара миянӧс кытшӧ сюйны, ми ӧдйӧ социализмтӧ вӧчны босьтчам. (Кытшӧ сюйӧмыд вермас торкыштны неуна. А. Б.) Капиталистъяс войнаысь миянӧс вермас видзны сӧмын ставмувывса революция».
Та серти ми аддзам: социализм СССР-ын вӧчны позьӧ, дай ми сійӧс лунысь лунӧ вӧчам.
Сідзи жӧ шуӧ и Сталин ёрт. Сталин веськыда юалӧ со мый:
1. Мый лоӧ социализмлӧн вермӧмыс миян муын (странаын)?
2. Мый лоӧ социализмлӧн помӧдз вермӧмыс миян муын?
Та вылӧ Сталинлӧн кыввидзӧмыс со кутшӧм:
1. Социализмлӧн вермӧмыс миянын лоӧ: чорыда кутны пролетариатлы ыджыдалӧмсӧ (диктатурасӧ) да вӧчны социализма овмӧс; лунысь лунӧ венны ас революция вынӧн капитализмса овмӧс торъяс.
2. Социализмлӧн помӧдз вермӧмыс миян муын лоӧ: ёнмӧдчыны капитализмкӧд вермасьны, медым сійӧ оз бӧр вермы босьтны ас киас власьт; ёнмӧдчыны отсавны вермас миянлы сӧмын социалистическӧй революция тшӧтш мукӧд государствоясын.
Тайӧ висьтъяс серти и партия лӧсьӧдіс ассьыс шуӧмсӧ (резолюцияяссӧ). Ӧні коммунист партия тайӧ резолюция кузя ӧтмоз мӧвпалӧ социализма овмӧс вӧчӧм йылысь.
Мыйла колӧ ӧтмоз мӧвпавны?
Сы понда, медым эз ло ӧтарӧ-мӧдарӧасьӧм, эз ло падмӧм; медым коммунистъяс чорыда водзӧ босьтчисны лӧсьӧдны социализма овмӧс СССР-ын; медым уджалысь йӧз гӧгӧрвоисны овмӧс лӧсьӧдӧм йылысь Ленин велӧдӧм серти; медым эз вунӧдны тшӧтш ставмувывса революция йылысь.
Кутшӧм вынӧн СССР-ын выль ног овмӧс кыпӧдны.
Воддза сёрнияс миянлы висьталісны: ми СССР-ын лунысь лунӧ вӧчам социализма овмӧс. Мый жӧ лоӧ социализмыс, сэтшӧм овмӧсыс? Дженьыдика висьталӧмӧн социализм лоӧ со мый: общество^Общество — уджӧн йитчӧма (кӧртасьӧма) йӧз котыр (чукӧр): овлӧ — ставыс ӧтвылысь уджалӧ, овлӧ — на пиын ӧти мӧд вылӧ уджалӧ./^, кӧні оз ло некутшӧм класс, кӧні оз ло озыр ни гӧль, кӧні став уджалан выныс лоӧ ӧтвывъя, кӧні уджсӧ кутасны мӧда-мӧд костын юкны морт вын серти, кӧні сёян-юан да мукӧдтор кутасны юкны колӧм серти. Социализма овмӧс сэтшӧм, кӧні этшаник удж да уна быдсяма овмӧстор.
Ӧнӧдз, 1917-ӧд восянь, пыр на ми дзоньтӧдалім, бурмӧдім война бӧрти киссьылӧм быдсяма пӧлӧс овмӧссӧ (пабрик-заводъяс, видз-муяс). Муртса на весиг войнаӧдзса нормаӧ воим. Ӧні колӧ миянлы водзӧ босьтчыны лӧсьӧдны овмӧс дай неуна выль ногӧн. Выль ногӧн лӧсьӧдӧм овмӧс миянӧс регыдджык вайӧдас социализма овмӧс бердӧ. А социализма овмӧсӧн ми шуам сэтшӧмӧс, кӧні этшаник удж да уна быдсяма овмӧстор. Тайӧ вермас лоны весиг сэки, кор уна лоӧ выль гырысь пабрик-заводъяс, да видз-му вылын кутасны машинаясӧн уджавны. Сы понда и ӧні партия да сӧвет власьт босьтчӧны вӧчавны выль пабрик-заводъяс, электрическӧй станцияяс, сідзи водзӧ. Тайӧс ме шуа выль ног овмӧс лӧсьӧдӧмӧн (индустриализация страны).
15-ӧд конференция вылын партия та йылысь ёна жӧ мӧвпаліс Рыков ёрт доклад серти. Ме тайӧ статтяын ог кут дзик ставсӧ та йылысь висьтавлыны, сӧмын инда со мыйяс:
1. Кутшӧм вынӧн позьӧ босьтчыны выль ногӧн овмӧс лӧсьӧдны.
2. Кутшӧм бур ваяс выль ногӧн овмӧс лӧсьӧдӧм видз-му овмӧслы.
3. Мый колӧ вӧчны выль ног овмӧс лӧсьӧдӧм удж кузя.
Быдсяма выльтор вӧчигӧн, вузасян-ньӧбасян овмӧс дырйи медводз колӧ сьӧм. 15-ӧд конференция вылын шуисны: колӧ лунысь лунӧ чӧжны сьӧм, медым регыдджык позьӧ вӧчавны выль пабрик-заводъяс. Кытысь чӧжны сьӧмсӧ тайӧ удж вылас? Партия индіс веськыда куим пӧлӧс туй: Ӧти-кӧ, промышленносьт кутас вайны барыш, мӧд-кӧ, мукӧд овмӧс докодысь позьӧ индыны бюджет пыр неуна ссуда, коймӧд-кӧ, мед йӧзыс кутасны сьӧм чӧжан кассаясӧ да государствоӧн удждӧмъясӧ сюйны сьӧмсӧ.
Тайӧ воясӧ татшӧм уджыс муніс нин дай сыысь лои со мый:
1. Промышленносьт вайис барышсӧ:
1923–24 воӧ — 105 миллион шайт;
1924–25 « — 305 « «
1925–26 « — 474 « «
2. Бюджет пыр сетӧма промышленносьтлы куим во чӧжӧн 733 миллион шайт.
3. Сьӧм чӧжан кассаын пуктӧм сьӧм зэв на этша, муртса 90 миллион шайт, сӧмын 6% сарскӧй дырся дорысь.
Водзӧ кежлӧ партия шуис ёнмӧдны тайӧ уджсӧ, медым регыдджык позьӧ чӧжны сьӧм да вӧчавны выль пабрик-заводъяс.
Выль ног овмӧс лӧсьӧдӧмыс крестьяналы бур.
Партия овмӧс лӧсьӧдӧм мӧвпалӧ сӧмын сідзи, медым промышленносьт да видз-му овмӧс ӧткодя бурмисны. Выль ногӧн овмӧс лӧсьӧдӧм крестьяналы вайны кутас зэв ыджыд пӧльза. Пӧльзаыс со кутшӧм: 1) Крестьяна кутасны босьтны бурджык да донтӧгджыкӧн быдсяма вузӧс (тӧвар). 2) Крестьяна кутасны вермыны босьтны видз-мусӧ уджавны быдсяма машинаяс. 3) Кутасны вузавны пабрик-заводъясӧ ассьыныс лӧсьӧдӧмторъяссӧ (шабді, пыш, хлопок, свекла, с. в.); 4) Крестьяналы тшӧтш лоӧ удж выль пабрик-заводъясын, сідзи водзӧ.
Мый колӧ вӧчны выль ногӧн овмӧс лӧсьӧдӧм удж кузя.
Медым ӧдйӧджык босьтчис да шыльыдджыка муніс тайӧ уджыс, партия 15-ӧд конференция вылын тшӧктӧ вӧчны сӧвет власьтлы сэтшӧм уджъяс:
1. Выльысь видлавны миян государствоысь став уджнуӧдӧмсӧ, оз-ӧ позь кыткӧ-мыйкӧ чинтыштны, донтӧммӧдны;
2. Дзикӧдз бырӧдны учрежденньӧясысь бюрократизм;
3. Ёнджыка босьтчыны вӧчны выль машинаяс;
4. Бурджыка велӧдны мастеръясӧс, техникъясӧс, сідзи водзӧ;
5. Помӧдз нуӧдны электрификация план;
6. Чорыда нуӧдны видзтан удж (режим экономии), медым некытчӧ эз мун лишнӧй грӧш;
7. Не чинтыны, а ёнджыка чорзьӧдны тӧргӧвӧйяскӧд вермасьӧм, медым найӧ тшӧтш Комторгӧн лӧсьӧдӧм дон кузя кутісны вузасьны;
8. Чинтыны дон пабрик-заводса вузӧс вылӧ дай ӧтпӧлӧсджык дон лӧсьӧдны пабрик-заводса да видз-муса вузӧсъяс костын;
9. Ёнджыка нуӧдны сёрни уджалысь йӧз костын, медым найӧ сьӧм чӧжан кассаясӧ пукталісны ассьыныс чӧжсьӧм сьӧмсӧ да босьталісны государствоӧн удждысян облигацияяс.
Оппозиция мӧвпалӧ социал-демократъяс моз.
Партияса конференция вылын оппозициялӧн мӧвпалӧмыс уна боксянь нинӧмӧн оз янсав социал-демократъяс мӧвпалӧмысь. Оппозиционеръяслӧн сёрниыс дзик ӧткодь накӧд. Босьтам ӧткымын сёрнияс. Отто Бауэр (немечса социал-демократ) неважӧн на гижліс тадзи: «Россияын пролетариат зэв этша, власьт кутны дыр оз вермы; крестьянаыс ёнмасны да, пырысь-пыр жӧ власьтсӧ босьтасны ас кианыс. Сӧмын ставмувывса революция вермас видзны Сӧвет власьтӧс».
Троцкизм^Троцкизм — Троцкий велӧдӧм индӧм кузя мӧвпалӧм./^, код улӧ пырисны тшӧтш ӧнія став оппозиционеръясыс (Каменев, Зиновьев, Преображенскӧй, Радек, Смилга, мукӧд), миянӧс велӧдӧ тадзи моз жӧ. Ми бӧрын сёрнитім нин та йылысь.
Партия мунӧ веськыд туйӧд, Ленин индӧм-велӧдӧм серти, партия оз кеж веськыд туйысь (Ленин туйысь) чукыля туй вылӧ (Троцкий туй вылӧ).
Видзӧдлам, мый висьталӧны налӧн мӧвпалӧмъясыс.
Ленинизм^Ленинизм — Ленин индӧм-велӧдӧм кузя мӧвпалӧм./^ висьталӧ — социализмлӧн вермӧм перво-наперво вермас лоны сӧмын неуна (тшӧтш и ӧти) государствоын. Троцкизм висьталӧ — ӧти государствоса пролетариат нинӧм оз вермы вӧчны капиталистъяскӧд.
Ленинизм висьталӧ — СССР-ын социализма овмӧс лӧсьӧдны (вӧчны) эм тырмымӧн быдсяма коланторйыс. Троцкизм висьталӧ — СССР-ын социализма овмӧс лӧсьӧдны позяс сӧмын ставмувывса революция бӧрын.
Ленинизм висьталӧ — во 10–20 бура кӧ овны пролетариатлы крестьянакӧд да ӧтвылысь овмӧс лӧсьӧдны, сэні и ставмувывса социализмлӧн вермӧмыс. Троцкизм висьталӧ — бура олӧм да ӧтвылысь овмӧс лӧсьӧдӧм пролетариатлӧн крестьянакӧд оз вермы лоны, крестьяна, социализма овмӧс лӧсьӧдӧм пыдди, регыдджыка кутасны воча пролетариатлы мунны.
Аддзам ми татысь, троцкизм велӧдӧ социал-демократъяс моз жӧ. Сы понда и 15-ӧд конференция вылын партия шуис: «Оппозиционеръяс кутісны мӧвпавны дзик жӧ социал-демократъяс моз, социал-демократъясланьӧ пӧлыньтчисны».
Крестьяна йылысь оппозициялӧн да партиялӧн мӧвпалӧмъясыс.
Крестьяна костын удж нуӧдӧм йылысь оппозиция кутіс мӧвпавны омӧля жӧ. Босьтам кык тор: пабрик-заводса тӧваръяс дон да налогъяс.
Оппозиционеръяс зэв кокниа мӧвпалӧны чукӧртны сьӧмтӧ; недыр мысти пӧ миян лоӧ не ӧти миллиард шайт. Сы вылӧ пӧ позьӧ пырысь-пыр жӧ босьтчыны выль пабрик-заводъяс вӧчны, школаяс да больничаяс восьтыны, сідзи водзӧ.
Кыдзи оппозиционеръяс кӧсйӧны чукӧртны сьӧмсӧ? Зэв кокниа. Ӧти-кӧ, став пабрик-заводса тӧвар вылӧ пӧ колӧ содтыны дон, медым сійӧн сюрӧ государстволы унджык барыш. Тайӧ, дерт, кучкӧ крестьяналы. Мӧд-кӧ, налогъяс крестьяна вылӧ содтыны.
Тайӧ кык пӧлӧс уджнас оппозиционеръяс кӧсйисны чукӧртны сьӧмсӧ крестьяна сьылі вылын.
Позьӧ-ӧ тадзи сёрнитны, позьӧ-ӧ тадзи овмӧс лӧсьӧдны? Некутшӧма оз позь. Видзӧдлам, мый вӧсна оз позь. Содтам, шуам, пабрик-заводса тӧвар вылӧ дон. Коді нӧ эськӧ сэки кутас босьтны вузӧссӧ? Крестьяна да рабочӧй. Мый нӧ, налӧн босьтӧм выныс содас али мый? Дерт, оз сод, а сӧмын чинас. Сідзи кӧ, крестьяниныд ӧтчыд босьтас, а мӧдысь босьтны оз нин вермы. Сійӧн, уна барыш пыдди, государстволы вермас лоны сӧмын убытка. Дай крестьянинлы тадзитӧ омӧль: оз ло налӧн некутшӧм пабрик-заводса тӧварыс. Сэсся ӧд и, тадзитӧ кӧ уджавны, пабрик-заводъясыдлы, содӧм пыдди, лоӧ чинтысьны, тӧварыс налӧн оз кут инны да.
Налог содтӧмыд бара жӧ крестьяналысь овмӧссӧ кутас омӧльтны. Кодлы нӧ таысь бурыс? Некодлы — Сӧвет власьтлы ни, рабочӧйяслы ни, крестьяналы ни, сӧмын бур лоӧ буржуйяслы.
Сідзи оппозиционеръяслӧн сёрниыс некытчӧ оз туй, абу Ленин висьталӧм нога.
Видзӧдлам, мый шуис коммунист партия 15-ӧд конференция вылын. Партия шуис: 1) босьтчыны ӧдйӧджык чинтыны донъяс быдсяма тӧвар вылӧ, медым уджалысь йӧз вермасны босьтны быдсяма вузӧссӧ да бурмӧдны ассьыныс овмӧссӧ, кокньӧдны олӧм-вылӧмсӧ; 2) налогысь кокньӧдны шӧркоддьӧма крестьянаӧс дай дзикӧдз мездыны гӧлиник крестьянаӧс; 3) ёнджыка босьтчыны йитчыны рабочӧйяслы гӧлиник да шӧркоддьӧма крестьянакӧд; 4) ёнджыка крестьянаӧс кыскыны сӧветъяс уджӧ; 5) кокниджыка сетны крестьяналы видз-му уджалан машинаяс, сідзи водзӧ.
Татысь ми бура аддзам: кодлӧн сёрниыс бурджык — оппозициялӧн али партиялӧн. Дерт, быдӧн шуасны, партиялӧн. Партия мунӧ веськыд туйӧд, Ленин велӧдӧм кузя, Ленин индӧм туйӧд.
А. Богданов.
