РАКИТ
Кутшӧмджык ракит висьӧмыс?
Ракитӧн висьлӧны посни челядьяс — кагаяс. Тайӧ висьӧмыс мӧд ногӧн шусьӧ английскӧй висьӧмӧн. Ракит вермӧ босьтны, висьмӧдны ар джынсянь да куим арӧсӧдз кагаясӧс. Медтшӧкыдасӧ паныдасьлӧ арӧн-джынйӧна кагаяслӧн.
Ракитӧн висьысьлӧн лыясас оз ло извесьтыс сы мында, мыйта эськӧ колӧ вӧлі, а лоӧ этшаджык. Сы вӧсна тайӧ висьӧмнас висьысь кагаяслӧн лыясыс небыдӧсь, кокниа нюклясьӧны.
Кыдзи казявны ракитсӧ?
Кагаяслысь медводдза тӧлысьяссяньыс жӧ позяс тӧдны ракит висьӧмтӧ: юрлӧманныс (юрас гураныс) налӧн ыджыдджыка восьса, юр лыясыс небыдӧсь, медъёна небзьӧ балябӧж лыыс. Лы костъясыс калькалыштӧмаӧсь; юр модаыс вежсьӧ — лоӧ нёль пельӧса кодь. Первой вонас жӧ висьӧмыс юрсяньыс вуджӧ ордлыясӧ: гӧча-лыа вежӧсыс (кыті ордлыыс вуджӧ гӧчӧ) чунь улын тӧдчӧмӧн кызыштӧ, мольяс кодьӧсь лоӧны. Асьныс ордлыясыс небзьӧны, морӧс векнялӧ, морӧс лыыс чургӧдчӧ водзӧ — лоӧ чипан морӧс кодь.
Сэсся сюрсаыс тшыкӧ; сійӧ ёна лыяс небзьӧмысла да туша сьӧктасьыс нюкыльтчӧ: медъёнасӧ нюкыльтчӧ коскӧдыс, мегыр моз, дай артмӧ ичӧтик гӧрб. Ракит вӧсна лоӧм гӧрбыс мукӧд гӧрбъясысь торъялӧ аслас мегыр модаанас. Мукӧд вӧсна лоӧм гӧрбъяс пельӧсаджыкӧсь.
Ки-кок лыяс чукыльтчӧны жӧ, медъёна кокчӧр лыясыс. Со мыйяс серти позьӧ казявны прамӧя нин босьтӧм ракит висьӧмтӧ.
Мыйсянь заводитчӧ ракит?
Ракит заводитчӧ зэв надзӧникӧн: первой кагалӧн чужӧмыс быгалас (кельдӧдас), яйыс кизьӧрмас, кучикыс вӧснялӧ. Кага лоӧ бӧрдысь, омӧля узьӧ, узигас юрыс ёна пӧсялӧ, быдсӧн юрлӧс кӧтасьмӧныс, балябӧжнас юрлӧсас ниртчӧ (сы вӧсна балябӧжсьыс юрсиыс кушӧдз усьӧ).
Кагаыд кӧ висьмас ракитӧн, ар джын бӧрын сылӧн балябӧж лыыс оз небзьы; сӧмын быгыдлуныс понда, бӧрдӧмыс понда да жугыльлуныс понда позьӧ тӧдны висьӧмсӧ. Сэсся ракитӧн висьысь челядьлӧн пиньыс сёрмӧ ас каднас петӧмсьыс, петӧ кыдзисюрӧ. Морӧс статьыслӧн модаыс вежсьӧ.
Ещӧ кӧ ыджыдджык вылысь кага висьмас ракитнад, шуам ар кыкӧн, кор сійӧ кока нин, сэки сӧмын кок лыясыс чукыльтчасны небыд вӧснаыс да туша сьӧктас вӧснаыс. Юр лыыс да морӧс лыясыс кык арӧса кагаыдлӧн оз нин тшык.
Мый ещӧ, лыяс кындзи, висьӧны?
Ракитӧн висьысьяслӧн лыяс кындзи торксялӧны и мукӧдлаті: сёянінъясыс, тыясыс, нервъясыс. Ракита кагаяслӧн рушкуыс омӧля уджалӧ: пыр налӧн мыт либӧ гырк йӧрмӧм, кынӧмыс пыр дундӧма, паськыд — лягушалӧн кодь. Морӧсыс, тыясыс быд кынмыштӧмысь висьӧ; сы вӧсна налы зэв сьӧкыд коклюшӧн либо корйӧн висигӧн. Ракита челядьяс няргысьӧсь, омӧль унмаӧсь, мучитчӧны войтӧв кыскалӧмӧн, пӧдтӧ. Со кутшӧм ногӧн вермӧ нуӧдны английскӧй висьӧмыд.
Мый вӧсна висьӧны ракитӧн?
Ракитӧн висьӧны челядь дурклун вӧсна да омӧль вердас вӧсна. Висьӧмыс тайӧ ставыс кага сёйӧм сайын да кутшӧм инын олӧм сайын. Бура вердан нёньпом кагаясӧс озджык босьт ракитыд. Не арлыд серти чорыд сёян кӧ вердан, кыдзсюрӧ да корсюрӧ вердан кӧ, лёк дука оланінын кӧ олӧ кага, сэки водзвыв нин позьӧ шуны: кагаыс висьмас ракитӧн. Пузчужӧмсяньыс кӧ вердны кагаӧс кракмала сёянъясӧн, «рокъясӧн» да ёна сакаралӧмӧн, корсюрӧ сӧмын нёньӧдыштлӧмӧн, да ещӧ кӧ видзны дурка, лёк дука инын, ньылӧданінын — ракит гортын моз овмӧдчас кагаад.
Кыдзи бурдӧдны ракитысь?
Ракитысь лечитчӧм йылысь сёрниттӧдз да мӧвпавтӧдз, войдӧр колӧ мӧвпыштлыны бурджыка, мед эськӧ висьӧмыс оз и босьтлы кагатӧ.
Сы вӧсна колӧ кужӧмӧн вердны кагаӧс, пелькӧдны сылысь оланінсӧ. Висьысьясӧс видлаланінын либӧ консультацияын быд мамлы врач висьталас, кыдзи кутшӧм кагаӧс колӧ вердны. Керкасӧ, жырсӧ, кӧні олӧ кага, колӧ быдсикас поводдяӧ (тӧв кӧть гожӧм) тӧлӧдны, сӧмын тӧлӧдігад колӧ видзчысьны, мед кагаыд оз кынмы. Кага оланін мед вӧлі югыд, оз ков ӧшиньяссӧ занавесӧн тупкыны да тыртны чвет гырничьясӧн, оз ков шонді югӧрӧс пыкны керкаӧ пырӧмысь. Зэв лёк кагалы ва руа ин. Керка пытшкӧс колӧ видзны пелька, джоджъяс, крӧвать, вольпась кӧлуй — ставыс мед сӧстӧм. Кагалысь дӧрӧмъяссӧ да рузумъяссӧ тшӧкыдджыка колӧ пеславлыны пузьӧдӧмӧн, оз позь сьӧдасьӧм кӧлуйӧн кагаӧс видзны: весиг сӧмын ӧтчыд кагаӧн кӧтӧдлӧм кӧлуйӧн пеславтӧг оз позь нин вӧдитчыны. Песлалӧм кӧлуй не косьтыны кага оланінын. Узьтӧдлыны кагаӧс колӧ ас крӧватяс — верстьӧ йӧзлы кагаӧс ас дінас узьтӧдлыны оз ков.
Сӧстӧм сынӧд да шонді.
Медся колантор кӧть дзоньвидза челядьлы, кӧть висьысь челядьлы сӧстӧм сынӧд да шонді. Яяджык челядьлы, висьӧны кӧ найӧ ракитӧн, лӧсялӧ вежон кежлӧ кык пӧв сола ва пиын купайтӧм. Лекарствояс пытшкысь ракитысь медбур треска вый (рыбий жир) куш ачыс, либӧ фосфор сорӧн. Арӧсысь ыджыд кагаясӧс бур вердлыны уль сёянъясӧн: пӧжтӧм улльӧлӧн (мед сӧмын йӧлыс вӧлі дзоньвидза мӧслӧн), свежӧй вотӧсъяс ваӧн, лиалӧн фруктаясӧн, морковӧн. Медӧдйӧ ракита челядь бурдӧдны саридз дорын — весиг ёна тшыкласьӧм лыяс челядьлӧн гоз-мӧд тӧлысьӧн кушӧдз бурдӧны сэні.
Врач Калашников.
