МЫЙ ВӦСНА АБУ БУР ВИНА ЮӦМ
Вина вӧчӧны унаторйысь. Вӧчӧны картупельысь, няньысь: сюысь, идйысь, зӧрйысь, мукӧд сикасысь. Сэсся вӧчӧны виноградысь да мукӧд быдманъясысь.
Вина пытшкын коддзӧданторйыс спирт. Спирт мӧд ногӧн шусьӧ алкогольӧн. Алкогольыд — яд быдсяма ловъя ловлы. Сэсся вина пытшкас, медъёна самӧкурын вӧчигас артмӧ ещӧ мӧд пӧлӧс яд. Сійӧ ядыс шусьӧ сивушнӧй выйӧн. Сивушнӧй выйыс алкоголь дорсьыд чорыдджык яд на.
Эбӧсаджык лоан он вина юӧм бӧрын.
Вина юысь йӧз шуӧны: винатӧ пӧ юан да вынаджык лоан. Мудзӧм пӧ бырлӧ, ёнджыка верман уджавны. Татшӧм шуӧмъясыд абу збыль. Ӧти велӧдчӧм морт, Дюкло, шуліс: вина юӧмыд пӧ плетьӧн вӧлӧс кучкӧм кодь. Кыдзи плеть вӧлӧс ӧддзӧдӧ, винаыд пӧ морттӧ сідз жӧ. Вӧвтӧ кучкан да сылы ӧд эбӧссӧ оз плетьыд сет. Эбӧссӧ вӧлыд босьтӧ ас пытшсьыс, эм на кӧ сійӧ, абу кӧ, аслас дзоньвидзалунысь. Сідзи жӧ мортыдлӧн вина юӧм бӧрын эбӧсыс содӧ оз винасьыс. Вынсӧ, винаыс вӧсна, морт босьтӧ ас пытшсьыс, ас вир-яйсьыс, коді сэки ёна сотчӧ, киссьӧ.
Эбӧстӧ мортлы сетӧ йӧв, вый, яй, нянь, сідз водзӧ. Татшӧм сёянъясысь гырк пытшкӧсын артмӧны вир-яйлы коланторъяс: жиръяс, либӧ белокъяс, либӧ углеводъяс. Спиртын вир-яйлы коланторйыс нинӧм абу, сійӧ оз сет некутшӧм вын. Сё юкӧд пытшкын быд пунт яйын вын сетанторйыс лоас 39 юкӧдыс, сакарын — 34 юкӧд, колькйын — 30, еджыд няньын — 27, картупельын — 8, винаын — 0 (нинӧм).
Шонтӧ оз вина.
Шуӧны: винатӧ пӧ юан да быдӧн гӧгӧр шоналас. Сӧмын сэтшӧм шоналӧмыд кык пома бедь кодь. Ӧти помсӧ аддзӧны, мӧдсӧ оз аддзыны. Дерт, кор спиртыс вирад веськалӧм бӧрти вежсьӧ (перерабатывается), мыйкӧ мында шоныдыд артмӧ, сӧмын зэв этша. Румка вина шоныдсӧ сетӧ ичӧтик сакар дорысь этшаджык на.
Спиртыс юӧм бӧрын мортлысь паськӧдӧ кучикса посни вир сӧнъяссӧ. Паськалӧм вир сӧнъясӧ локтӧ унджык вирыс. Сы вӧсна морт чайтӧ асьсӧ шоналӧмӧн. Ми зэв тӧдам кӧрт пачлысь шоналӧмсӧ. Сійӧ ӧдйӧ шонавлӧ, сӧмын ӧдйӧ жӧ кӧдзалӧ. Сідзи жӧ спиртыд морткӧд вӧчӧ: ортсыыс шонавлӧ, пытшкӧсыс сы пыдди ёнджыка кӧдзалӧ. Тайӧ позьӧ тӧдны код мортлы градусник пуктылӧмӧн. Код мортлӧн шоныдыс этшаджык садь юра дырйи дорысь.
Вина да дзоньвидзалун.
Ме шулі нин, мися, спиртыд — яд. Ядыд, ми тӧдам, мортӧс виӧ, тшыкӧдӧ сылысь дзоньвидзалунсӧ. Спиртыд сідзи жӧ мортлысь дай быд ловъя ловлысь тшыкӧдӧ дзоньвидзалунсӧ. Сійӧ зэв бура тӧдчас, кутан кӧ сетлывлыны сёян пиын да юан пиын вина, шуам, понпилы. Понпилӧн быдмӧмыс да ёнмӧмыс винаӧн сорлалӧмӧн сёянӧн вердігӧн омӧльджык лоӧ. Ӧшиньвыв чветъясӧс кӧ пондан киськавны спирт сора ваӧн, найӧ жебджыка нин кутасны быдмыны. Мортыдлы спиртыд ещӧ нин омӧльӧс вӧчӧ. Код юра мортыд юрсӧ ӧшӧдӧма, дульсӧ лэдзӧма, оз ӧшйы кок вылас, восӧ. Мӧд лунас сылӧн юрыс висьӧ, киас некутшӧм удж оз пыр. Медъёнасӧ спиртыд мортлы юӧм бӧртиыс шыбитчӧ юр вемас.
Вина да гырк пытшкӧс.
Винатӧ юыштасны дай шуӧны: гӧгӧр пӧ визйӧдлыны кутіс. Сійӧ визйӧдлӧмсӧ позьӧ шуны кӧдзыд ва пиӧ дон кӧрт сюйӧм кодьӧн. Гырк пытшкӧс вина вӧсна, юӧм бӧртиыс пырысь-пыр ёна гырдмӧ. Сы дінӧ (спирт дінас) шыбитчӧ уна вир. Дерт, сэсся гырк пытшкӧс уджыд (пищеварение) вежсьӧ. Кодлӧн чорыдаджык вывті сёйсяс, кодлӧн дзик немтор оз сёйсьы. Кӧть код ногыс, мортлы сійӧ абу шань. Быдлаӧ колӧ буретш — гыркпытшкӧслы ещӧ нин. Тшӧкыда, кузя (дыр) винатӧ юӧм бӧрти мортыдлӧн сьӧлӧмыс сотӧ, гӧрддзӧдлӧ, пагӧдӧ, восӧдӧ. Ёна вина юысь йӧзлӧн овлӧны гырк пытшкӧсса висьӧмъяс (хроническое воспаление желудка).
Унаӧн шуӧны, винатӧ пӧ румка-мӧд колӧ юыштлывлыны, мед сёйсясджык; мед пӧ гырк пытшкад бурджыка сёяныд разалас. Збыль-ӧ сійӧ? Наука висьталӧ: спирт юӧмыд пӧ и сёйӧм водзвылад бур дорсьыс унджык омӧльсӧ сетӧ.
Вина вӧсна вежсьӧны мус да вӧркъяс.
Спиртыд гырк пытшкӧссянь йиджӧ вирӧ. Вирсянь сэсся медвойдӧр веськалӧ мускӧ. Мускыд мортлӧн куталӧ морт пытшкӧссьыс (вирсьыс) став ковтӧмторъяссӧ, быдсяма ядсӧ да лёксӧ, сійӧн видзӧ вирӧс сӧстӧмӧн, кутшӧм колӧ лоны дзоньвидзалун вирлы. Спиртыд веськалӧ мортлы мускас. Мускыд спирт вӧсна медвойдӧр пыктыштӧ, сэсся госсялӧ. Сы бӧрти сійӧ чорзьӧ, тураснас (ыжданас) чиныштӧ, чукыртчыштӧ. Вылысыс лоӧ сарӧга модаа, «шыдӧса кодь». Бура уджалӧмыс муслӧн сы вӧсна торксьӧ. Мортлӧн лоӧ аслыспӧлӧс мус висьӧм. Татшӧм мус висьӧмсяньыс мортлӧн лоӧ водянка. Тшӧкыда татшӧм висьӧмсьыд мортыд кувлывлӧ.
Вӧркъясыс мортлӧн вӧчӧны муслӧн кодь жӧ удж. Вина вӧсна мус моз жӧ вежсьӧны, торксьӧны, заводитӧны уджавны омӧля. Омӧля уджалӧмнысла вирын пыр ӧтарӧ чукӧрмӧны вирыслы ковтӧмторъяс дай сы вӧсна мортлӧн дзоньвидзалуныс бара жӧ торксьӧ.
Тшӧтш вежсьӧны сьӧлӧм да вир сӧнъяс.
Ёна вина юысьяслӧн сьӧлӧмыс торксьӧ да вежсьӧ: ыдждӧ тураснас, госсялӧ. Госсялӧмыс вӧсна висьмӧ. Морт оз вермы уджавны сьӧкыд уджъяс. Сылӧн сьӧлӧмыс чеччӧ, босьтӧ пӧдӧм висьӧм. Бурдӧдны сэтшӧм висьӧмтӧ зэв сьӧкыд. Унджыкысьсӧ висьӧмыс помасьӧ сьӧлӧм параличӧн, сьӧлӧм потӧ, — мортыд друг кулӧ.
Вир сӧнъясыс вина юысь йӧзлӧн лоӧны рӧшкыдӧсь дай рушмӧмӧсь. Рӧшкыдысла да рушмӧмысла, да уна вир чукӧрмӧмла юр вем пытшкӧсса вир сӧнъясыс потлӧны: вирыс петӧ юр вем пытшкӧсас. Сы вӧсна мортӧс шыбитӧ паралич: уськӧдчӧ киясад, либӧ кокъясад — найӧ косьмӧны. Унджыксьыс та вӧсна мортыд кувлӧ.
Вина да юр вем.
Юр вем — индалысь. Юр вемсянь ки-кокъясӧ, пасьтала став тушаӧ, — быдлаӧ мунӧны нервъяс (везъяс). Сійӧ нервъясӧдыс юрсянь мунӧны быдлаӧ (морт вир-яйӧ) став тшӧктӧмъясыс, индалӧмъясыс. Нервъясӧд мунӧ юр вемӧ ставтор йывсьыс ортсысянь: коксянь, быдласянь. Кынмӧ кӧ кок, нервъясыс нуӧны юӧр юр вемӧ кӧдзыд йывсьыс, кынмӧм йывсьыс, сідзи водзӧ. Юр вемыд мортлӧн медыджыд колантор.
Спирт морт пытшкын медъёна инмӧ юр вемлы. Юр вемлы вина юӧм дзик нӧшкӧн кучкӧм кодь. Вина юӧм бӧрын паметьыд чинӧ, омӧльтчӧ пельӧн кылӧм, синъясӧн аддзӧм, нырлӧн дук тӧдӧмыс. Омӧльджык лоӧ яй-кучиквыв кылӧм. Сы вӧсна код йӧз ёна кынмавлӧны, ёна сотчывлӧны, — овлӧ мукӧддырйи кувтӧдзыс.
Ёна вина юысьяслӧн торксьывлӧ юр вем уджыс. Сэки морт висьмӧ уна пӧлӧс йӧйталан висьӧмъясӧн, медтшӧкыда белӧй горачкаӧн. 1902-ӧд воын тӧдмавлӧмаӧсь кутшӧм помкаысь (мый вӧсна) йӧйтавлӧмаӧсь мортъяс да казялӧмаӧсь: вина юӧм вӧсна — 37% став йӧйталысь письыс, друг кутшӧм кӧ немулича лоӧмла (ыджыд шог друг лоӧмла-ӧ, повзьӧмла-ӧ, сідзи водзӧ) — 20%, доймӧмӧн — 7%, уджалӧмысь вывті мудзӧмла (переутомление) — 5%, пӧрысьла нин — 7%. Вина юысь йӧзлӧн нэмыс дженьыдджык вина ютӧмъяс дорысь.
Вина юысь мортыслӧн дзоньвидзалуныс чинӧ, ёнджыка висьмывлӧ вуджан висьӧмъясӧн.
Вина юысьяссянь челядьыс лоӧны жебӧсь, висьлӧсъяс, дженьыд нэмаӧсь. Челядь пӧвстын медуна синтӧмыс, пельтӧмыс да мукӧд пӧлӧс вермытӧмъясыс овлӧ вина юысьяс семьяясын. Дзоньвидза челядьыс вина юысь йӧзлӧн лоӧ сӧмын 18%. Тайӧ тӧдчана петкӧдлӧ — кутшӧма тшыкӧдӧ челядьлысь дзоньвидзалунсӧ бать-мамъясыслӧн вина юӧмыс.
Вина юӧмыд гӧльмӧдӧ йӧзӧс.
Вина юӧмыд мортыдлысь оз сӧмын куш дзоньвидзалунтӧ мырддьы, сійӧ ёна гӧльмӧдӧ юысь мортлысь овмӧссӧ.
Куш ӧти 1911 воын Россия пасьтаын юӧмаӧсь: винаӧн 800 миллион шайт, сурӧн 118 миллион шайт, винограда винаӧн 108 миллион шайт. Ставыс лоӧ миллиард шайт саяс. Сійӧ ӧд абу этша. Миллиард шайттӧ кӧ босьтны зарни сьӧмӧн, лоӧ 16 вагон тыр.
Самӧкур да вина юӧм вӧсна крестьяналӧн чинӧ овмӧслы мукӧд сикас колан кӧлуй ньӧбан выныс.
Врач И. Коканин.
