МЫЙЛА КОЛӦ ТӦДНЫ МЫЙТА МӦС ЙӦВ ЛЫСЬТӦ
Н. Ч. ёрт гижис тані: мӧслысь пӧ йӧв лысьтӧмсӧ (мыйта лысьтӧ) колӧ тӧдны, мед вермам видзӧдлыны бур али омӧль мӧскыс, сулалӧ оз сійӧс крестьянинлы водзӧ видзны. Тӧдмалан кӧ, дерт, зэв бур, да ӧд колӧ ещӧ и водзӧ тӧдны, кытчӧ тайӧ тӧдмалӧмыс туяс.
Шуам, Н. Ч. ӧні тӧдмаліс мӧсъяслысь лысьтӧмсӧ. Мый татчӧ ӧні шуны: бурӧсь сылӧн мӧсъясыс али омӧльӧсь?
Миян коми мӧсъяс костын Н. Ч.-лӧн мӧсъясыс — шӧркоддьӧмаӧсь. (Сыктыв вожса мӧсъяс лысьтӧны во чӧжӧн 30 пуд гӧгӧр, Емва вожын — 60 пуд, Печӧра вожын — 80–100 пудйӧдз). Босьтам кӧ став войвывса бокысь мӧсъяссӧ (Вӧлӧгда, Кардор, Ярослав да мукӧд губерняясысь), сэтчӧс серти тайӧ видлалан мӧсъясыд Н. Ч.-лӧн лоӧны омӧликӧсь на. Во гӧгӧрӧн кӧ мӧскыд сетӧ 60 пуд йӧв, лыддьӧны сійӧс омӧль мӧскӧн, сетӧ кӧ 60–100 пуд — лыддьӧны шӧркоддьӧмӧн, сетӧ кӧ 100–150 пуд, лыддьӧны бур мӧскӧн.
Мыйла тадзи лыддьӧны? Со мый вӧсна: арталӧмъяс серти во гӧгӧрӧн 100 ведра йӧв (75 пуд) сетысь мӧскыд сӧмын видзӧмсӧ да вердӧмсӧ вештӧ. Миян Коми муын, дерт жӧ, артыштан кӧ, сэтшӧм жӧ лоӧ: миян ӧд мый сулалӧ куш тӧвся вердӧмыс.
Колӧ татчӧ шуны — видлӧм мӧсъяссӧ Н. Ч.-лысь оз на позь шуны омӧль мӧсъясӧн. Ачыс шуӧ: ме пӧ ӧд вердісӧ кыдзисюрӧ на, эг на пӧ вермы лючки вердӧмсӧ лӧсьӧдны. Бура вердӧмӧн видлӧгъясыс миян Коми обласьтын вӧліны нин (агрономъяс вӧчлісны). Лючки вердӧмӧн позьӧ надейтчыны мӧсъясыдлысь йӧв содӧмсӧ: мукӧд мӧскыс содтылісны йӧвсӧ кык мында. Сідзи жӧ вермас лоны и тайӧ мӧсъясӧн. Ӧтчыд, ещӧ войнаӧдз на, 1913 воын ӧти крестьянинлысь артавлӧмаӧсь: уна-ӧ да мый мӧскыс сылы сетӧ. Йӧвсӧ сэки мӧскыс сетӧ вӧлӧм 11 пунт лун кежлӧ. Та мында йӧвнад сійӧ вайлӧма кӧзяиныслы тӧлысьӧн 2 шайт да 25 ур убытка. Тайӧ арталӧм бӧрын заводитӧмаӧсь лючки, нормаӧн мӧссӧ вердны да сійӧ кутӧма сетны 21 пунт йӧв, убыткаыс пӧри барышӧ — 6 шайт да 75 ур тӧлысьнас.
Сідзкӧ, вердны кӧ мӧстӧ лючки он куж, сійӧ тэныд убыткатӧ зэв кокниа сетас.
Норма серти, лючки вердӧм вылӧ босьтігӧн колӧ тӧдны уна-ӧ мӧскыд лысьтӧ: кымын пунт лун чӧжӧн, сэсся сы серти сылы и ковмас сетны кӧрымтӧ.
Миян ёна сёрнитӧны мӧс рӧд воысь воӧ омӧльтчӧм йылысь.
Ми ӧні тӧдам нин — мӧс рӧдтӧ бурмӧдны позьӧ сӧмын быдласянь сійӧс тӧдмалӧм бӧрын. Уна нин сёрни вӧлі мӧс рӧдтӧ бурмӧдӧм йылысь да воим ӧти кывйӧ — сійӧс бурмӧдны ми вермам, босьтчам кӧ бурджыка, лючки вердӧмӧ, лючки дӧзьӧритӧмӧн видзӧмӧ.
Сӧмын тайӧ абу на ставыс. Медъёна колӧ мӧвпавны водзӧ рӧд паськӧдӧм йылысь. Колӧ видзӧм вылӧ быдтыны сӧмын бур мӧслысь куканьсӧ. Бур мӧскӧс позьӧ тӧдмавны рӧдвуж сертиыс, стать сертиыс да лысьтӧм сертиыс. Сідзкӧ, ичӧт йӧла мӧслысь куканьсӧ видзӧм вылӧ нинӧм и быдтыны, сійӧ сӧмын убытка кутас сетны. А тӧдтӧгыд кыдзи верман видзӧдлыны ичӧт йӧла мӧскыд али абу? Со, шуам, овмӧсын кык мӧс, ӧтиыс ыджыдджык тушанас да унджык лысьтӧ, а мӧдыс ичӧт дай лысьтӧсӧ этшаджык. Мӧсъясыс, шуам, ӧти арлыдаӧсь. Кодыслысь эськӧ куканьсӧ быдтыны?
Тайӧ тӧдмалігӧн колӧ быдласянь видзӧдлыны. Ӧти-кӧ, рӧдвужсяньыс заводитны тӧдмавны (код мӧскыслӧн рӧдвужыс вӧлі бурджык), мӧд-кӧ, стать сертитӧ^Стать сертиыс тӧдмалӧмсӧ гижӧма нин «Ордым» 3 №-ын: «Кыдзи тӧдмавны ыджыд йӧла мӧс» статтяын./^, коймӧд-кӧ, лысьтӧм сертисӧ. Ыджыдыс, шуам, йӧвсӧ лысьтӧ 60 пуд во гӧгӧрнас, ичӧтыс, шуам, 56 пуд. Тӧдӧмысь, ыджыдджык мӧскыс унджык кӧрымтӧ сёяс. Сідзкӧ, ыджыдыс кӧть и йӧладжык, вермас лоны, мый сійӧ и омӧльджык лоас. Тӧдмалӧны тайӧ сідзи: кыкнан мӧскыслысь тӧдмалӧны мераӧн ловъя вессӧ (живой вес). Тӧдмалӧм бӧрын, шуам, лои сьӧктаыс ыджыдыслӧн 20 пуд, а ичӧтыслӧн 14 пуд. Сэсся юкӧны 60 пудсӧ (йӧв лыдсӧ) 20 пуд вылӧ (сьӧктасӧ) — лоас 3, 56-сӧ 14 вылӧ юкӧмӧн лоӧ 4. Рочын (Ярослав кар улын, Вӧлӧгда кар улын) лыддьӧны: лоӧ кӧ тані индӧм ногнас юкӧм бӧрас 3, сійӧ омӧль мӧс, лоӧ кӧ 4, шӧркоддьӧма мӧс, 5 кӧ — бур мӧс, 6 кӧ — зэв бур мӧс, 7 кӧ да водзӧ — ёна нин бур мӧс.
Сідзкӧ, тані босьтӧм ыджыдджык мӧскыс, кӧть и унджык лысьтӧ, омӧльджык ичӧт дорсьыс.
Тайӧ тӧдмалігӧн колӧ ещӧ видзӧдлыны и арлыд вылас. Ыджыд арлыдалӧн йӧлыс оз нин сод, а чинӧ, ичӧт арлыдалӧн воысь воӧ содӧ.
Ми тані гарыштавлім роч мӧсъяс йылысь. Сійӧн, дерт, оз на позь шуны: рочын, мися, бур, скӧтыс. Видзӧдлам кӧ, мый мӧс сетӧ заграничаын, аддзам: Финляндияын шӧркоддьӧма мӧс лысьтӧ во гӧгӧрнас 187 пуд (180–250 ведра), куим пӧв унджык Н. Ч. мӧсъяс дорысь.
Данияын, кӧні скӧт гӧгӧрыс зэв зільӧны, да сы помысь и олӧны унджык крестьянаыс, шӧркоддьӧма мӧс лысьтӧ 300–350 ведра — 262 пудйӧдз. Судзсянаджык крестьяна сэні оз и видзны мӧстӧ, — сетӧ кӧ во гӧгӧрнас 200 ведра, сэтшӧмыс бракӧ мунӧ. Голландияын шӧркоддьӧма мӧс сетӧ 400 ведраӧдз.
Со жӧ ӧд, та серти кӧ, кутшӧм на омӧлик миян скӧтным, ёна на миянлы лоас кыссьыны 400 ведраа мӧскӧдзыд. Мӧдарӧ кӧ, татшӧм мӧскыд сӧмын вермас асьсӧ бура вердны дай кӧзяиныслы бур олӧм сетны. Заграничаад лыддьӧны быд мӧскысь куйӧдтӧгыс во гӧгӧрӧн барышсӧ 50–100 шайт. Миянлы барыш йылысь нинӧм на сёрнитны. Колӧ чожа босьтчыны бурмӧдны, быд боксянь асланым мӧсъясӧс тӧдмалӧмӧн. Рочын важӧн нин заводитісны тайӧ уджсӧ контрольнӧй союзъяс пыр. Миян заводитчыліс жӧ Емва вожын уджавны контрольнӧй тӧварищество, да, тыдалӧ, бара на кусас. Став сиктса уджнуӧдысьяслы колӧ отсавны тӧвариществолы бура уджсӧ сувтӧдны.
Н. Т.
