КУИМ ДА НЁЛЬ ПЕРЕМЕНАӦН МУ УДЖАЛӦМ

Миян овмӧсным (Палаузяын, Сыктыв уездын) вӧлі дзик жӧ ас сиктса мукӧд крестьяналӧн кодь. Му уджавлім куим переменаӧн. Став муыс, вота дай воттӧм, лыддьыссьӧ 2840 квадрата сажень гӧгӧр (град йӧртӧг да пыш муястӧг). Быд во кольлім ӧти перемена коськӧм улӧ, мӧдӧс — сю улӧ, коймӧдӧс — ид улӧ. Быд перемена улын вӧлі 913 квадрата сажень мындаӧн кымын. Муяс вылысь нянь шӧркоддьӧмыс вӧлі быд во локтӧ: сю — пуд 30, ид — пуд 28, ставыс — пуд 58. Шоча нин вӧлі содлас пуд 65-ӧдз. Сыысь кындзи ещӧ на воліс 90 пудйӧдз картупель. Картупельсӧ пуктылам вӧлі коськӧм вылӧ, да торъя неыджыд йӧрӧ. Дерт, та мында няньыд (58 пудйыд) семьялы эз тырмывлы, быд во лоӧ вӧлі ньӧбны пуд 30–40. Эз жӧ тырмывлы и картупель.

Став муысь босьтӧм пӧльзасӧ кӧ лыддьыны, каяс со кытчӧ: 58 пуд нянь (2 шайтӧн кӧ пуд) — 116 шайт, 90 пуд картупель (50 урӧн кӧ пудйысь) — 45 шайт, — 2840 квадрата сажень му вылысь став кӧдзаыс да пуктасыс шӧркоддьӧма волывліс 161 шайт дон.

Тайӧ, дерт, став уджтӧ омӧля вӧлі вештӧ. Со ме кыдзи арталі уджсӧ: 913 кв. сажень мында му вӧвлі коськӧм улын. Сійӧс куимысь кӧ плугйӧн гӧрны, да куимысь пинёвтны, сы вылӧ мунас 5 лун вӧвлӧн да 4 лун верстьӧ мортлӧн (З½ пӧденщина гӧрысьлӧн, а 1½ пӧденщина пинёвтысьлӧн); сэсся кӧдзӧм вылӧ да, шуам потшсьӧм вылӧ да мунас ещӧ 1 пӧденщина. Ставыс, сідзкӧ, коськӧм дӧзьӧритӧм вылӧ мунӧ вӧлі 10 пӧденщина мында вӧвлӧн да верстьӧ мортлӧн.

913 кв. сажень мында му вӧлі сю улын. Сю вундыны колӧ 3½ пӧденщина, кыскавны да тэчны 2 пӧденщина вӧла мортлӧн, вартны да вайны гортӧ шуам, 6 пӧденщина. Ставыс, сідзкӧ, сю вылӧ мунӧ 11½ пӧденщина.

913 кв. сажень мында му ид да зӧр улын. Сійӧс идралӧм вылӧ муніс 11½ пӧденщина лыд кымын жӧ.

180 кв. сажень мында му вылын картупель. Град гӧрны да лэптыны, весавны, мудйыны да идравны лоӧ 25 пӧденщинаӧн кымын.

Став удж вылас кайӧ 58 кымын пӧденщина.

Таысь ставсьыс, кыдзи бӧрын ми шуим нин, сюрӧ няньыс да мукӧдтор 161 шайт дон. Сійӧ донысь колӧ шыбитны кӧйдыс дон: сю — 4 пуд — 8 шайт, ид — 5 пуд — 10 шайт да картупель 10 пуд (тшӧкыда пуктӧмӧн) — 5 шайт. Ставыс 23 шайт дон (эгӧ нин тані лыддьӧй мукӧд рӧскодсӧ: вот да, кӧлуй киссьӧм да). Коляс сӧмын 138 шайт. Сідзкӧ, му уджалӧмсьыд шӧркоддьӧма вӧлі пӧденщинаыд воӧ 2 шайт да 38 урӧн.

1925 восянь ми ас овмӧсын мунымӧс заводитім мӧд ног уджавны.

Став муыс (2840 кв. сажень) вӧлі юкӧма нёль пельӧ: ӧти перемена сю — 706 квадрат. сажень, мӧд — картупель 560 кв. сажень да мӧс сёркни 242 кв. сажень, коймӧд — ид 540 кв. сажень да зӧр 224 кв. сажень, нёльӧд — коськӧм 568 кв. сажень, сэтысь 400 кв. сажень мында кымын вӧлі кӧдзӧма зӧр сора викаӧн (турун вылӧ).

Ӧні видзӧдлам, мый сетіс нёль переменаӧн му уджалӧмысь (первойя 1926 воас жӧ). Сю воис пуд 23, ид зӧркӧд сы мында кымын жӧ. Став няньыс — пуд 46. Картупель воис 280 пуд, мӧс сёркни (омӧльджыка на лои дӧзьӧритӧма да. Бура дӧзьӧритӧмӧн эськӧ уна вермис воны) воис 80 пуд. Коськӧм вылысь босьтлім вика турун пуд 40 кымын. Став докодыс кайис, сьӧм вылӧ кӧ артыштӧмӧн: няньыс — 92 шайт, картупельыс — 140 шайт, мӧс сёркниыс (лыддям 15 урӧн пуд) — 27 шайт да турун — зӧр сора вика (додь вика турун сулалӧ кӧ 8 шайт) — 16 шайт.

Став докодыс кайис 273 шайтӧдз. Шыбитам кӧйдыс юрсӧ (30 шайт кӧть, шуам), кольӧ куш докод 243 шайт дон.

Куим переменаӧн уджалігӧн вӧлі докодыс 138 шайт дон, а нёль переменаӧн — 243 шайт. Соді докодыс первойя вонас жӧ 103 шайт дон.

Унаӧн татчӧ шуасны, соді кӧ пӧ докодыд, содіс жӧ ӧд и уджыс. Дерт, унджык лои куим переменаӧн уджалӧм дорысь, сӧмын лыддьыны кӧ кутам, уджыс эз сод сэтшӧма, кутшӧма содіс докодыс.

Сэсся нёль переменаӧн уджалӧмысь пӧльзаыс эм ещӧ со кутшӧм: содӧ скӧтлы кӧрым, сы понда позьӧ содтыны скӧт лыд. Содӧ кӧ скӧт, содӧ и куйӧд. Содӧ кӧ куйӧдыд, позьӧ бурджыка куйӧдавны муястӧ. Бура куйӧдалӧмӧн бурджыка быдмӧ кӧдза — содӧ урожай. Мӧс сёркниӧн да вика турунӧн вердігӧн бурмӧ скӧтыд, йӧв унджык лысьтӧ.

Нёль переменанад уджалігӧн бурмӧджык муыд: картупель, мӧс сёркни, вика — мутӧ ёна небзьӧдӧны.

Нёль переменаӧн му вӧдитӧмыд бурджык со ещӧ код боксянь: оз кӧ, шуам, бур во ло няньлы, вермас ёна мездыны картупель, а куим переменанад уджалігӧн няньысь кындзи немтор вылӧ нин надейтчыны.

Дерт эськӧ, вит либӧ квайт переменаӧн мутӧ уджавны ещӧ нин бурджык, сӧмын кӧні ёна этша муясыс, крестьяна озджык на сэтчӧ сэтшӧма зільны (сідз жӧ и миян Палаузяын). А нёль переменаад вуджны ёна нин кокни.

Ӧні неуна висьталышта кыдзи ми вуджим нёль переменаӧн му уджалӧмӧ. Арнас, сю кӧдзтӧдз вӧчыштім план кыдзи юкны муяс. Сюсӧ (сійӧ арнас жӧ) кӧдзим не коймӧд паяс, а став муяс нёльӧд паяс. Лым усьӧм бӧрын унджык куйӧдсӧ петкӧдім коськӧм вылӧ — ид под вылӧ (неуна петкӧдім сю под вылӧ, мед идйыс куйӧдтӧм пондаыс эз жӧ ёна кольччы). Тулыснас идсӧ кӧдзим, сю моз жӧ нёльӧд паяс. Сэсся нёльӧд пайсӧ жӧ колим коськӧм вылӧ, да мыйда тырмис вика кӧйдыс, кӧдзим турун босьтӧм вылӧ. Куимнан переменасьыс кольӧм муяссӧ ӧтлаалім торъя (нёльӧд) переменаӧ картупельлы да мӧс сёркнилы.

Тані висьталӧм серти позьӧ нин гӧгӧрвоны: куим переменаӧн дорысь нёль переменаӧн видз-мутӧ уджавны бурджык.

Илля Ӧльӧксан.