ТЫРА КӦБЫЛА ВӦЛӦС ДӦЗЬӦРИТӦЙ, БУРА БЫДТӦЙ ЧИБӦӦС

Кӧбыла вӧлӧс тырсьӧдӧм.

Кӧбылаӧс колӧ тырсьӧдны бур ужӧн. Быдӧн тӧдӧны — бур чибӧ вермас лоны сӧмын бур ужысь. Дерт, ещӧ нин бурджык лоӧ чибӧыд, батьыс кӧ (ужыс) дай мамыс (кӧбылаыс) ӧткодь бурӧсь.

Государство тулысъясын сиктъясӧ лӧсьӧдлӧ случнӧй пунктъяс. Сэтшӧм пунктъясас видзӧны бур ужӧс. Сэтшӧминас и крестьяналы колӧ нулывлыны тырсьӧдны кӧбыла вӧвъяссӧ.

Кымын водзджык тулысын кӧбыла вӧв пышъялӧ, сымын бур. Сэки чибӧ тулысладор чужӧ да бурджыка быдмас.

Уж дінӧ кӧбылаӧс нуны колӧ пышъявны заводитӧм мыстиыс. Пышъялӧмыс овлӧ лун 3–5. Он кӧ сэки ну кӧбыла вӧвтӧ, сійӧ сэсся ужӧс оз лэдз ас вылас чеччыштны, кӧть и лэдзас, оз тырсяв. Чанясьӧм бӧрын кӧбыла вӧв бара заводитӧ пышъявны витӧда – дас нёльӧда лунъяс костын, сизимӧд-ӧкмысӧд лунъяс гӧгӧр. Тайӧ каднас медрегыд удайтчан тырсьӧдӧмнад. Чанясьӧм бӧрын первойя пышъялӧмсӧ кӧ лоӧ прӧзевайтӧма, мӧд пӧвнас пышъялӧмсӧ делӧджык нин казявны.

Кӧбыла вӧв, кодлӧн пышъялан кадыс кольӧма либӧ абу уж дінӧ нулӧмӧн тырсялӧма, бара заводитӧ пышъявны вежон куим мысти кымын первойя пышъялӧмсяньыс. Мед эськӧ он прӧзевайт сійӧ кадсӧ (вермӧ пышъявны и водзджык), колӧ уж дінӧ нулыны сизим-ӧкмыс лун мысти. Кык либӧ куим чеччыштлӧм бӧрын кӧ ужӧс сэсся кӧбылаыд оз лэдз, сэки, тӧдӧмысь нин, кӧбыла тырсялӧма. Та бӧрти вӧвтӧ вайлыны уж дінӧ колӧ ещӧ на кымыныськӧ, медым веськыда нин позис надейтчыны тырсялӧма абу вӧлыд. Мукӧддырйиыс вӧвтӧ лоӧ нёльысьӧдз лэдзлывлыны уж дінӧ. Уж дінӧ нёльӧдысь вайлӧм бӧрын кӧ кӧбыла бара пышъявны заводитас, сэки вӧлӧс колӧ нулыны вӧв пельшӧр дінӧ, тӧдмавны — оз-ӧ сійӧ вись.

Уж дінысь нуигӧн вӧвтӧ колӧ надзӧникӧн новлӧдлыштны; ӧдйӧ ветлыны сэки оз позь. Ӧдйӧ ветлӧмнад кӧбыла вӧлыд вермас бӧр шыбитны кӧйдыссӧ да оз тырсяв.

Медбур кад уж дінӧ нулыны — асыв. Случнӧй пункт кӧ ылын, колӧ сэтчӧ лӧсьӧдчыны лун кымын водзджык, мед аскиӧдзыс кӧбылаыс вермис шойччыштны. Рытын позьӧ вердны да юктавны, а аскинас сетны немтор оз ков. Уж дінысь нуӧм бӧрын позьӧ сетны турун, сэсся кык-куим час бӧрти юктавны ваӧн да сетны зӧр.

Он кӧ кӧбыла вӧлӧс кут тырсьӧдны быд во, сійӧ бӧртинас тырсявнытӧ озджык кут, а мукӧдыс и дзикӧдз дугдӧны.

Вӧв чанясьӧ тырсялӧм бӧрас 11 тӧлысь мысти. Вермас лоны тайӧ кадсьыс ӧти-кык вежонӧн регыдджык, либӧ дырджык. Энь чибӧӧс кӧбыла новлӧдлӧ регыдджык, айӧс дырджык. Томджык кӧбыла новлӧдлӧ регыдджык пӧрысь дорысь. Медводдза чаньсӧ быд кӧбыла новлӧдлӧ дырджык.

Тыра кӧбылаӧс дӧзьӧритӧм.

Тырсялӧмсянь тӧлысь кӧкъямыс кымын вӧвлы торъя черӧд (дӧзьӧритӧм) оз на ков. Сэки вӧвлы уджавны оз на жӧ мешайт, сӧмын сьӧкыд уджтӧ, вынсьыс вывті, уджавны оз ков. Вердны колӧ бурджыка — оз ков тшыгйӧдны.

Ӧкмыс тӧлыссянь кымын колӧ нин бурджыка заводитны вӧвтӧ дӧзьӧритны. Сьӧкыда уджалӧмысь колӧ дугдыны. Сӧмын кокни удж позьӧ уджӧдны луннас час кык-куим. Чанясьтӧдз кык кымын вежон водзджык тыра вӧвнад уджалӧмысь колӧ дзикӧдз дугдыны, сӧмын восьлӧн гуляйтӧдны домповод йылысь быд лун ӧти час.

Зэв эськӧ вӧлі бур, тыра вӧвъясӧс кӧ видзны сиктъясын ӧтлаын потшасны йӧр.

Медбӧръя лунъяссӧ чанясьтӧдзыс вӧлӧс ёна нин колӧ видзны чеччалӧм да доймалӧм-керӧмысь. Чеччалігъясӧн, доймигӧн вӧв вермас торксьыны да водзджык (кад вотӧдз) чанясьны, либӧ шой вайны.

Сэсся овлывлӧ тыра вӧвъяскӧд сэтшӧмтор, мый быттьӧ пышъявны кӧсйӧны, корӧны ужӧс: тыра вӧв дінӧ ужӧс лэдзны оз ков, вермас сійӧ вӧв рушкуысь чаньӧс шоймӧдны.

Вежӧссӧ карта вылӧ тыра вӧвлы колӧ вӧчны ыджыдджыкӧс, шоныдӧс, югыдӧс, кос вольӧсӧн вольсавны. Мед карта вылын пыр бур сынӧд вӧлі.

Вердӧм йылысь со мый колӧ тӧдны.

Тыра вӧв вердӧ асьсӧ дай рушкусьыс чибӧсӧ. Вӧвтӧ кӧ омӧля кутан вердны, тшыгъявны кутас и чибӧыс да быдмыны оз вермы. Вывті кӧ ёна вердан мамӧс, тшӧгас да чибӧлы сьӧкыд лоӧ чужнысӧ. Сідзкӧ, вердны колӧ кужӧмӧн да буретша. Бурджык вердны тыра вӧвтӧ неунаӧн да унджыкысь.

Вердасыд тыра вӧвлӧн мед абу вӧлі тшыкӧма, мед вына да мед бурджыка вирас йиджӧ. Турун да зӧр кындзи позьӧ сетлывлыны и кӧтӧдыштӧмӧн ӧтруб (пунт 2–3). Кык вежонӧн войдӧр чанясьтӧдзыс, лун кежлӧ турунтӧ колӧ чинтыштны заводитны. Гожӧмын, чанясьӧм бӧрын дай чанясьтӧдзыс тыра вӧвлы зэв бур сёян — веж турун да мича кос турун. Ӧти вердассянь мӧдӧ вуджны колӧ надзӧникӧн, мед оз босьт рушку пытшкӧс да мукӧд сэтшӧм висьӧм. Бобӧнянь турун вежнас уна вердны оз позь. Сыысь вермас рушкуыс дундыны да колик висьӧм босьтны. Оз жӧ позь вердны тыра вӧлӧс регыд на вартӧма зӧрйӧн, сьӧдасьӧм да кынмылӧм вердасӧн. Колӧ видзчысьны ужпиньысь (овлӧ тай сю пиын), сійӧ вермӧ лоны ид пиын дай турун пиын. Сійӧ кӧ сюрас сёянӧ, вермас чаньтӧ шоймӧдны.

Буретша да кужӧмӧн вердны медъёна нин колӧ джын кынӧм бӧрын.

Чанясьӧм.

Чибӧ вӧрӧмысь мам кынӧмас заводитчӧ тӧдчыны джын кынӧмсяньыс, квайтӧд кымын тӧлысь бӧрти тырсялӧмсянь. Сійӧ кадсянь вӧвлӧн рушкуыс заводитчӧ гӧгрӧсмыны да ёна ыдждыны. Кымын водзӧ, сымын ёнджыка пыр ыдждӧ, — лэччӧ увлань да паськалӧ. Вӧлыд сёйны кутас тӧдчӧмӧн ёна. Чанясьтӧдзыс лун кык-куим вӧрасьыс петӧ йӧв.

Чанясян кадсӧ вӧвлысь колӧ виччысьны 11 тӧлысьнас тырсялӧм лунсяньыс: ай чибӧ кӧ, 5 лунӧн дырджык, энь кӧ, 1–2 лунӧн регыдджык. Мед бурджыка-кокниджыка вӧлыд вермас чанясьны, бӧрынджык висьтавлім нин: кык вежон войдӧр чанясьтӧдз колӧ нин дугдыны вӧвнад уджавны, турун сетӧм чинтыны да вына кӧрымӧнджык вердны. Озджык ков юктавны кӧдзыд ваӧн, колӧ видзны повзьӧм-керӧмысь, кучкалӧмысь, доймӧмысь да мукӧд сэтшӧмторйысь.

Оланінсӧ вӧвлысь колӧ водзджык лӧсьӧдны. Кызджыка вольсавны сэті да тшӧкыдджыка вольӧссӧ вежлавны. Чанясян кад воӧ вой кежлӧ. Сы вӧсна медбӧръя войяссӧ колӧ тшӧкыдджыка видлавлыны, зільны суны чанясян кадсӧ.

Чанясьӧ вӧлыд регыд, час джын кымын. Кокниа чанясигӧн вӧлыдлы мортсянь некутшӧм отсӧг оз ков, весалӧмысь кындзи. Заводитчӧм мыстиыс кӧ вӧлыд дыр оз вермы чанясьны, колӧ корны скӧт пельшӧрӧс. Кутшӧмсюрӧ йӧзӧс, ещӧ нин «тӧдысьясӧс» вӧв дінӧ лэдзны оз ков дай аслыд оз ков кужтӧг отсавны чанясьнысӧ, сідзтӧ сӧмын тшыкӧдан, висьмӧдан вӧвтӧ. Бурджык корны да виччысьны пельшӧрӧс.

Чанясьӧм бӧрын вӧлӧс колӧ видзны кынмӧмысь (ещӧ нин колӧ, мед оланінас оз пыр-пет тӧв). Медводдза лунъяссӧ колӧ вердны бур турунӧн, позьӧ сетыштавны и веж турун. Бур жӧ вердны и ӧтруба помӧйӧн, сыысь ёна содӧ йӧлыс. Чанясьӧм бӧрын медводдза лунъяснас зӧр да мукӧд сэтшӧмтор вӧлыдлы сетны оз ков. Удж вылӧ доддявлывлыны позьӧ вежон кык бӧрын вӧлисти. Сэки жӧ сӧмын на позьӧ заводитны вердны зӧрйӧн.

Сизимӧд-ӧкмысӧд лунъясӧ чанясьӧм бӧртиыс вӧлӧс бара позьӧ тырсьӧдны.

Чибӧ чужӧм бӧрын, мамыс первой сійӧс исалас, сэсся нюлас. Оз кӧ мамыс нюв нильӧгсӧ, колӧ чибӧӧс мичаника чышкыны кос рузумӧн. Сы бӧрын чибӧӧс мам лэдзӧ нин нёнясьны. Оз кӧ мун чибӧыд нёнь дінӧ, сылы колӧ индыны. Овлывлӧны вӧвъяс, кодъяс чибӧӧс нёнь дінас оз лэдзны. Сэки колӧ отсавны чибӧлы, вӧлӧс кутыштны. Чибӧӧс нуны нёнь дінӧ, а мамыслысь лэптыны ӧти воддза коксӧ. Кымыныськӧ тадзи вӧчӧм бӧрын, мам сэсся велалас да чибӧтӧ нёнь дінас кутас лэдзны. Сэсся сэтшӧм сибӧдтӧм вӧвъяслысь (эз кӧ лэдзлывлыны воддза чибӧяссӧ) лун кык кымын войдӧр чанясьтӧдзыс вӧрасьыс йӧвсӧ колӧ лысьтыштавлыны, либӧ вӧрасӧ киӧн малыштавлыны, мед вӧлыд велалас (оз кут гилявны). Сэки чаньтӧ нёнь дінас кутас нин лэдзны.

Мукӧд вӧвлӧн чанясьӧм бӧрас йӧлыс вӧраас этша, оз тырмы. Сэки чибӧӧс колӧ юктавны мӧс йӧлӧн, пуӧм ваӧн сорлыштӧмӧн (мӧс йӧвсӧ колӧ пуктыны нёль пӧв унджык ва дорсьыс). Юктавны татшӧм йӧлӧн колӧ быд кык часын стӧкан джын мындаӧн. Водзӧ сэсся надзӧникӧн пыр содтыштавны, кытчӧдз он веж сёянсӧ.

Чибӧяслӧн уналӧн овлӧ гырк йӧрмӧм. Сыысь колӧ чибӧлы вӧчны спринцовка, скӧт врач тшӧктӧм серти.

Мам дінын чибӧӧс видзлывлӧны во джын кымын. Сы бӧрын сійӧс мам дінын видзӧмысь пӧльзаыс абу (йӧлыс мамыслӧн кизьӧрмӧ). Мам дінысь торйӧдӧм бӧрын чибӧӧс колӧ вердны турунӧн да зӧрйӧн. Друг торйӧдны да вежны сёян оз ков. Колӧ надзӧникӧн, велӧдӧмӧн. Гожӧмын чибӧӧс колӧ видзны вӧля вылынджык.

Чибӧӧс быдтӧм.

Нёльӧд кымын вежонсянь чибӧӧс колӧ нин велӧдны турун да зӧр дінӧ. Бур эськӧ, чибӧлы вердан зӧрсӧ кӧ майкыштан.

Мӧс йӧвтӧ вердны колӧ, дерт, вылыссӧ босьтӧмӧн. Позьӧ сорлалыштны зӧр либӧ ид шыдӧса кизьӧриник рокӧн. Колӧ сэтчӧ пуктыштны и сакара пызь. Татшӧм юан колӧ шонтыштны мӧс вӧра йӧв шоныдӧдз. Юктавны колӧ витысь-квайтысь лун кежлӧ пӧттӧдз.

Крестьянинлӧн йӧлыд мукӧд каднас и аслыс абу сёйны. Кысь нин чибӧлы юктавны. Сэки йӧв пыдди позьӧ вердны ид шыдӧса кизьӧриник рокӧн (позьӧ зӧр шыдӧсаӧн). Татшӧм вердассӧ колӧ шонтыны мӧс вӧра йӧв шоныдӧдз жӧ.

Мам дінысь торйӧдтӧдз на, тӧлысьӧн-джынйӧн кымын колӧ вердыштавны зӧрйӧн 2–2½ пунт мында кымын лунӧн, водзӧ пыр содтӧмӧн да содтӧмӧн. Мам дінысь торйӧдӧм бӧрын быд 2–3 лун мысти зӧрсӧ колӧ содтыны пунт джын мындаӧн, кытчӧдз лунся сетӧмыс оз во 6–8 пунтӧдз. Сэсся пыр сідзи вердны зӧрйӧн арӧс тыртӧдз. Зӧрсӧ колӧ сетлыны куимысь: асывнас, луннас да рытнас. Быд зӧр сетлӧм бӧрын колӧ сетны 2–3 пунт турун.

Турун сетны колӧ 10–15 пунт сутки кежлӧ, надзӧникӧн водзӧ пыр содтӧмӧн.

Чибӧлы зэв жӧ лӧсялӧ ещӧ со кутшӧм кӧрым: ӧтруб сорлалӧны шырӧм ид идзасӧн либӧ шырӧм турунӧн, содтыштӧны сэтчӧ зӧр да морков ульнас шырӧмӧн, неуна пуктыштӧны анькытш, да ставсӧ сэсся заваритӧмӧн пӧжӧны. Пӧжӧм бӧрын, сеттӧдз, колӧ пуктыны тойӧм мел да сов.

Лясни пыдӧсас чибӧлы киськавлӧны ещӧ аслыспӧлӧс сорлалӧм пызьӧн (¼ солысь да ¾ пожналӧм пӧимысь). Тайӧ пызьсӧ чибӧыд нюлӧ, татӧг сылӧн оз вермыны прамӧя лыясыс ёнмыны.

Оз ков вунӧдны, мый чибӧлы колӧ сёянысь кындзи сетны вӧля котралыштны ывла вылын да ворсыштны. Веж турун вылӧ лэдзтӧдз, кымынкӧ лун колӧ вердыштавны гортын ытшкӧм веж турунӧн, кос турунӧн сорлалӧмӧн. Сэсся быд лун веж турун вылӧ йирсьыны лэдзтӧдзыс асылын, тшыг йывсьыс колӧ вердыштлыны кос турунӧн. Кӧдзыд лысва вылӧ либӧ пужъя дырйи чибӧӧс лэдзны оз ков, колӧ виччысьны сылӧмсӧ-косьмыштӧмсӧ. Оз жӧ ков видзны дыр вӧля вылын ӧвадӧсь дырйи. Сэки чаньыдлы зэв сьӧкыд.

Мыйӧн чибӧыд кок йылас ёнмас, сэки колӧ видзны вӧля вылынджык.

Кӧдзыд кадӧ кӧ чибӧыд чужи, торъя шоныдъяс, первойя 2–3 лунсӧ кындзи чужӧм бӧртиыс, оз и ков. Дерт, ёна нин кӧ кӧдзыд, колыштӧ жӧ шоныдыд. Сэки ӧд и ыджыд вӧвлы шоныдыд оз мешайт.

Кӧдзыд дырйи чаньӧс оз ков лэдзны карта вылысь вӧля вылӧ шоныд юанъяс юкталӧм бӧрти. Вермас сійӧ кынмыны.

Чибӧӧс колӧ тшӧкыдджыка пелькӧдны. Пелькӧдӧмӧн чибӧлы кокниджык да ӧдйӧджык быдмӧ. Пелькӧдны колӧ 2–3-ысь лунын, вердтӧдз. Эмӧсь сы вылӧ вӧчӧм тшӧткаяс. Абу кӧ сэтшӧм тшӧткаыд, чибӧлысь тушасӧ позьӧ идзас йиӧн ниртны да бӧрыннас чышкыны кызджык ньӧрторйӧн. Гиляланінъяссӧ, оз кӧ лэдз, оз и ков мырдӧн ниртны. Регыд ещӧ некыті оз кут сетны пелькӧднытӧ.

Синъяс колӧ чышкыны-весавны орысь мича, сӧстӧм рузумӧн.

Тырӧ кӧ кок гыж пыдӧсыс чибӧыдлӧн, колӧ жӧ весавлывлыны. Сӧмын оз ков дойдавны. Ичӧтысянь весалігӧн дойдалӧмӧн чибӧыд, быдмас да, оз кут сетны кокъяссӧ дорны.

Чибӧяс мӧдӧд тулыссяньыс жӧ и заводитӧны пышъявны. Посни кӧбылаястӧ оз ков лэдзны тырсявны, колӧ 8–9-ӧд тӧлыссянь нин торйӧн видзны, медым сэтшӧм водз тырсявны эз вермыны. Водз тырсялӧмысь некутшӧм бур кӧзяинлы оз во, сӧмын чибӧыс тшыкӧ.

Кодзны уж чибӧӧс бурджык 2 арӧсӧн, коймӧд тулысладорас. Тулысын кодзӧминса дойыс регыдджык бурдас.

Велӧдны вӧвтӧ заводитны удж бердӧ 3 арӧсысь водз оз ков. Водз кӧ заводитан уджавны чибӧнад, сійӧ бура быдмыны оз вермы, дай ичӧт вына лоӧ. Верстьӧдырйи омӧля кутас вермыны уджавны.