«ВЕЖАДЫР»

Дзонь сизим вежон «бур йӧз» видзалісны. Эз бара, майбыр, зэв чӧсмасьны. Кӧзяйкаяс весиг нӧкйӧн ляксьӧм чуньпомсӧ эз нюлыштлыны, уллюнйӧссьӧмысь полӧны, — ен грек пӧ ӧд суас. Нывъяслы бара жӧ быть видзав: видз бӧрад и видз кост локтас гӧтрасян мунан кад. Он кӧ ӧд видзав, мужикыд синпӧла сюрас. Челядьлы позьӧ, найӧ посниӧсь на грексӧ тӧдны. Коркӧ ӧд, йӧв сысъялігӧн ли, пачысь пӧсь рысь кыскалігӧн ли, — мамыд сетыштлывлас налы уллюнӧн сёйыштны. Сизим арӧсысь гырысьджык челядьӧс оз нин позь вердны, налы ыджыд видз дырйи ковмас нин висьтасьны-даръясьны.

Тадзи жӧ видзаліс рӧштво видз невеста ныв, Анна. Степан вокыс, бурлак морт, грекысь оз пов. Войпукӧм бӧръясын, мам узигкості, сартаса биӧн пыравлас гӧбӧчӧ кашникъяс дінӧ. Сійӧн жӧ ӧд и быд асыв мамыс видліс сійӧс «кык кока каньӧн», аслыд жӧ пӧ ӧд невестаыд синпӧла сюрас. Степан эз пов, медтыкӧ сёйыштны сюрӧ-а.

* * *

«Вежадыр». Анналӧн сьӧлӧмыс йӧктӧ. Оз вермы терпитны, войпукны кыскӧ. Зэв зіля идрасис — пес-ва пыртліс, сюся паськӧмсӧ вежис да ужынтӧг уськӧдчис войпукны. Петігмозыс, мамсьыс гусьӧн, питшӧгас сюйыштіс пирӧг-гоз. Оз бара ньӧжйӧ, котӧрӧн Параньӧ мӧдіс. Параньлысь кильчӧ пос Анна кыкысь и тувччис. Сэні тырыс нин ныв. Пызан гӧгӧр пуксялӧмаӧсь, ва тыра тасьтіясӧ чунькытш пыр видзӧдчӧны.

— Со, со! Матрен, волы, волы, видзӧдлы — дзик ӧд то Пронь Вась кодь. Пашкыра юрсиа. Пиньыс со жервидзӧ и. А господи... Меным бара тайӧ нинӧм вылӧ оз ков. Со сё дивӧыд!

— Кӧні? Ме тай нӧ ог аддзы?

— Он аддзы! Синтӧм ӧмӧй. Веськыдладорасджык видзӧд.

Анна гӧгӧрбок видзӧдліс, дзувкнитіс кывтӧ, Парань тьӧтлы пирӧг гоз пыртіс: прӧстатӧ ӧд гӧснечтӧгыд кӧзяйкаясыдлы оз ло любӧ. Петіс да пызан дінӧ тшӧтш пуксис видзӧдчыны.

Кодкӧ кӧтшасын кылӧ висьтасьӧ:

— Мишка Парӧ шуӧ, ме пӧ колян во ва пырыд пӧла чужӧма мортӧс аддзылі. Эг пӧ кӧсйы эскыны, а имитіс жӧ пӧ. Мужикыс тай со, асьныд тӧдад, кутшӧм чужӧма воис сортӧвӧй лэдзанінсьыс, — нэм кежас пӧла чужӧма коли.

— Имитас бара, мый аддзылан. Ме вывті муніс да эска. Колян во крещенньӧ асылӧ водз чеччи. Мамӧ самӧй пирӧг-сӧчӧн быглялӧ. Кватиті комӧльтӧ, быглялі ӧти сӧчӧн, кызакодь и быглялі, мед оз оръясь, пась питшӧгӧ сюйи дай ывлаӧ туй вылӧ петі. Мамӧ видчӧ вӧлі да эг кывзы. Дыркодь сэні сулалі. Видзӧда да, тыра доддя-вӧла мунӧ. Ме сы бӧрся тшӧтш мӧді. Друг ог юась, мед оз гӧгӧрво да оз пӧръяв менӧ. Сёрни пані: кытысь тэ да коді, кытчӧ мунан да кыдзи асьтӧ шуӧны, ме, мися, сэтчӧ волывлі. Сійӧ зэв лабутнӧя висьтасьӧ. Нимсӧ висьталіс и: Ӧндрей пӧ шуӧ! Меным тай сьӧлӧмӧ ёвкнитіс, коді бара, мися, меным Ӧндрей нима жӧникыс-а? — Со тай кутшӧм Ӧндрей вӧлӧма, нэмӧс лоӧ сыкӧд овны. Аслыс, эськӧ, висьталан кӧ та йылысь, менӧ ёна сералӧ да.

Нывъяс дӧзмытӧдзыс ва пыр видзӧдчисны. Быдӧнлы кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ морт юр тыдавлӧ.

Анналӧн сьӧлӧм пуӧ, оз ӧшйы инас.

— Нывъяс, вайӧ кывзысьны петаламӧ!

— Вайӧ, вайӧ! — ӧтпырйӧ ставныс юр лэптісны.

— Няньдӧратӧ нӧ кодкӧ вайинныд-ӧ, ме, мамӧ видчӧ да, эг лысьт босьтныс-а.

— Ме вайи! — Ме вайи жӧ!

Уськӧдчисны ывлаӧ. Ичмоньяс колисны керкаӧ, варгӧны (варовитӧны). Нывъяс сёрниттӧг, чӧла, мӧдісны сикт помлань.

Сикт кузя оз нин быд керкаын дзувъявны бияс, пӧрысь йӧз шойччӧны, ныргорӧн рытъя ун узьӧны. Кок улын дзурыд, ылӧдз нывъяслӧн кок шыыс кылӧ. Паськыд чужӧма тӧлысь радпырысь нюмъялӧ вылісянь став вылас. Лым чиръяс ворсӧдчӧны тӧлыськӧд: югнитласны, кусласны, быттьӧкӧ пасьтала сиктсӧ кӧдзӧма эзысьӧн. Вежадыр кузяыд вывті нин унаӧн петӧмаӧсь енэжӧ кодзувъяс, тіралӧны-дзирдалӧны, гашкӧ нӧ и найӧ тшӧтш ольӧнӧн^Ольӧнӧн — кругӧн./^ йӧктӧны да. Сӧмын керкаяссянь да стынъяссянь гажтӧма нюжӧдчӧмаӧсь вуджӧръяс. Шуштӧма, чорыда сикт кузя швачӧдчӧ пашляк. Думнас повзьӧдчӧ аслас вынӧн.

Нывъяс воисны сикт помӧ.

— Кымынӧн нӧ чеччышталам?

— Кыкӧн-кыкӧн!..

— То эсті джуджыдджык лымйыс!..

— Бедьторъяс босьталӧ гӧгӧртӧ гижтыны!

Чеччышталісны, медым лымйыс оз юждысь, туй вывсянь ылӧкодь туй бокӧ. Чеччыштігмозыс быдӧн горӧдісны: «Куття-даддя, кутит да мутит!» Кӧть и полан, «кристосасьны» оз позь, оз кут нинӧм кывны. Зэв полігтырйи шыльыд лым вывті быдӧн ас гӧгӧрсӧ кругӧн гижтісны, быттьӧкӧ йӧрӧ асьнысӧ йӧртісны, медым круг пиӧ «куття-даддяяс» оз сибавны. Гижтасыс кӧ кытікӧ орлӧма лоӧ, восьса завор кодь кольӧ, сэки «куттяяслы» сюран, весиг ачыд он тӧдлы йӧрданӧ сюйтӧдз. Кекуртчисны, вевттьысисны пызандӧраӧн да ланьтісны кывзысьны. Асьныс водзвыв нин полӧны, мед эськӧ некодлы жӧ горт бӧрся бӧрдӧм шы оз кыв, кувныд некодлы абу любӧ; нывдырйиыд быдӧнлы колӧ бур жӧник, кывзігад виччысьӧны свадьбадырся моз кӧлӧкӧл да, ворсан шы да. Дыракодь сэн куткырвидзисны. Пашлякъяс кындзи нинӧм эз кыв. Сэсся тай коркӧ ылын зэв юж шы кодь кылыштіс. Нывъяслӧн сьӧлӧмъяс ёнджыка типкыны кутісны. Чошкӧдісны пельяс, оз лысьтны лолыштны, виччысьӧны водзӧ.

Юж шы пыр матысмӧ да матысмӧ. Кодсюрӧ повзьӧмысла чеччышталісны да «бласлӧ кристосасьӧмӧн» пышйисны. Смелджыкъяс да збойджыкъяс кывзысян колины. Асьныс быдӧн мӧда-мӧдсьыс гусьӧн «бласлӧ кристос» вомгорулас кайтӧны: сёрнитны сэк рӧд оз позь. Юж шы матысмыны дзикӧдз кутіс нывъяс дінӧ. Нывъяслӧн сьӧлӧмъяс эз вермыны терпитны. Няньдӧраяс улысь чеччыштісны да ыж чукӧр моз уськӧдчисны пышйыны ӧта-мӧдсӧ панъялігтырйи (бӧрӧ кольччыны некод оз лысьт). Керкаяс дорӧ воисны да видзӧдлісны бӧрӧ. Вӧлӧмакӧ тӧвар доддяяс карсянь кайӧны, нывъясӧс тайкӧ оз весьӧпӧртны. Дзужкнитісны нывъяс дінті, мунісны водзӧ, нывъяс сулалан колины.

— Вай, Анна, огӧ на пырӧ, ещӧ чеччыштлам!

— Татчӧ нин кытчӧкӧ керка костъясас чеччыштлам!

Нывъяслы нинӧм кывлытӧг бӧр пырны зэв неокота. Чеччышталісны лым вылӧ выльысь. Бура дыр кывзісны, некӧн нинӧм оз кыв пашлякысь кындзи. Дӧзмисны нин нывъяс. Друг кутіс кывны кӧлӧкӧл да ворсан шы. Нывъяс, быдсӧн, ловзьыштісны. Тувкӧдӧны ӧта-мӧдныслы раднысла. Кӧлӧкӧл шы пыр матысмис Анна керка дінӧдз, зэв гора нязнитісны ворсанӧн (гудӧкӧн), сёлькнитісны кӧлӧкӧлӧн да друг и ланьтісны.

Анналӧн сьӧлӧмыс ёвкнитіс, сэтшӧмӧдз повзис: абу на жӧ, буракӧ, вӧлӧма окота верӧс саяд мунны! Недыр мысти петісны лым пиысь.

— Майбыр жӧ тэ, Анна, ӧтнадлы кыліс! — вежалӧны нывъяс.

— Пируйтныд кӧть кор жӧ...

— Вайӧ ещӧ кывзыштам!

Бара чеччышталісны лым пиӧ. Анна нинӧм нин оз кывзы, важ кылӧмсьыс нин вежӧрыс бергӧдчӧ. Дыр-ӧ, регыд-ӧ сэні вунӧдчӧмнад оліс, друг тай кыдзи гӧгӧр кутасны шутьлявны пыр унджыкӧн да ёнджыка... Повзисны нывъяс. Котӧрӧн уськӧдчисны Параньӧ. Пырисны, ловныс тырӧма, пошкӧны, висьтасьны весиг пӧдругаясыслы оз вермыны.

Мыйкӧ дыра мысти пырисны зонъяс. Зэв ёна радлӧны, гӧрдлӧны. Вӧлӧмакӧ найӧ ӧтчыд волӧмаӧсь нин. Тӧдлӧмаӧсь, гӧгӧрвоӧмаӧсь нывъясыдлысь кывзысьӧмтӧ да кӧлӧкӧлъяснад да ворсанъяснад и петӧмаӧсь налы «мутияс» пыдди кажитчыны. Ворсан шысьыд да кӧлӧкӧлсьыд нывъясыд абу повзьӧмаӧсь да найӧ шутьлялӧмнад и повзьӧдӧмаӧсь. Дыр сэсся нывъясӧс сералісны сійӧн.

* * *

— Олӧм жӧ кутіс лоны ӧнія дырйи... Маръя со ӧти рыт гортын оз пукав. Пыр налӧн собранньӧ да, спектак да, печкыныд весиг прамӧя эз кутны. Агни шуӧ, Маръяыд пӧ коммунистӧ гижсьӧма. Сійӧ жӧ и гортӧ оз волы лунтӧм-войтӧм. Мый кутан висьтавны, батьыс воас да... Скӧрмас да ещӧ гортсьыс вӧтлас. Да ӧд и Агни со дас арӧса на дай сійӧ нин видзӧдчӧ пыр мунны. Ошйысьӧ, ме пӧ пионер. Васька Митрей пӧ корӧ быд рыт Нардомӧ, велӧдӧ пӧ сійӧ сэні. Велӧдас бара сы коммунист. Дас во велӧдчис да коммунистӧ и воис. Став том йӧзсӧ кутіс ывйӧдлыны, весиг со и Агни нин тшӧтш сы моз сёрнитны кутіс... — норасьӧ Анна тьӧт суседас.

— Сэтшӧм нин да мый сэсся керан. Асьным ӧд томдырйиыд эгӧ жӧ чотлӧ, ёна жӧ войтӧ пуклім, вежадырйиыд ёна быд ногыс гадайтчывлім-кывзысьлім. Сэки, быттьӧ, дерт эз жӧ ӧнія дырся кикимеритчӧмыд да делегаткаалӧмыд вӧвлы-а. Мыйкӧ вӧлі видзалам рӧштво видзьястӧ. Ӧні том йӧзыд, бурлакъясыд эськӧ мед нин да, весиг нывъясыд кослунтӧ прамӧя оз тӧдлыны, мӧскыд кӧ лысьтӧ. Важӧнтӧ нывъясыд улынджык жӧ овлісны, эзджык жӧ водзмӧстчывлыны ӧнія дырйи моз, ӧні ӧд со и исполкомад нин бӧрйӧны нывбабаясӧс да. Сэсся, мӧдарӧ кӧ думыштан, важӧн йӧйджыкӧсь жӧ йӧзыд вӧвлімӧ, нывуловъясыд ещӧджык нин пемыдӧсь вӧвлім. Сэки нин ӧд со миянӧс бурлакъясыд серавлывлісны да вильшавлісны гадайтчӧм-керӧмсьыд. Ӧні ӧд, дерт нин. Ӧні унджыкыс нин оз эскы гадайтчӧмад да, весиг ентӧ пыдди оз пуктыны. Вежсьыны тай олӧмыд кутіс.

— Эн нин тэ сёрнит тайӧ олӧмнад! Дзоньвидз коли да вит-ӧ-квайтысь кындзи эг вермыв выйӧ нӧк гудрыштны.

— Мый нӧ нин кӧзяиныд гижӧ. Кутшӧма нин уджъясыс таво сюрӧ?

— Сюрӧ пӧ, гижӧ. Ыджыд лун кежлӧ пӧ бӧр петам гортӧ. Сійӧ жӧ тай со и шуа, мися мый кутан батьыслы, воас да, висьтавны — Маръя коммунисткаӧ гижсьӧма, Агни — пионерӧ дай. — Но, кодкӧ, кылӧ, локтӧ. Вунӧдчи сёрнинад, пескӧй на аслам пырттӧм.

Кизьтӧм, тэрмасигтырйи пырис Кольӧ, суседкалӧн дас вит арӧса пи.

— Но, Кольӧлӧн эштӧма нин! Миян нӧ локтісны эз на?

— Локтісны, ӧні ӧтлаын локтім. Мамӧ, батьӧыд нӧ кӧні, вай ӧдйӧнджык ужнайтам, колӧ ӧдйӧнджык мунны ворсны, — тэрмӧдлӧ Кольӧ мамсӧ.

— Пыр тіян ӧдйӧнджык да ӧдйӧнджык, ворсӧм и дум вылад, он бара удж вӧснаыд шогсьӧ, — дускӧдчӧ Анна тьӧт.

— Пӧранас и удж вылӧ тэрмасьлан, Анна тьӧт. Мам, колӧкӧ тшӧтш ветлы, менам лишнӧй билет эм. Анна тьӧт, тэныд Маръяыд вайис жӧ. Талун нывбабаяслы кодь и спектакыс.

— Но, тэкӧд пектакнад бара на ылалі, — тэрмасьӧ Анна тьӧт.

— Вай либӧ, Анна, ветлам и эм пектак вылас вежадыр кузя, — ышӧдӧ Колялӧн мамыс.

— Час но либӧ гортӧ ветла — ужнайтам да, — ышмис тшӧтш Анна тьӧт.