МОГЪЯС РӦСКОДЪЯС ДА ТӦВАР ДОН ЧИНТӦМ КУЗЯ

Вузасьны донтӧм тӧварӧн — медколан удж потребительса кооперациялӧн. Тайӧс потребительса кооперациялы некор оз ков вунӧдны, пыр колӧ мый верман зільны чинтыны тӧвар дон. Тӧваръяс вылӧ дон чинтӧмыс колӧ миян став овмӧс кыпӧдӧмлы.

Ӧні мунӧ удж тӧвар вылӧ дон чинтӧм кузя. Тайӧ уджыс потребительса кооперациялы абу нин выль удж. Донтӧммӧдны тӧвар пыр сійӧ важӧн кодь нин зільӧ. Та кузя вӧліны сёрнияс уполномоченнӧй собранньӧяс вывъясын, инструкторъяс совещанньӧяс вылын, унаысь вӧлі индалӧма сиктса потребобществояслы чорыдджыка нуӧдны уджсӧ тӧвар вылӧ дон чинтӧм кузя.

МЫЙ ВӦЧӦМА НИН ДОН ЧИНТӦМЫН.

Сӧвет власьт тӧвар дон чинтӧм лыддьӧ вывті ыджыд уджӧн, ёна тӧдчанаторйӧн. Та вӧсна миянлы ещӧ нин колӧ видзӧдлыны, уна-ӧ вермим вӧчны тӧвар дон чинтӧм кузя сиктса потребобществоясын. Лишнӧй рӧскодъяс чинталӧмын да тӧвар дон лэдзӧмын мыйсюрӧ миян эм нин: ӧдйӧджык бергӧдчӧны тӧваръяс, капиталъяс; дугдӧмаӧсь нем думышттӧг уджӧн тӧвар сетавны; содӧма потребобществоясын асланыс капиталъяс; заводитӧма перъявны важ уджйӧзъяс; колян во серти содӧма тӧвар бергӧдчӧмыс. Тайӧ став вӧснаыс потребобществояс вермисны чинтыны рӧскодъяс, лэдзны тӧвар вылӧ дон.

Босьтам кӧ рӧскодъяссӧ 1924–25 воын да 1925–26 воын, аддзам: бӧръявылас рӧскодъясыс чинӧмаӧсь. Содтӧд (накладные) рӧскодъясыс 1924–25 воын вӧлі 4%, 1925–26 воын 3,58%, — чинӧма 0,42% вылӧ. Организационнӧй рӧскодъясыс 1924–25 воын вӧліны 9,5%, 1925–26 воын 6%, — чинӧма 3,5 прӧчент вылӧ. Тӧвар вузалӧмысь вося бергӧдчӧмыс сьӧмыслӧн — 1925–26 воын 4.020 сюрс шайт, а 1924–25 воын 2.612 сюрс шайт: содӧма 53% вылӧ. Тӧварыс бергӧдчӧма 1925–26 воын 56 лунӧн, сьӧмыс 105 лунӧн, а 1924–25 воын тӧварыс 61 лунӧн, сьӧмыс 144 лунӧн. Капиталъясыс кутісны бергавны 39 лунӧн регыдджык да сы вӧсна потребкооперацияыд вермис видзтыны аслыс 17.140 шайт. Тайӧ сьӧмсӧ потребкооперацияыдлы лоӧ вӧлі мынтыны прӧчентӧн бокысь удждӧм сьӧм вылӧ. Йӧзыслысь важ уджйӧзъяссӧ перйӧма 132 сюрс шайт. Тайӧ сьӧмсӧ сюйисны бергӧдчан капиталӧ да бара сійӧн потребкооперация вермис видзтыны 15.840 шайт. Ӧти вонас сиктса потребкооперациялӧн аслас сьӧмъясыс содіны 385.637 шайтсянь 518.254 шайтӧдз, — содӧмыс 132.617 шайт. 1924–25 воын сиктса потребкооперация вӧлі аслас сьӧм вылӧ тӧваръяс ньӧбӧ сӧмын 26 прӧчентсӧ, мукӧдсӧ вӧлі ньӧбӧ уджӧн. 1925–26 воын кооперация аслас сьӧм вылӧ ньӧбӧ тӧварсӧ 38 прӧчентсӧ нин. Прӧчентъяссӧ уджӧнтӧ босьтасьӧмысь этшаджык ковмис мынтыны да, сы вӧсна потребкооперациялӧн бара коли ас ордас 55 сюрс шайт.

Рӧскодъясыд чиніны да позис тшӧтш лэдзны тӧвар вылӧ дон. 1924–25 воын тӧвар дон вылӧ потребкооперацияыд вӧлі пуктӧ содтӧд 12,4%, 1925–26 воын 11,7%. Та мында тӧвар дон чинӧм вӧсна ньӧбасьысьяслӧн муніс тӧвар вылас 28 сюрс шайт этшаджык.

КУТШӦМ НОГӦН ЕЩӦ НА ЧИНТЫНЫ.

Татысь ми аддзам, тӧвар дон чинтӧм кузя мыйсюрӧ вӧчӧма. Сӧмын уна на эмӧсь потребкооперативъяс, кодъяслӧн рӧскодъясыс гырысьӧсь, тӧвар дон вылӧ содтӧны ыджыд прӧчент. Сы вӧсна рӧскодъяс чинтӧм вӧсна, тӧвар дон лэдзӧм вӧсна сиктса потребкооперациялы ёна на ковмас уджавны.

Ӧні потребкооперациялы налог мынтӧмысь кокньӧдъяс чиніны. Сы вӧсна, он кӧ кутчысь чинтавны рӧскодъястӧ, найӧ ещӧ на содасны. Рӧскодъясыс кӧ содасны, лоӧ тӧвар дон вылӧ содтӧдсӧ лэптыны ыджыдджык прӧчент, бара лэптыны тӧвар дон. Тадзсӧ вӧчны потребкооперациялы, дерт, оз позь.

Миянлы ӧні колӧ уджсӧ бурмӧдӧмӧн тӧвар дон чинтӧм кузя ӧнӧдз вӧчӧм бурторъяссӧ водзӧ нуӧдны. Та кузя миянлы таво ковмас зіля уджавны. Сиктса потребобществоясын уджалысьяслы рӧскодъясӧ чинтавны колӧ велӧдчыны. Колӧ тӧдмавны кутшӧмджык тӧваръяс колӧны йӧзыслы да сэтшӧм тӧваръяссӧ кадӧн ваявны. Сідзсӧ ещӧ на позьӧ чинтыны тӧвар бергӧдчан лун лыдсӧ. Колӧ заводитны бурджыка перйыны йӧзлысь важ уджйӧзъяссӧ, уджйӧзъясыс налӧн зэв на ыджыд, — 300 сюрс шайт на. Сы ыжда капитал оз вай нинӧм кооперациялы, абу бергӧдчан капиталын да. Сійӧ сьӧм местаас потребкооперациялы лоӧ уджавны бокысь удждысьӧм сьӧмӧн. Куш прӧчентсӧ удждӧм сьӧм вылас мынтӧмӧн потребкооперация быд во воштӧ 36 сюрс шайт. Сідзкӧ, йӧзсянь уджйӧз перйӧм вылӧ потребкооперациялы ёна колӧ босьтчыны. Сэсся колӧ бура видлавны, абу-ӧ потребобществоясын лишнӧй уджалысьяс, оз-ӧ позь кодсюрӧӧс чинтыны. Посньыдик потребобществоясын жалӧванньӧ вылын кык мортысь уна оз ков видзны — щӧтоводӧс да прикащикӧс, сэсся и тырмас. Колӧ бурджык ногӧн тӧваръяссӧ ваявны да видзны. Омӧль складъяс вӧсна, лёка вайӧм вӧсна да видзӧм вӧсна унаысь тӧварыд тшыкласьлӧ, чинӧ (киссьӧ, виялӧ).

Сэсся мукӧддырйи сьӧкыд тӧваръяс потребобществояс оз кадын корны. Обсоюз оз вермы вайны донтӧм туйӧн, лоӧ вайны дона туйӧн — гужӧн. Колӧ пыр кадын корны сьӧкыдджык тӧваръястӧ.

ПОТРЕБОБЩЕСТВОЯСЛЫ КОЛӦ КОРСЬНЫ АСЛЫС СЬӦМ.

Государствоса вузасян организацияяс ӧні дугдісны вузасьны ичӧтикаӧн. Сы вӧсна сиктса потребкооперация пыр тӧвар бергӧдчӧмыс ёна паськалі. Сійӧ тшӧктӧ потребкооперациялы кыдзкӧ корсьны аслыс сьӧм. Та кузя колӧ потребобществояслы заводитны перйыны тырӧдз пайяс, кыскыны кооперацияӧ выль шленъясӧс, содтӧд пайяс коравны, йӧзыслысь прӧст сьӧмсӧ кооперацияас чӧжӧм вылӧ прӧчент сетӧмӧн босьтны.

Уна потребобществояслӧн эмӧсь кирпич вӧчан заводъяс, мельничаяс, кучик вӧчан заводъяс да мыйкӧ сэтшӧмтор. Найӧ сӧмын кутӧны потребобществояслысь капиталъяссӧ да аслас веськыд уджсьыс потребобществояссӧ кежӧдӧны. Тайӧ абу потребкооперациялӧн удж. Колӧ став сэтшӧм заводъяссӧ вузавны, либӧ сетны арендаӧ мӧда-мӧдлы отсасян комитетъяслы либӧ видз-му уджалан кооперациялы.

Зэв омӧльтор кооперация уджын — сьӧм лотайтӧм. Унджыкысьсӧ сьӧм лотайтысьяслысь нинӧм он вермы босьтны да убыткаӧ лоӧ пасйыны лотайтӧмсӧ. Мед лотайтӧмыс этшаджык эськӧ вӧлі, колӧ бурджыка сувтӧдны кооперация пытшкын видзӧдӧм (контроль), лыддьыны лючки став овмӧссӧ, пыр тӧдны уна-ӧ сьӧм либӧ мукӧдтор быд уджнуысь ордын. Бурджыка удж кооперацияын сувтӧдӧм вӧсна, пӧльзаӧнджык сьӧм видзӧм вӧсна, колӧ вузасьны сӧмын сьӧм вылӧ, уджӧн сетӧмысь колӧ дугдыны.

Уна сьӧм некор оз позь кутны ас кассаын. Сэтысь вермасны гусявны дай сьӧмыс куйлігас бурсӧ нинӧм оз вай. Бурджык, эм кӧ сьӧмыс, строкӧдз вексельяс вештыны, либӧ прӧчент вылӧ пуктыны сьӧм чӧжанінъясӧ. Рӧскодъяс чинталӧмысь став бурсӧ колӧ сетны йӧзлы тӧвар вылӧ дон чинтӧмӧн. Оз ков вӧтчыны ыджыд барышъяс вӧсна. Куш барыш босьтӧмла тӧвар вылӧ содтӧдсӧ 3 прӧчентысь уна оз ков пуктыны.

Ревизуйтысь комиссияяслы сюся колӧ видзӧдны правленньӧяс удж бӧрся. Оз ков узьны тшӧтш и шленъяслы. Шленъяслы тшӧкыдджыка колӧ тшӧктыны правленньӧяслысь висьтавлыны асланыс удж йывсьыс, индавны нелючкияссӧ уджсьыс.

Сӧмын тані индӧм серти ставсӧ вӧчӧмӧн ми вермам нуӧдны Сӧвет власьтлысь тшӧктӧмсӧ рӧскодъяс чинталӧм кузя да тӧвар вылӧ дон лэдзӧм кузя.

Роч.