КЫДЗИ БӦРЙЫНЫ БУР ВӦВ
Меновщик ылӧдӧмысь видзчысьӧй.
Меновщикӧн миян коми йӧз шуӧны скӧтӧн вежласьӧм помысь нажӧвитчысьӧс. Меновщикыд ньӧбас кыськӧ вӧв либӧ мӧс, видзыштас гортас да окочейкӧд бара вежас, овлӧ-й вузалас гӧгӧрвотӧмлыджык ылӧдӧмӧн, донӧнджык. Меновщик — абу коми кыв, комиӧн лоӧ вежласьысь. Меновщик тайӧ вежласьӧм-ылӧдчӧм помысь и олӧ, сӧмын гоньялӧ, кодкӧд эськӧ вежсьыны вӧлӧн да ылӧдӧмӧн барыш босьтны. Со ӧні регыд Сыктывдінкарын лоӧ ярманга. Кодлы окота, позьӧ видзӧдлыны кыдзи меновщикъяс ӧда-мӧднысӧ заводитасны ылӧдлыны. Сэні жӧ лоӧны и чиганъяс пӧвстысь меновщикъяс. Сюран кӧ на костӧ вӧвтӧ ньӧбигӧн, сідзи и тӧд: сюйыштасны либӧ дудан, либӧ коктӧм, либӧ синтӧм да пельтӧм, либӧ бӧжтӧм да мукӧд пӧлӧс зарока вӧв. Эмӧсь, дерт, и крестьяна костын уна сэтшӧмыс, коді гӧгӧрвоӧ вӧвсьыд, кодӧс он ылӧд: кавалерияын служитлысьяс да тӧлка пӧрысь йӧз. Гӧгӧрвоысьыд шоча нин меновщиккӧд ки кутӧ. Меновщик ки улӧ унджыксьыс сюрӧны томджык крестьянаулов, дӧва-бабаяс, гӧлиник пемыд крестьяна.
Меновщикъяс вӧвтӧ тӧдӧны бура, вензьыны найяскӧд, дерт, некод оз вермы. Сӧмын и мукӧдлы колӧ мыйсюрӧ этша тӧдны вӧв ньӧбигӧн.
Миян армияӧ босьтігӧн, либӧ казнаӧ ньӧбигӧн вӧвъяссӧ видлалӧмӧн, бӧрйӧмӧн босьтӧны. Босьтігас, медым эськӧ оз ло ылалӧм, видлалӧны вӧв лекар да агроном. Мый серти нӧ налӧн тӧдмалӧмыс мунӧ? Дерт, тані дзик ставсӧ он вермы гижны, сӧмын индам ӧткымын медколан кужӧмсӧ бӧрйысьны.
Юр.
Вӧв видлавны колӧ заводитны юрсянь. Колӧ видзӧдлыны ныр розяс, абу-ӧ зырымыс ора, абу-ӧ пыкталӧма да ранаа ныррозь пытшкыс да абу-ӧ ёна гӧрдӧдӧма кучикыс. Абу кӧ кыткӧ лада, сэтшӧм вӧвтӧ оз ков босьтны лекарлысь юасьтӧг. Та бӧрын колӧ видлыны абу-ӧ голя улыс пыктӧма. Прӧстудаысь да мукӧд пӧлӧс вӧснаысь^Вӧсна — причина./^ кыв улыс вӧвлӧн пыктылӧ. Миян сійӧ пыктылӧмсӧ шуӧны «насосӧн», рочӧн кӧ «мыт». «Мыт»-висьӧм — вуджан-висьӧм.
Меновщикъяс да чиганъяс заводитӧны видлавны вӧлӧс вомсяньыс. Пинь сертиыс тӧдмалӧны вӧвлысь арлыдсӧ да воддза вердӧмсӧ. Лючки видзӧмӧн-вердігӧн пинь вӧвлӧн оз тшыксьы, вежсьӧ лючки жӧ. Кыдзи пинь серти тӧдмавны вӧвлысь арлыд да мукӧд зарок, ми тані огӧ гижӧй, кузя лоас да, мӧдысь торйӧн сійӧс гижам. Вӧв вомысь ещӧ колӧ со мый видлавны: 1) сӧстӧм-ӧ кывйыс, абу-ӧ ранаӧсь, лӧмӧсь. Кыв вылысь рана бырӧдны зэв сьӧкыд, унджыкыс оз справитчыв. Ранаа либӧ лӧмӧсь кывнад вӧв бура сёйны оз вермы. 2) Абу-ӧ ранаа вомдорыс. Дудан вӧвъяслӧн, асныра вӧвъяслӧн вомдорыс жугавлӧ кӧртвомӧн. Сэтшӧм жӧ вӧвъяслӧн затылокас, домыс кӧні пуксьӧ, овлӧ рана. Сійӧ ранаыс оз и бурдлы.
Та бӧрын колӧ видзӧдлыны син вылас. Кыкнан синлыскыслы колӧ лоны ӧткодьӧн, сӧстӧмӧн, синколькъясыс ӧткодьӧсь, син пельӧсын мед эз вӧв косьмӧм ор. Ичӧтик ранаяс да чутъяс синмын мукӧддырйиыс асьныс бурдлӧны либӧ вермасны лекаръяс лечитны. Ёна колӧ видзӧдны синкольк пытшкӧсас, медым сійӧ эз вӧв гудыр. Гудырыс оз лечмы, сійӧ висьӧмыс петкӧдлӧ, мый вӧв оз аддзы сійӧ син вылас. Позьӧ тайӧ висьӧм тӧдмавны и мӧд ногӧн: сӧмын колӧ дзоньвидза синсӧ кӧртавны да лэдзны вӧлӧс; синтӧм кӧ сійӧ, люкасяс кытчӧкӧ мунігмозыс. Синтӧм вӧвъяслӧн синколькъясыс кӧть ывла вылын, кӧть карта вылын ӧткодь, ӧтыжда. Синкольк дорыс кӧ вӧвлӧн пиньӧсь да син вылас кӧ эмӧсь сьӧд гудыръяс, сэки вӧв висьӧ слепӧкурӧн.
Голя.
Голя вылын оз ков лоны некутшӧм рана. Мукӧддырйи вӧвлысь сийӧсыс ёна зыртлӧ сьылі вывсӧ да голясӧ. Зыртӧминсӧ кӧ водзджык абу бурдӧдӧма, сэки зыртанінсьыс петан орыс йиджӧ кучика-яя костас. Важысянь кӧ нин вӧвлӧн татшӧм висьӧмыс, орыс мунӧ став тушаӧдыс да сісьтӧ яйсӧ. Сэтшӧм вӧвтӧ бурдӧдны оз нин удайтчы, сійӧ шыбитана вӧв нин.
Бурджык уджалан вӧвъяслӧн голя овлӧ кыз, яя. Пельпомыс ньывкмӧс, абу крут, шоша выв ляпкыдик, кузь да гӧгрӧс.
Туша да стать.
Колӧ вӧв бӧрйигӧн видзӧдлыны тшӧтш сійӧ стать вылӧ.
Статя вӧлӧн позьӧ шуны абу лишнӧй ыджыд юра вӧлӧс. Ыджыд юр сьӧктӧдӧ вӧлӧс, пельклунсӧ сылысь чинтӧ. Юр ыдждаыслысь ылӧссӧ позьӧ тӧдны мераӧн: юрыс мый кузьта, вӧлыслы колӧ лоны сы кык да джын судта. Пельясыс бур вӧвлӧн овлӧны сувтсаӧсь, лёк вӧвлӧн бӧрӧ водсаӧсь, омӧлик, пӧрысь, лёк ногӧн вӧдитчӧм вӧвлӧн, мӧслӧн моз, бокӧ чурвидзӧ.
Мукӧд вӧлыс юрсӧ голянас вылӧ кутӧ. Татчӧ со мый шуам: колӧ, медым шоша водзын, голя вылын вӧлі тӧдчӧмӧн ичӧтик лайкъян, медым кыкнан голя бокыс кокньыдика тӧдчыштӧмӧн пельпомкӧд орччасьӧмаӧсь.
Омӧлик, слаб вӧвъяслӧн морӧсыс векньыдик да пытшкӧсӧ лайкъя. Ыджыд вына вӧвъяслӧн морӧсыс паськыд, ортсӧ лайкъя.
Лайкъя либӧ гӧрба мышку вылыс вӧвъяслӧн лыддьысьӧ омӧльӧн. Ордлы бур вӧвъяслӧн ёна гӧгрӧс, омӧликлӧн веськыдджык, сэки и ачыс вӧлыс векньыдджык гырка, слаб.
Лишнӧй ыджыд рушкуа вӧв овлӧ, вердӧмыс кӧ сійӧс вӧлӧма сӧмын лёк турунӧн.
Кокъяс.
Англияын ёна вӧлӧн вӧдитчӧм йӧз вӧлӧс донъялӧны кок сертиысь. Кокыс кӧ вӧвлӧн омӧль, сэки и вӧлыс омӧль, мӧд ногӧн кӧ: кок серти и дон. Бӧркок лопаткаын яйыс колӧ лоны тырмымӧдз (сполнӧй), медым кузя, сустав бердӧдзыс пӧшти вӧлі. Омӧлик вӧвъяслӧн бӧр лопаткаясыс дженьыд (короткая голень). Дженьыдик, яйтӧм кока, бур да ён сустава, ыджыд ён гыжъясаджыкъясӧс колӧ бӧрйыны вӧвтӧ. Колӧ сідзжӧ бура видлавны лексӧ кокъяс вывсьыс. Ёна ньывкмӧс лекъя вӧлыд — слабиник, мудзысь вӧв, крута сулалан лекъя — абу жӧ бур. Вӧв кокъяс вылӧ колӧ видзӧдлыны водзсяньыс дай бӧрсяньыс. Бур вӧвлӧн кокъясыс колӧны лоны веськыдӧсь. Боксянь видзӧдлӧмӧн водз кокъясыс сідзжӧ веськыдӧсь колӧны лоны. Овлӧ висьӧм, кор пидзӧссӧ вӧлыс чургӧдӧ (пидзӧс чургӧдӧмӧн висьӧ). Висьӧмыс шусьӧ «козинец». Сэтшӧм вӧвтӧ бурджык нин не босьтны.
Колӧ ёна видлавны вӧвлысь суставъяссӧ, абу-ӧ сэні ранаяс, пыкӧсъяс, анькытш кодь небыдик пыкӧсъяс. Ранаяс кӧ суставъясын эмӧсь, — сійӧ петкӧдлӧ нин — вӧв корсюрӧ усьлывлӧ котӧртігӧн, кыткӧ эм сылӧн нелючкияс. Лексӧ колӧ жӧ видлавны. Лек вылас кӧ (гыж бердас нин) эмӧсь лӧм кодь ранаяс, сэки колӧ петкӧдлыны вӧв лекарлы.
Вӧв ньӧбигӧн ещӧ колӧ видлыны абу-ӧ бӧркок суставас аслыспӧлӧс висьӧм — шусьӧ «шпатӧн». «Шпатӧн» висяна вӧвъяс, бӧрӧ кӧ найӧс друг йӧткыштан, лэптӧны висян коксӧ.
Тӧдмавтӧг вӧв оз ков босьтны.
Тайӧ ставсӧ видлалӧм бӧрын вӧлӧс колӧ тӧдмавны. Тӧдмавны колӧ: ӧдйӧ гӧнечӧн 15–20 минут. Сувтӧдӧм бӧрын колӧ сылысь тӧдмавны кутшӧмджык гырк пытшкӧсыс, тыыс да сьӧлӧмыс. Абу кӧ вӧвлӧн гырк пытшкӧсыс дзоньвидза, сійӧ пӧдӧ, лёк ногӧн лолалӧ (свиститӧмӧн), ордлыыс ёна ветлӧ лолалігас. Сэтшӧм вӧвтӧ нинӧм и босьтны, омӧля кутас уджавны, ӧдйӧ мудзны, оз бурдлы, да и висьӧмыс рӧдас вуджас.
Ставыс кӧ нин вӧвлӧн тэ ногӧн бур, позьӧ на ещӧ со кыдзи тӧдмавны, медым бӧрйысьӧмын эз нин ло сорсьӧм: колӧ босьтны жӧчысь лента (металлическая рулетка) да мерайтны кымын вершӧк лоас тушаыс кузьтанас (пельпом лы помсяньыс да пуксян лыӧдзыс^От седалищного бугра и до плече-лопаточного сочленения./^), сэсся мерайтны судтасӧ (веськыда сулалігӧн мусяньыс да шоша вылӧдзыс^От земли и до высшей точки холки./^). Туша судтаыслысь да кузьтаыслысь вершӧк лыдсӧ ӧтлаавны да мыйта лоас юкны 2 вылӧ. Шуам: тушаыс кузьтанас 36 вершӧк, судтанас 32 вершӧк, сідзкӧ ставыс лоас 36 + 32 = 68 вершӧк; 68 вер. : 2 = 34 вершӧк. Та бӧрын колӧ мерайтны вӧв тушаыдлысь кызтасӧ водз лопатка бердӧдыс да сиделка местаӧдыс (оз ков сӧмын пӧдпругаӧдыс). Шуам лои 39 вершӧк. Ӧні 39 вершӧксьыс босьтны колӧ 34 верш. — коляс 5 вершӧк. Зэв бур вына вӧвъяслӧн тадзисӧ лолӧ (кольлӧ) 8 вершӧкӧдз. 4 вершӧкысь кӧ этшаджык коляс, сэки вӧв лыддьысьӧ слабӧн, омӧликӧн.
Некымын кыв ещӧ висьталам мукӧд пӧлӧс ногӧн тӧдмалӧм йылысь:
1. Бӧж репича лэптӧм. Ёна кӧ кутӧ бӧжсӧ, сэтшӧм вӧлыд вынаджык.
2. Кудзасигӧн бур ужъяслӧн да бур меринъяслӧн кудзыс усьӧ матӧ водз кок бердас.
3. Ныр гор (фыркание) удж вылын либӧ дыр гӧнитӧмысь овлӧ вына вӧвлӧн.
Н. Т.
