КЫТЧӦ КЫСКӦНЫ ПАРТИЯЫН ПАНЫД МУНЫСЬЯС

Сӧвет государство Коммунист партия веськӧдлӧмӧн ньӧжйӧникӧн вӧчӧ сьӧкыд удж — тэчӧ выль социалистическӧй государство. Война бӧрын ӧнӧдз муніс важсӧ на дӧмлӧм, лӧсьӧдлӧм. Зэв уна вын пуктӧмӧн, зільӧмӧн коммунист партия, став уджалысь йӧзӧн отсалӧмӧн, сувтӧдіс важ овмӧссӧ. Ӧні пабрик-заводъяс, сельскӧй кӧзяйство вӧчӧны быдсяма пӧлӧс тӧвар войнаӧдз мында нин (мыйсюрӧ неуна этшаджык, мыйсюрӧ и унджык). Тайӧ восянь овмӧс сувтӧдӧм, кыпӧдӧм миян вежсьӧ. Ӧні оз нин ков важсӧ лӧсьӧдны, сійӧ лӧсӧдӧма нин. Ковмас заводитны выль вылӧ овмӧс кыпӧдны: стрӧитны выль пабрик-заводъяс выль ногӧн, бурджык ногӧн, уджъяссӧ нуӧдны наука велӧдӧм серти.

Тайӧ водзын локтан уджыс вӧчӧм удж дорсьыс ёна на лоӧ сьӧкыд. Промышленносьттӧ, став овмӧстӧ лэптыны важ кодьӧдз (кутшӧм вӧлі войнаӧдз) колӧ вӧлі этшаджык сьӧм, гашкӧ, этшаджык вын. Водзӧ вылӧ овмӧс кыпӧдӧм Сӧвет республикаын мунны сэтшӧм ӧдйӧ оз нин вермы. Лоӧ ёна мӧвпалӧмӧн, кужӧмӧн заводитны уджавны. Сэсся и ёна ӧдйӧ паськӧдны овмӧс кыпӧдан удж миян сьӧмыс оз на тырмы. Лоӧ паськӧдчыны сійӧ барышъяс вылас, кодӧс кутасны сетны миян пабрик-заводъяс, кӧрт туйяс, да став уджалысь йӧзыс сьӧм чӧжан кассаяс пыр.

Капиталист государствояс миянлы, дерт, оз отсавны. Найӧ Сӧвет республикаса уджалысь йӧзлы сӧмын мый вермӧны омӧльӧс вӧчӧны. Сэсся миян государство пытшкын асланым кутісны лоны, выль ногӧн овмӧс кыпӧдан туйтӧ^Новая экономическая политика/^ восьтӧмсянь, пабрикантъяс, заводчикъяс, вузасьысь да мукӧд сэтшӧм йӧз. Найӧ асланыс уджнас бара жӧ торкӧны нуӧдны тайӧ выль овмӧс лэптан уджсӧ.

Коммунист партия ставсӧ тайӧс аддзӧ. Сійӧ чорыда мунӧ Ленин индӧм туйӧд, тӧдӧ, кыдзи сьӧкыд уджсӧ нуӧдны, венны став паныдасян торканторъяссӧ.

Коммунист партия, став уджалысь йӧзӧн отсалӧмӧн, веськыда нуӧдӧ Сӧвет Союз социализмлань.

Ӧткымынӧн кежисны веськыд туйсьыс.

Миян водзын сулалан ыджыд уджыс повзьӧдіс ӧткымын коммунист партияса шленъясӧс. Налӧн эз ло надеяыс партия вын вылӧ, партия кужӧмыс вылӧ, эз ло надеяыс тшӧтш уджалысь йӧз вын вылӧ тайӧ ыджыд уджсӧ нуӧдны, лӧсьӧдны социализмсӧ Сӧвет Союзын. Сэтшӧм йӧзыс (оппозицияӧн^Оппозиция — паныд сувтӧм./^ шусьӧны) сувтісны паныд Коммунист партияса Центральнӧй комитетлы, кутісны омӧльтны сылысь уджсӧ да кӧсйисны партиясӧ асланьыс (асланыс ылалӧм-сёрнилань) кыскыны. Паныд сувтісны Зиновьев, Троцкий, Каменев да ӧткымын мукӧд.

Тайӧ йӧзыс оз нин первой тадзсӧ вӧчны. 1917-ӧд воын, кор Ленин ёрт чуксалӧ вӧлі шыбитны меньшевикъясӧс, эсэръясӧс да уджалысь йӧз киӧ босьтны власьтсӧ, Зиновьев да Каменев повзисны сійӧ уджсьыс, налӧн эз жӧ вӧв партия да уджалысь йӧз вылӧ надеяыс. Найӧ сэки ньӧти эз отсавны власьтсӧ босьтны дай уджсӧ Сӧвет правительствоын дзик первойсӧ эз нуӧдны. 1921-ӧд воын, война помасьӧм бӧрти, колӧ вӧлі заводитны кутчысьны овмӧс кыпӧдан уджӧ, кыскыны тшӧтш крестьянаӧс сійӧ уджас. Сэки колӧ вӧлі ёна вежны уджалан ногсӧ. Сы вӧсна мыйкӧ мында партияса шленъяс падмылісны жӧ, лӧсьӧдлісны «рабочӧй оппозиция». Тайӧ оппозицияыскӧд партиялы лолі ёнакодь водзсасьны. 1923-ӧд воын, овмӧс кыпӧдан удж паськӧдігӧн, партиялы, сійӧ удж нуӧдӧм сямлы сувтіс паныд Троцкий. Троцкий ылалӧмъяскӧд партия пыр на жӧ водзсасис. Аслас ылалӧмъясысь Троцкий ӧнӧдз на эз ӧткажитчыв.

Ӧнія оппозицияас ӧтлаасисны став важ паныд партиялы мунысьясыс, ставныс партияын мӧд ногӧн думайтысь йӧзыс. Налӧн абу ӧти чорыд программа, найӧ оз ставныс ӧти ног мӧвпавны: ӧти чукӧр шуӧ вӧлі крестьяналысь налог чинтыны, мӧд чукӧр шуӧ содтыны, ӧти чукӧр шуӧ чукӧра тӧвар дон содтыны, мӧд — лэдзны да сідз водзӧ. Найӧ ӧтлаасьлісны сӧмын Коммунист партияысь вештыны веськыда партиясӧ нуӧдысь йӧзсӧ, вештыны Центральнӧй Комитетсӧ. Не ӧти ногӧн мӧвпалӧмысла и тайӧ оппозицияыс лои вывті омӧль.

Оппозиция кутіс мунны партияӧн тшӧктытӧм туйясӧд, вӧчны ассьыс уджсӧ весиг партияысь гусьӧн. Найӧ вӧлі вӧчалӧны торъя гуся собранньӧяс, партияыслысь йӧзӧдӧны гуся бумагаяс, ысталӧны ассьыныс йӧзсӧ торъя гырысь каръясӧ чукӧртны на дор сулалысь коммунистъясӧс. Бӧръявылас найӧ Мӧскуаын, Ленинградын да мукӧд каръясын кутісны ветлӧдлыны коммунистъяс собранньӧяс вылӧ, омӧльтны быд ногӧн Центральнӧй комитетлысь уджсӧ, кӧсйисны став коммунист партиясӧ кыскыны асланыс туй вылӧ.

Сӧмын оппозиция ёна ылалі. Рабочӧй-коммунистъяс абу нин сэтшӧм пемыдӧсь, гӧгӧрвотӧмӧсь. Найӧ эз видзӧдлыны партиялы паныд сувтысь йӧз мича кывъяс вылӧ, найӧ гӧгӧрвоисны — кытчӧ кыскӧ оппозицияыс. Став коммунист партия организацияяс Мӧскуаын, Ленинградын да мукӧд каръясын ӧтвылысь паныд сувтісны оппозициялы, тшӧктісны дугдыны сылы татшӧм удж нуӧдӧмысь, ошкисны Центральнӧй Комитетлысь удж нуӧдӧмсӧ.

Ӧні чукӧртчыліс Ставсоюзса конференция партиялӧн. Сійӧ конференция вылас сідз жӧ шуисны оппозициялысь уджсӧ партиялы паныд мунӧмӧн, меньшевикъяслань кыскӧмӧн.

Ылалӧмъяс оппозициялӧн.

Мый нӧ тайӧ оппозицияыс кӧсйӧ нуӧдны, кутшӧм сылӧн программаыс, мыйӧн оз ӧтлаась став коммунист партияыскӧд? Налӧн — паныд мунысьясыслӧн (бӧрынджык вӧлі пасйӧма нин) абу ставныслӧн ӧти программа. На пиын быд ичӧтик чукӧрлӧн эмӧсь асланыс мӧвпалӧмъяс овмӧс кыпӧдӧм йылысь. Сӧмын найӧ партия вын вылӧ, уджалысь йӧз вын вылӧ эскытӧм (вериттӧм) вӧсна кутісны бӧрӧнитчыны бӧрӧ, меньшевикъяслань кыскыны. Оппозицияысь кодсюрӧ вӧлі шуӧны: миянӧс пӧ ортсыса дай государство пытшкӧсса капиталистъяс дор мунысь йӧзыс кутісны нин вермыны, партияыс пӧ налы уна пӧтачка сетӧ, найӧ пӧ (капиталистъяс дор мунысьясыс) ёнмисны нин ёна. А мукӧд чукӧрыс вӧлі шуӧны: колӧ пӧ ёнджыка кыскыны капиталистъяссӧ миян овмӧс кыпӧдӧмас, ӧтнаным пӧ ми огӧ вермӧй татшӧм ыджыд удж нуӧдны.

Медыджыд торъялӧмыс партиялӧн оппозициякӧд Октябрса революция донъялӧмын, водзӧ революция удж нуӧдӧмын. Мӧд ногӧн позьӧ шуны: позьӧ оз лӧсьӧдны социализм ӧти государствоын. Сэсянь нин мунӧны став мукӧд торъялӧмыс оппозициялӧн Коммунист партиякӧд. Троцкий вӧлі важӧн нин шуӧ: социализм пӧ ӧти государствоын лӧсьӧдны он вермы. Октябрса революция пӧ абу социалистическӧй революция. Тайӧ революцияыс пӧ сӧмын отсалас вӧчны социалистическӧй революциясӧ Европаын. Революция кӧ пӧ Европаын дырджык оз ло, рабочӧйяс да коммунист партия пӧ власьтсӧ оз вермыны кутны асланыс киас. Революция дырйи пӧ крестьяна отсалісны рабочӧйяслы, а дырӧн пӧ найӧ паныд сувтасны пытшкӧсса буржуазиякӧд ӧтув рабочӧйяс вылӧ. Крестьяна вылӧ Троцкийлӧн надея абу. Сы велӧдӧм серти ӧтувтчӧмыс рабочӧй да крестьяна костын оз вермы лоны. Крестьяна пӧ вежасны дырӧн власьтсӧ, либӧ пӧ политикасӧ лоӧ дзикӧдз вежны. Дерт, тайӧ шуӧмыд абу коммунист партиялӧн велӧдӧм. Коммунист партия шуӧ: Октябрса революция — социалистическӧй революция. Кужӧмӧн крестьянакӧд удж нуӧдӧмӧн позьӧ тэчны социализма олӧм куш ӧти миян государствоын. Рабочӧй да крестьяна кост йитӧдтӧг огӧ воӧ сэтчӧ. Сӧмын ми огӧ на шуӧ, мый капиталист государствояс оз вермыны миян вылӧ уськӧдчыны войнаӧн. Видзчысьны наысь лоӧ, кытчӧдз миян государство гӧгӧр оз лоны сэтшӧм жӧ социалистическӧй государствояс, кытчӧдз мукӧдлаын оз ло миянын моз жӧ революция. Кымынкӧ государствоын кӧ татшӧм революцияыс лоас, сэки позьӧ нин шуны — социализмыс веніс. Тадзи та вылӧ вӧлі видзӧдӧ Ленин ёрт, сідз жӧ ӧні шуӧ миян коммунист партия.

Троцкийлӧн ылалӧм сёрниясыс меньшевикъяс ног велӧдӧмыс сӧмын падмӧдӧ рабочӧйясӧс социализм стрӧитан уджын. Мый вӧсна?

Он ӧд вермы водзӧ мунны да овмӧс кыпӧдны, он кӧ тӧд кытчӧ воан. Он вермы стрӧитны социализма овмӧстӧ, он кӧ веськыда тӧд, верман он сійӧс стрӧитнысӧ.

Рабочӧй класслӧн кӧ оз ло эскӧмыс социализм стрӧитӧмас, налӧн стрӧитнысӧ кӧсйӧмыс вермас чинны. А рабочӧйяслӧн кӧ сійӧ чинӧ, ёнмыны кутасны миян государствоын быдсяма пӧлӧс пабрикантъяс, купечьяс. Таысь кындзи тайӧ ещӧ вермас нюжӧдны мукӧд государствоясын революция кыпалӧм.

Зиновьев да Каменев войдӧрджык вӧлі чорыда паныд сувтӧны, водзсасьӧны Троцкий велӧдӧмкӧд. Ӧні найӧ вуджисны ставныс Троцкийланьӧ. Ӧтувтчисны Троцкийкӧд тшӧтш сы вӧсна, мед ёнджык лоӧ оппозицияыс да кокньыдджык лоӧ венны, кыскыны асланьыс партиясӧ.

Асланыс ылалӧм серти кӧсйӧны удж сувтӧдны.

Сідзкӧ, оппозиция мӧд ногӧн кутіс велӧдны миян государствоын социализм лӧсьӧдӧм йылысь. Тайӧ медыджыд ылалӧмсяньыс найӧ кутісны вӧчавны мукӧд пӧлӧс торксялӧмъяс.

Партия пыр на зілис чорыда йитны крестьянаӧс рабочӧйяскӧд. Сӧмын рабочӧй да крестьяна ӧтувтчӧмӧн рабочӧй класс вермас нуӧдны, веськӧдлыны государствонас. Став государствоса овмӧс позьӧ кыпӧдны сӧмын сэки, пондан кӧ кыпӧдны крестьяналысь овмӧссӧ (сельское хозяйство) дай промышленносьт ӧтпырйӧ. Торйӧн некоднансӧ кыпӧдны оз шогмы. Коммунист партия сідзи и шуӧ: колӧ пӧ кыпӧдны государствоса овмӧс, промышленносьт, пыр бурмӧдны олӧмсӧ рабочӧйяслысь да крестьяналысь. Сы вӧсна партия пыр зільӧ чинтавны крестьяналысь налогъяс, чинтыны пабрик-заводса тӧвар донъяс да мукӧдтор.

Оппозиция ӧтарӧ гӧгӧрвоӧ. Сійӧ кӧсйӧ кыпӧдны промышленносьтсӧ ӧтнассӧ, крестьяналысь овмӧссӧ кыпӧдтӧг. Сійӧ оз гӧгӧрво, сӧмын сэки позьӧ быд ног ӧдйӧджык лэптыны промышленносьттӧ, кор тӧварсӧ ньӧбысьыс унджык лоӧ, кор крестьянаыс оз кутны паныд мунны рабочӧйыслы. Сійӧ гӧгӧрвотӧм вӧснаыс оппозиция тшӧктӧ лэптыны дон чукӧра (оптӧвӧй) тӧвар вылӧ, тшӧктӧ налогъяс содтыны крестьяналы, мед пӧ ӧдйӧджык позяс кыпӧдны миянлысь промышленносьтсӧ. На ног кӧ вӧчан, дерт, бурыд нинӧм оз ло. Налогъястӧ крестьяналы содтӧмӧн сӧмын крестьяна да рабочӧйяс кост йитӧдтӧ, ӧтувтчӧмтӧ жугӧдан. Крестьяна сідзтӧ кутасны паныд мунны рабочӧйяслы. Чукӧра тӧвар дон лэптӧмысь омӧльыс уна лоӧ. Чукӧра тӧвар донтӧ кӧ лэптан, лавкаясад вузалан тӧвар доныд, дерт, содас жӧ. Сійӧ медвойдӧр кучкас гӧль крестьянаӧс да рабочӧйясӧс. Сэки рабочӧйясыдлы лоӧ содтыны уджалан донсӧ. Крестьянаыд тӧвар донтӧ лэптасны жӧ. Заграничаад сэки государствоыдлы петкӧдны няньястӧ да, мыйта лоӧ убыткаӧн, сы вӧсна червонец доныд бара вермас усьны. Сэки, дерт нин, крестьяналӧн рабочӧйяскӧд йитчӧм оз ло. Промышленносьттӧ тадзтӧ оппозиция велӧдӧм ногыд он кыпӧд, а дзикӧдз уськӧдан.

Оппозиция вӧлі шуӧ, колӧ пӧ мӧд ногӧн нуӧдны партия пытшкӧсса уджсӧ, сетны унджык вӧля шленъяслы. Ӧні пӧ партияыс кежис веськыд туйысь, вежис ассьыс политикасӧ. Тайӧ ассяньыс лӧсьӧдӧмторсӧ оппозиция быдлаӧ кутіс паськӧдны, быд пельӧсын горзыны. Оппозиция кӧсйӧ вӧлі партия пытшкын лӧсьӧдны быдсяма пӧлӧс торъя чукӧръяс, уськӧдны партия пытшкысь кывзӧм-вӧчӧмсӧ (дисциплины) да разьны став партиясӧ, жугӧдны коммунист партиялысь пытшкӧсса чорыда ӧтувтчӧмсӧ. Оппозиция кӧсйис лэптыны миян партия пытшкын вензьӧм, мед кокниджык лои кывзӧм-вӧчӧмсӧ партиясьыс уськӧдны да пазӧдны. Сӧмын партияса шленъяс гӧгӧрвоисны оппозициялысь партияӧс омӧльтны кӧсйӧмсӧ, чорыда паныд сувтісны. Сы вӧсна оппозиция нинӧм эз вермы вӧчны. Партия пытшкӧ торъя чукӧръяс лӧсьӧдавны оз позь. Оз позь разьны партияысь чорыда ӧтувтчӧмсӧ. Вензьӧм позьӧ восьтыны эм кӧ кутшӧмкӧ ыджыд сёрни да ӧти кывйӧ вотӧм сёрни. Мый йылысь оппозицияыс кӧсйис лэптыны вензьӧмсӧ, сы йылысь ёна нин сёрнитӧма дай шуӧма нин партиялӧн ассьыс кывсӧ съездъяс, конференцияяс вылын.

Сэсся оппозиция ёна паныд сувтліс коммунист партияса удж нуӧданінъяс вылӧ (Центральнӧй Комитет, Контрольнӧй Комиссия, Губерняувса Комитетъяс вылӧ, сідз водзӧ). Сійӧ кӧсйис партияса шленъяссӧ сувтӧдны партия нуӧдысьяс вылас. Сійӧ вӧлі, кыдзи вермӧ, омӧльтӧ налысь уджсӧ. Сійӧн оппозиция сӧмын кӧсйис омӧльтчӧдны партиялысь удж нуӧданінъяссӧ.

Оппозиция кӧсйис паськӧдны ассьыс уджсӧ мукӧд коммунист партияясын:

Оппозиция эз сӧмын Ставсоюзса коммунист партия пытшкын ассьыс уджсӧ нуӧд. Сійӧ заводитліс вуджӧдны ассьыс уджсӧ да кыскыны ас дорыс мукӧд государствоса коммунист партияясӧс. Мукӧд государствоса коммунист партияясын вӧліны жӧ сэтшӧм паныд сулалысь йӧзыс. Ӧткымын сэтшӧм йӧзсӧ партияысь вӧтлӧма нин (Шолем, Корш да мукӧд), мукӧдыс партияас на уджалӧны (Урбанс да мукӧд). Оппозиция найяслысь велӧдӧмсӧ веськыдӧн жӧ кутіс шуны, накӧд ӧтвылысь кӧсйис бергӧдны аслас туй вылӧ мукӧд государствоса коммунист партияясӧс.

Сӧмын мукӧд государствоса коммунист партияяс, Ставсоюзса коммунист партия моз жӧ, эз ошкыны оппозициялысь уджсӧ, шуисны ВКП(б) Центральнӧй Комитетлысь уджсӧ веськыдӧн. Найӧ тшӧктӧны миян партиялы чорыдджыка водзсасьны оппозициякӧд, мед ассьыныс ылалӧмъяссӧ эз вермыны пыртны партияӧ.

Мукӧд государствоса коммунист партияясыс Коммунистическӧй Интернационалӧ^Интернационал — ставмувывса ӧтувтӧм./^ бӧрйӧм йӧзыс шуисны вештыны удж вывсьыс Коммунистическӧй Интернационал президиумысь Зиновьевӧс.

Оппозиция туйӧд ог мунӧй.

Со кутшӧм гырысьджык нелючкияс оппозициялӧн. Тайӧ нелючки мӧвпалӧмъяссӧ найӧ тшӧтш кӧсйисны став партиялы сюйны да ас туйӧдыс нуны, сӧмын эз удайтчы. Найӧ став омӧль ногнаныс заводитлісны водзсасьны партиякӧд, да партияса шленъясыс вӧлӧм важ дорысь ёна нин вежӧраӧсь.

Кор став партия чорыда паныд сувтіс оппозициялы, сійӧ повзис ӧтнасӧн кольӧмысь да сетіс ВКП(б) Центральнӧй комитетӧ гижӧд. Сійӧ гижӧдас найӧ кӧсйысьӧны дугдыны важ моз уджсӧ нуӧдӧмысь. Найӧ шуӧны: ми пӧ кутам дорйыны ассьыным мӧвпалӧмъяс партия водзын сӧмын партияӧн лэдзӧм туйясӧн. Найӧ кӧсйысисны дугдыны став партиялы паныд удж нуӧдӧмсьыныс, сӧмын ас ног мӧвпалӧмсьыс найӧ эз ӧткажитчыны. Ас ног мӧвпалӧмсӧ найӧ оз лыддьыны ылалӧмӧн дай кӧсйӧны водзӧ дорйыны сійӧ ылалӧмъяссӧ партия водзын.

Сӧмын тайӧ партиялы этша на. Колӧ, мед найӧ асьныс висьталасны — налӧн велӧдӧмыс абу лючки-веськыд велӧдӧм, найӧ ылавлісны.

Шляпников да Медведев вӧлі нуӧдӧны жӧ партиялы паныд удж. Найӧ ещӧ ыджыд нелючкияс вӧчлісны. Найӧ тшӧтш пыралісны тайӧ оппозицияӧ. Сӧмын найӧ неважӧн сетісны бумага Центральнӧй Комитетӧ да сэні ӧткажитчисны став важ уджсьыс. Найӧ лыддьӧны асьнысӧ мыжаӧн, шуӧны: ылавлім пӧ да ӧнісянь пӧ кӧсйысям уджавны коммунист партиякӧд ӧтвылысь. Коммунист партиялы колӧ, мед Зиновьев, Каменев, Троцкий да мукӧд сідз жӧ висьтасисны асланыс ылалӧмсьыс да заводитчисны уджавны коммунист партиякӧд ӧтвылысь.

Оппозиция регыдӧн оз на чайт сетчыны партиялы. Ӧні, 15-ӧд партконференция вылын оппозиция йылысь вӧчис доклад Сталин ёрт. Сійӧ доклад кузя сёрнитісны оппозицияса юръяс — Каменев, Троцкий, Зиновьев. Партия вӧлі виччысьӧ, мый конференция вылын оппозиция аслас гырысьджык ылалӧмъяссьыс висьтасяс. Сӧмын эз сідз ло. Оппозиция век на важ ылалӧмъяссӧ дорйӧ, дай водзӧ кежлӧ кӧсйӧ дорйыны. Оппозиция ёна заводитліс войдӧрджыксӧ партиялы паныд мунны да партияыс найӧс чорыда ӧлӧдіс. Ӧні найӧ ланьтыштісны, на дор мунысьыс эз ло да. Найӧ виччысьӧны ӧні партиялы да государствоыслы сьӧкыдджык кад воиг, сэки найӧ бара чайтӧны паныд партиялы сувтны.

Сідзкӧ, оппозиция лӧсьӧдчӧ на водзӧ косясьны партиякӧд. Коммунист партиялы ещӧ на ёнджыка ковмылас чорзьӧдны оппозициякӧд вермасьӧм. Колӧ быдлаын пыр висьтавлыны уджалысь йӧзлы оппозициялысь ылалӧмъяссӧ. Сӧмын кор став партияса шленъясыс аддзасны кытчӧ нуӧ оппозицияыс, сэки сылы аслыс лоӧ дугдыны партиялы паныд удж нуӧдӧмсьыс.