«МЕНӦ САДЬМӦДІСНЫ ТУРИЯС...»
Ме чужи 1912 вося декабрь 26 лунӧ (важ стиль серти) ыджыд сикт Зӧвсьӧрт катыд помын гӧлиник крестьянин семьяын, кӧні быдмисны 6 челядь. Кытысь вӧлі озырлуныс вӧвлӧм ратниклы, кодӧс японскӧй война вылысь воӧм бӧрын недыр мысти бара нуисны ӧні нин германскӧй, стӧчджыка кӧ шуны, медводдза Мирӧвӧй война вылӧ.
Кык война костас и чужсьылӧма менам.
Бать-мам велӧдчылӧмаӧсь церковно-приходскӧй школаын да школаӧ жӧ мунтӧдз на велӧдлӧмаӧсь лыддьысьны да гижны челядьсӧ, дерт жӧ, сӧмын рочӧн. Сійӧ кадӧ коми книга некод эз на аддзывлы, эз вӧвлыны и коми велӧдысьяс.
Миян керка сулаліс Эжвалы да асывсянь кыпӧдчысь шондіыслы мышнас, а ӧшиньяснас видзӧдіс пемыд вӧрлань, кытчӧ пыригас колӧ вӧлі вуджны неыджыд муяс да векньыдик жӧ нюр. Буретш тайӧ нюр вылас коді тӧдас кутшӧм кадсянь овмӧдчылӧмаӧсь турияс гозъя. Лым сылӧм бӧрын быд тулыс пуксьылісны кык тури да лӧсьӧдлісны-пелькӧдлісны веж позсӧ. Налӧн быдтасыс, кодъяс бать-мамыскӧд тшӧтш водз арын лэблісны лунвылӧ, тыдалӧ, волісны жӧ да поздысьлісны орчча нюръяс вылӧ.
Ме чайта, ме медводз пыр вӧлі кыла воӧм гӧстьяслысь сьылӧмсӧ: тур-ли, тур-ли, тур-ли... Мамӧй вӧлі казялас-кылас жӧ налысь сьыланкывсӧ да гурйыв восьтас менам крӧвать бердысь ӧшиньсӧ. Ӧкмысдасӧд во нин куті овны, но эг вунӧд мамлысь нюмсӧ, Ен пельӧслань сылысь крестасьӧмсӧ-кевмысьӧмсӧ.
Менӧ садьмӧдлісны муса турияс. Уджавны, велӧдчыны, радейтны ассьым позйӧс, бать-мамӧс, муса Эжваӧс, зарни шондіӧс, чужан муӧс...
Сэк и кутісны чужны менам сьыланкывъяс.
Тӧдмалі, кыдзи гижисны Виктор Савин (Нёбдінса Виттор), Михаил Лебедев, Вениамин Чисталёв... Иван Куратовлӧн кывбуръясыс веськавлісны киӧ ёна нин сёрӧн, но пӧсь аттьӧ Енмыслы, мый ставныс найӧ отсалісны корсьны гижан туйсӧ.
Гажтӧм лолывліс сэк, кор турияс эновтлісны миянлысь нюрнымӧс да веськӧдчылісны ылі лунвывлань. Ӧд быдторйыс вермис лоны: и лёк йӧзыд уна-уна на эмӧсь му вылад, и войнаяслӧн биыс ыпъялӧны уна пельӧсъясын, и сынӧдті лэбиганыс найӧс вермӧ суӧдны быд сикас шогыс. Ӧвта налы киясӧн да ас кежысь тэча сьыланкывсӧ:
Турияслысь горзӧм бара кыла,
Кымӧр сайӧд лэбӧны зэв ылӧ.
Аддза, налӧн кокни вуджӧр
Сиктъяс весьтӧд ӧні бара вуджӧ.
Лэбачьяслы шуда туй ми сиам,
Колльӧдігӧн ӧвтам налы киӧн.
Водзын уна муяс, уна юяс...
Аддзысьлытӧдз, турияс, бур туйӧн!
Тайӧ кывбурсӧ ме гижи 1960 воын, а комын во мысти бара гижи выль кывбур «Турияс», кодӧс йӧзӧдӧма тайӧ книгаас. Выль кывбурсӧ ме гижи нин синва сорӧн, позьӧ шуны, бӧрдігтырйи. Сы бӧрын, кор гожӧм шӧрын волі аслам чужан Зӧвсьӧртӧ да ветлі видзӧдлыны турияслысь нюрсӧ. Нюрыс вӧлі пӧшти важыс кодь жӧ, но водз асылын турияс эз нин садьмӧдны менӧ. Менам керкакӧд орччӧн сулалысь керкаясысь том зонъяс висьталісны меным, мый некымын во сайын вӧр-ва да йӧзӧс асланыс сьыланкывъясӧн гажӧдысь туриясӧс асланыс поз вылысь лыйлісны ме кодьӧсь жӧ мукӧд зонъяс.
Сьӧлӧмӧс быттьӧ гыжйыштісны пуртӧн. Мыйла? Коді нӧ лысьтіс бордъя гӧстьяс вылӧ кыпӧдны кисӧ? Да сӧмын ӧмӧй татшӧм мисьтӧмторъяс вӧчӧны ӧнія том войтыр! Батьясныс эз удитны найӧс велӧдны, кыдз колӧ овны, кыдз колӧ видзны вӧр-васӧ, — усисны кольӧм война вылын.
Ӧнія школаясын зэв на омӧля мусмӧдӧны челядьӧс асланыс му дінӧ, сылӧн мичлун дінӧ.
Вывті сьӧкыдӧн да шуштӧмӧн вӧлі миян кызьӧд нэмыс. Ме тӧда, миян Россиялӧн историяӧ сійӧ пырас сьӧд нэмӧн. Лыдтӧм-лыда войнаясын и миян Коми муысь сэні усисны, позьӧ шуны, джын йӧзыс. Да кутшӧм йӧз! Медсясӧ зонъяс да верстьӧ мужичӧйяс! Найӧ эз вевъявны весиг бӧрйыны аслыныс мича невестаясӧс, лӧсьӧдны выль семьяяс, кыпӧдны выль керкаяс, быдтыны бур челядьӧс. Миянлысь войвывнымӧс пӧртлісны мыжтӧм войтырлы помся ыджыд лагерӧ. Ӧні тӧдам нин бура, мый эз ставсӧ бура вӧчлы Ленин, весьшӧрӧ дзик мичмӧдлісны чужӧмбансӧ вир юысь Сталинлысь. Миянӧс пыр пӧръявлісны, мый коммунистъяслӧн партия миянӧс, сӧветскӧй народъясӧс, нуӧдӧ коммунизмӧ...
Ми ошкылім чужан мунымӧс, сьылім да силім сылы сьыланкывъяс. Мырдӧн тшӧктылісны тадз вӧчны. Сӧмын тадз! Мӧд ногӧн гижӧм йылысь эз вермы лоны и сёрни. Весиг мыжтӧгыс виисны лагерьясын и Нёбдінса Витторӧс да Вениамин Чисталёвӧс.
Ми олім сэтшӧм олӧм, —
Кык нэмлы нуны колӧ!
Мед челядьнымӧс пондас
Пыр чолӧмавны шонді.
Ас йылысь висьтавны унасӧ нинӧм. Томсянь уджалі вӧрын, сир пуан да кирпич вӧчан заводъясын, кодъясӧс лӧсьӧдлім Зӧвсьӧртын, кыскалі аслам вӧлӧн Котласысь Ухтаӧ нефть перъян трубаяс, чужан сиктын отсалі тшӧтш котыртны «Севернӧй поляна» колхоз, гӧрлі-кӧдзлі, ытшкылі видзьяс вылысь турун. Быдтор зільлі вӧчны ыджыд азымлунӧн. Сэк ещӧ ёнджыка чужліс чужан му дінӧ муслунӧй.
Служитны Сӧветскӧй Армияын менӧ чукӧстісны 1933 вося арын. Куим во сулалі зенитнӧй пушка дінын чужан му рытыввылын. Сійӧ кадся почётнӧй грамотаясыс менам эмӧсь музейын. Но ассьым збойлунӧс прӧвериті Великӧй Отечественнӧй война вылын, кытчӧ веськалі медводдза лунъяссяньыс. Менам морӧс вылын орденъяс да медальяс висьталӧны жӧ, мый абу кокниа олӧма...
Тышкасьны фашистъяскӧд ме муні радӧвӧй салдатӧн, позьӧ шуны Украина джынсӧ вуджи рушку вылын кыссьӧмӧн (война вылад унджыкысьсӧ ковмывлӧ кыссьыны-парсасьны рушку вылад). Ранитчылі Харьков мездігӧн, а Орлово-Курскӧй дуга веськӧдігӧн бомба «веськӧдіс» ассьым кокӧс, ковмис вит тӧлысь куйлыны госпитальясын. Тайӧ книгаӧ пырисны менам унджык кывбуръясыс, кодъяс чужисны сьӧкыд олӧм вуджигӧн.
Ми лӧсьӧдчам пырны выль, кызь ӧтиӧд нэмӧ. Кутам кевмыны Енлы (коммунизмад мунігӧн вӧвлӧм партийнӧй бояраыд миянлы эз тшӧктывны весиг казьтывны, мый эм кутшӧмкӧ Ен, но сійӧ эм, отсаліс кӧ нин гижны тайӧ книгасӧ меным). Тӧда, ӧні мирнӧй воясӧ быдмасны миян Коми муын уна том гижысьяс. Найӧ кутасны ёна бурджыка гижны миян серти, найӧс некод оз кут невӧлитны, кыдз гижны да мый гижны. Налы ме и сии тайӧ медбӧръя кывбурсӧ — «Мед дзирдалас шонді Коми му весьтын», сылы музыкасӧ гижис ыджыд вежӧра, кӧть и синтӧм, Иван Михайлович Козлов, а Военнӧй духовӧй оркестрӧн веськӧдлысь — дирижер Иван Васильевич Нестеров медводдзаысь озырмӧдіс коми кыв вылын юргысь сьыланкывсӧ оркестрса марш-мелодияӧн, коді лӧсьыда юргис Сыктывкарын кольӧм войналы сиӧм Победа лунъясӧ:
Ми радейтам ассьыным войладор му,
Быд дзоридз, быд ю да быд вежӧдысь пу,
И сьыланкыв, козьналӧ кодӧс бур мам,
Мед сы дінӧ пиыслӧн муслун оз ям!
Ми радейтам тулыс, пӧсь гожӧм и ар,
Кор пелысь гӧрд тугъясӧн вӧччыны яр,
А сы дінын мусуксӧ виччысьӧ ныв
Да сылысь медпӧсь тайӧ му вылас сыв.
Ми радейтам лэбачлысь чуксасян шы
Да комиӧн сёрнитан ассьыным кыв,
А енэжыс сӧстӧм, а лысваыс сӧдз,
Пыр нюмъявны кӧсйӧны миян бур йӧз.
Мед кыпыдджык, шудаджык лоас выль лун,
И кагалысь некод оз торк шуда ун.
Россияӧс радейтны кӧсъям ми нэм
Да козьналам сылы, мый медбурыс эм!
А туриясыд, тӧда ме, бӧр локтасны асланыс позъясӧ. Мед некод сэсся найӧс оз повзьӧдлы.
