МАМЛЫСЬ ДА КАГАЛЫСЬ ДЗОНЬВИДЗАЛУН КУТАН УДЖ

Мый колӧ тӧдны мужика-нывбаба ӧтлаасьлӧм йылысь.

Нывъяс тыр вир-яйӧ заводитчӧны воны ар 14–15-сянь кымын (миян войвылын). Тушаыс сэки верстьӧ нывбабаяслӧн кодь лоӧ: кутасны тӧдчыны морӧсъяс, ыдждӧны бек выв лыяс, нывлӧн сямыс (карактер) вежсьӧ, сідз водзӧ. Сійӧ кадын кымын жӧ нывъяслӧн кутасны волыны тӧлыссяяс. Зонъяслӧн тыр вир-яйӧ воигӧн (ар 14–15-сянь кымын жӧ) кӧйдыса клеткаясыс кисьмӧны, сэні лоӧны сперматозоидъяс. Сӧмын тайӧ каднас нывъяслӧн дай зонъяслӧн яндзимъясыс нэрӧсь на, абу на ёнмӧмаӧсь. Сы вӧсна тайӧ каднас ныла-зонмалы ӧтлаасьлыны оз на позь. Ӧтлаасьлыны позьӧ заводитны сӧмын 21 арӧссянь зонъяслы, 18 арӧссянь нывъяслы.

Бурджык дырджык не гӧтрасьны — зонъяслы 25 арӧсӧдз, нывъяслы 20–21 арӧсӧдз. Гӧтрасьӧм бӧрын (верӧс сайӧ мунӧм бӧрын) ӧтлаасьлыны гозъялы оз ков зэв тшӧкыда.

Не ӧтлаасьлытӧг кӧйдыс вӧтлыны (онанизмасьны) оз позь некутшӧма. Сійӧ зэв лёк дзоньвидзалуныдлы.

Мед лоӧны дзоньвидза челядьяс, колӧ видзны ассьыныд дзоньвидзалуннысӧ. Оз ков уна юны вина юанторъяс. Оз позь ӧтлаасьлыны код юрӧн. Код юрӧн ӧтлаасьлӧмӧн артмӧм кагаыд лоӧ зэв омӧлик дзоньвидзалуна. Нэмсӧ омӧлик лоӧ.

Нывбабаяслы тӧлысся мунігӧн ӧтлаасьлыны оз позь. Яндзим пытшкӧсас сэки вермас сюрны пежтор. Заразитчыны вермас, висьмыны. Ӧтлаасьлыны оз позь кымынкӧ лун тӧлыссяӧдз да помасьӧм бӧрас на ещӧ лун 4–5.

Нывбабалы тӧлысся мунігӧн со мыйясджык колӧ вӧчны: быд асылын да рытын колӧ мыськавны яндзимсӧ дэбыд ваӧн. Оз позь сэки сьӧкыдторъяс лэптавны, оз позь купайтчыны. Мужикъяскӧд ӧтлаасьлыны оз жӧ позь. Тӧлыссяыд кӧ ёна кутіс мунны, уджалӧмысь колӧ дугдывны кӧть ӧти лун кежлӧ.

Нӧбасьӧм.

Нӧбасьӧм ӧвлӧ 280 лун (40 вежӧн). Нывбабалысь сьӧктӧм позьӧ тӧдны со мыйяс серти: 1) бырӧ сэки тӧлысся мунӧмыс, 2) нывбабаыд вослывлӧ, сьӧлӧмыс гудрасьӧ, 3) номсасьӧ, — сола-курыдторъяс вежыс кутас петны сёйыштны: лук, капуста, сола чери, росов, с. в. Татшӧмторъясыс кутасны кӧ овлыны, нывбабалы колӧ петкӧдчывны докторлы либӧ бабкалы. Найӧ висьталасны сьӧкыд али абу, сьӧкыд кӧ, верман-ӧ дзоньвидзаӧн кага вайны.

Уна сикас висьӧмъяс вӧсна нывбабаыд кага вайигас вермӧ кувны. Эм кӧ сэтшӧм висьӧмыс, доктор тшӧктас вӧтлыны кагасӧ кості. Кості кага вӧтлыны оз ков мунны „тӧдысь-пывсьӧдчысьяс“ дінӧ. Найӧ нэм чӧж кежлад дзоньвидзалунтӧ воштасны. Оз ӧд найӧ бур зелляясӧн, бур струментъясӧн уджавны. Юктавлывлӧны найӧ ва сорӧн порокӧн, коми истӧг юрӧн да кутшӧмсюрӧ сулӧдӧм турунъясӧн. Сюйӧны нывбабалы яндзимас, кагасӧ шоймӧдӧм могысь, печкан чӧрссӧ. Тадзи кагатӧ вӧтлӧм вӧсна уна нывбаба кулӧ либӧ нэм чӧж кежас воштӧ ассьыс дзоньвидзалунсӧ.

Мый колӧ тӧдны быд нӧбасян нывбабалы, мед видзны дзоньвидзалунсӧ ассьыс да лоан кагаыслысь? Нӧбасьысь нывбабалы оз позь сьӧкыда уджавны: вӧр керавны, сьӧкыдторъяс новлӧдлыны, вундыны, гӧрны, да с. в. Миян нӧбасьысь нывбабаяс сьӧкыда на уджалӧны, уджалысь абутӧмысь. Мукӧдыслӧн мужикыс мырдӧн тшӧктӧ уджавнысӧ. Унаысь гожӧмнад кагатӧ вайлывлӧны видзьяс вылын, муяс вылын вундігӧн. Ыджыд сьӧкыдӧн татшӧм уджъяс вылад оз позь мунны. Позьӧ уджавны сӧмын кокньыдик уджъяс: пач дорын, скӧт дорын. Сьӧкыд уджысь, лёк нога скӧралӧмысь да, нӧбасян нывбабалы колӧ видзчысьны. Сыысь ӧд верман торксьыны, кагаыд вермас кад вотӧдз чужны. Медбӧръя кык тӧлысьнас кага вайтӧдз нывбабалы колӧ шойччыны, чукӧртны вын да видзны дзоньвидзалунсӧ кага вайигкежлӧ. Сьӧктӧм бӧрын первой тӧлысьнас колӧ дугдывны мужиккӧд ӧтлаасьлӧмысь. Сыысь вермас лоны кості кага вайӧм. Кык тӧлысь войдӧр кага вайтӧдз ӧтлаасьлӧмысь колӧ дзикӧдз дугдыны. Вермас ӧд сэки висьмыны кагаыс.

Нӧбасьысь нывбабалы колӧ бура сёйны-юны. Оз позь сёйны сола, курыд да шома сёянъяс. Медъёна колӧ сёйны град выв пуктасъяс: капуста, сёркни, морков, свеклӧ, ӧгурчи, картупель да с. в. Оз ков ёна юны ва да чай. Колӧ юны улльӧв. Вина юны ньӧти оз позь сьӧктӧмсянь кагасӧ вайтӧдз.

Нӧбасьысь нывбабалы колӧ овны сӧстӧма. Тшӧкыдджыка колӧ мыссьывлыны дэбыд ваӧн да майтӧгӧн. Морӧссӧ — нёньяс колӧ мыськавны быд лун кӧдзыд ваӧн.

Нӧбасьысь нывбабалӧн бӧръя тӧлысьясас кынӧмыс лэччӧ увлань. Кынӧм лэччӧм вӧсна кагаыс кынӧмас вермӧ вомӧнасьны. Вомӧнасяс кӧ рушкуас, кагаыс оз вермы чужнысӧ. Вермасны сыысь кувны мамыс и кагаыс. Тайӧс кӧ казялан 7ʼ–8ʼ тӧлысяс сьӧктӧм бӧрын, колӧ петкӧдчывны доктор дінӧ либӧ бабка дінӧ. Нӧбасьысь бабалы колӧ кынӧмсӧ кӧртавлыны паськыдджык кичышкӧдӧн. Кокчӧрсӧ оз позь ягавӧньясӧн, чӧрвӧньӧн-кӧртӧдӧн видзны. Вирыс сы понда кокас омӧля кутас лэччыны, кокчӧрйыс сэсся кызӧ, вир ветлан сӧнъясыс паськалӧны, лоӧны дойяс. Тшӧкыда кӧ овлывлӧ гырк пытшкӧс йӧрмӧм, нӧбасигӧн восӧ, колӧ петкӧдчывны доктор дінӧ.

Кага вайӧм.

Кага чужтыны колӧ мунны больничаӧ доктор дінӧ. Ылын кӧ больничаыс, колӧ корны гортӧ кагаӧс чужтігӧн отсасьны бабкаӧс. Унджыкысьсӧ на сиктъясад нывбабаясыд корӧны бабитчыны „тӧдысь-пывсьӧдчысьясӧс“. Ньӧтчыд оз ков лэдзны ас дорад сиктса бабитчысьясӧс.

Кага чужтігӧн бабалӧн паськӧмыс, вольпасьясыс, отсасьысьлӧн киясыс да став колан кӧлуйыс колӧ ёна сӧстӧм. Больнича медбур места кагатӧ чужтыны. Он кӧ вермы мунны больничаын кагатӧ чужтыны ылын вӧсна, колӧ водзджык лӧсьӧдны гортад вежӧсӧ крӧвать, мыссян доз, пызан, улӧсъяс, сӧстӧма мыськалӧм доз кагасӧ пуктыны. Кага чужтігкежлӧ дӧрӧмъясыс, эжӧдъясыс мед вӧліны сӧстӧмӧсь, утюжитӧмаӧсь пӧсь утюгӧн. Миян татшӧм ногнас унджыкысьсӧ сиктъясын оз вӧчны. Унджыкысьсӧ кага чужтыны мунӧны пывсянӧ, гидняӧ, сарайӧ. Куйлӧны няйт-буса вольпасьын. Дуркинын (няйта-буса инын) доктор-бабка отсӧгтӧг кага вайигӧн вермас нывбабалӧн вирыс пежасьны, сы вӧсна мамыс дай кагаыс вермасны кувны. Овлӧны и мукӧд пӧлӧс висьӧмъяс. 1914ʼ воын чужлі 4.935.179 кага. Сы пиысь докторъяс да бабкаяс отсӧгӧн вӧлі чужтӧмаӧсь сӧмын 709.363 кага (сизимӧд пайсӧ). Мыйыськӧ ӧд сэсся быд во СССР пасьта 20–30 сюрс нывбаба челядясигӧн кулӧ.

Кагаасигӧн нывбабалӧн петӧ уна вир. Сэки сійӧ мудзӧма, дӧзмӧма. Колӧ сылы куйлыны кагаасьӧм бӧрын лун вит-квайт. Ӧтлаасьлыны мужиккӧд дзик пыр кагаасьӧм бӧрын оз позь. Вермас яндзимыс пежасьны, ёна висьмыны да вермас нывбаба кувны. Ӧтлаасьлыны позьӧ сӧмын вежон 4–5 мысти, кор нин яндзим пытшкыс дзикӧдз бурдас.

Кагаасьӧм бӧрын босьтлывлӧ гыркпытшкӧс йӧрмӧм. Висьмин кӧ сійӧн, колӧ петкӧдчывны доктор дінӧ либӧ пельшӧр дінӧ. Первой лунъяссӧ колӧ сёйны пӧтӧса сёянъяс: улльӧв, пуӧм да путӧм кольк да мукӧд сэтшӧм сёянъяс.

Кага чужтӧм бӧрын квайт лун мысти, кор нин нывбаба чеччӧ вольпасьысь, позьӧ сёйны быдтор. Вольпасьысь чеччӧм бӧрын колӧ рушкусӧ кӧртӧдӧн видзны. Колӧ кӧртавны кичышкӧдӧн, доктор либӧ бабка тшӧктӧм серти. Кӧртӧднас сэсся колӧ видзны тӧлысь кыкӧдз. Кагаасьӧм бӧрын квайт вежон мысти быд нывбабалы колӧ петкӧдчывны доктор дінӧ.

Коді кӧсйӧ паськыдджыка тӧдмасьны тайӧ сёрни йылысь, позьӧ индыны со кутшӧм нигаяс:

1. Быдтысьысь мамъяслы (Азбука матери) — Сперанскийлӧн. Комиӧн лӧсьӧдӧма Чеусова.

2. Нывбаба висьӧмъяс (Беседы о женских болезнях). Россинскийлӧн. Комиӧн лӧсьӧдӧма Булышев.

3. Менам гижӧд „Ордым“ журналын 5ʼ № 1927 воын „Видзӧй сиктъясын мамъяслысь да кагаяслысь дзоньвидзалунсӧ“.

Врач И. С. Коканин.