ВӦТЧАМӦЙ СТАВӦН АСЪЯ КЫА БӦРСЯ

І.

Ӧти сиктын оліс Епрей Мишка. Челядьыс сылӧн зэв уна вӧлі. Ставыс посньыдикӧсь. Оліс омӧля. Няньыс некор эз тырмывлы. Уджалӧ эськӧ ёна, спокой оз аддзыв, а сёйны прамӧя немтор оз овлы. Пыр тадзи гӧлиника олісны.

Ӧтчыд Мишка воис кыскасянінысь да мыйкӧ зэв жугыль. Пуксис пызан дорас да кутіс мӧвпавны:

— Нелямын во нин ола да, лючкиджык овмӧдчыны эг вермы. Оз ӧмӧй эськӧ позь бурджыка овмӧдчыны. Коркӧ тай нӧ лыддьысян керкаӧ кайлі да, сэні зэв ёна вӧлі дольӧны — позьӧ пӧ тані бура овмӧдчыны. Ми пӧ ӧд мутӧ огӧ на уджавнытӧ кужӧ, огӧ кужӧ скӧттӧ дӧзьӧритны... Гашкӧ инӧ збыль сідзи да.

Уна мӧвп Мишкалы юрас воліс. Став важ олӧмыс быттьӧ син водзас лои...

Петіс ывла вылӧ, юкталіс да сёӧдіс вӧвсӧ.

— Час, шойччигмоз ветла лыддьысян керкаӧ, — шуис аслыс дай мӧдӧдчис.

Буретш вӧлӧсьтад воӧма агроном. Йӧзӧс кӧсйӧ чукӧртны лыддьысян керкаӧ.

Мишка здоровайтчис, матыстчис да пуксис:

— Лоӧ пуксьыштлыны. Вои да, пырысь-пыр ог мун татшӧм гажаинысь.

Воисны сёрнивыв агрономкӧд. Агроном юасьӧ Микайлӧлысь — уна-ӧ сылӧн муыс, кыдзи уджалӧ видз-мусӧ.

— Тэнад тай уна муыд, — серамбанӧн шуис Мишкалы агрономыд.

— Уна кӧ ӧд вӧлі, быд во няньсӧ ог ньӧб. Муыс и этша-а.

— Этша, шуан. А уна-ӧ нӧ коськӧм вылад мутӧ колян?

— Быд во коймӧд пайсӧ.

— Оз ӧмӧй эськӧ позь этшаджык кольны, либӧ коськӧм вылад мыйкӧ кӧдзны?

— Он на менӧ ылӧд, — мӧвпыштіс Мишка. — А кытчӧ нӧ сэсся сюсӧ кӧдзан? Сэки ӧд нӧшта нин няньыд этша лоӧ. Ӧні ме му вылӧ коймӧд паяс сю кӧдза, коймӧд пай вылӧ жӧ — ид... Коськӧм вӧрзьӧдны оз позь.

— Тэ ӧд, Микайлӧ Епремӧвич, шуин — сёянторйыд пӧ миянлы оз тырмы. Тэнад няньыд, шуан, оз тырмы. Картупельыд, кӧнкӧ, оз жӧ тырмывлы. Сэсся, кӧнкӧ, йӧв-выйыд омӧля сюрлӧ и.

— Кысь нин, эськӧ, йӧв-выйыс да... Арнас тай картупельтӧ сёйыштлам жӧ ичӧтика-а. Няньнымӧс сійӧн вичмӧдыштам. Нёль пуд картупельыд ӧд пуд няньлы водзсасьӧ.

— Оз ӧмӧй позь, сідзкӧ, унджык картупель пуктыны, — шуис агроном. Сэсся перйис зэв ыджыд плакат: — со, — шуӧ, — тані нёль переменаӧ муяссӧ лӧсьӧдӧма. Гектар джын муяссӧ юкӧма нёль пельӧ. Тэнад ӧд, шуан, гектар джын жӧ муыд?

— Сы гӧгӧр, — шуӧ Микайлӧ.

— Ӧти пельӧ сю кӧдзӧма, мӧдӧ — ид, коймӧд пай му вылас картупель пуктӧма, а нёльӧдас — коськӧм вылас вика кӧдзӧма. Тэ, шуан, коймӧд пай му вывсьыд босьтан 240 килограмм (15 пуд) сю, а тані нёльӧд пайсьыс воӧ сӧмын 176 килограмм (22 пуд) да сымда жӧ ид. Нёль переменаӧн уджалігӧн няньыд чиныштіс — 30 пуд пыдди сӧмын 22 пуд воис.

— Няньыд кӧ чинӧ, сійӧ абу нин шань, — юрсӧ гыжйыштігтырйи шуис Микайлӧ.

— Чӧвлы, чӧвлы, эн на тэ шуась, Микайлӧ Епремӧвич!.. Картупельсӧ тай нӧ тэ вунӧдін. Картупель улас ӧд дзонь перемена на коли, гектарыдлӧн кӧкъямысӧд пайыс на. Сэтчӧ ӧд, Микайлӧ Епремӧвич, 150 пуд картупель быдмас.

— Каяс, дерт, сымдаыд, — шуыштіс воча агрономлы.

— А тамда картупельыд 35 пуд нянькӧд водзсасяс. Нӧшта ӧд, со, турун на эм дай. Ӧні лыддьы, уна-ӧ гектар джын муыд нёль переменаӧн уджалігӧн сетӧ.

Мишка лыддьӧ, — сю воас 176 килограмм (11 пуд), сымда жӧ — ид. Сійӧ лоӧ 352 килограмм (22 пуд). Картупель вочсасяс 560 килограмм (35 пуд) няньлы.

— Да 640 килограмм (40 пуд) вика турун воас, — шуис агроном. — Няньыд первойсӧ чиныштӧ, сы пыдди зэв уна картупель лоӧ. Туруныд содӧ и. Нёль переменанад муясыд кык мында унджык докодсӧ сетӧны куим переменаӧн уджалігӧн дорысь. Тайӧ ӧд нӧшта абу на ставыс. Нёль переменаӧн муяс уджалігӧн картупель вӧдитігӧн муыд небзьӧ да ёг турунтӧмӧссьӧ. Турун муяс вылӧ кӧдзигӧн, овмӧсын скӧтлы кӧрым содӧ. Позьӧ сэки бурмӧдны да содтыны скӧт. Содас кӧ скӧтыд, лоӧ йӧв-вый, уна куйӧд лоӧ и. Муяс позьӧ ёнджыка куйӧдавны. Вына му урожайтӧ бурджыкӧс кутас сетны... Сэсся выль муяс позьӧ вӧчны и.

Зэв дыр пукалісны агрономыд Микайлӧкӧд. Микайлӧӧс корны нин волісны.

Микайлӧлӧн бытьтӧ воссис синмыс. Ӧні сійӧ гӧгӧрвоис ставсӧ. Збыль пӧ тай, — мӧвпалӧ гортас мунігӧн, — ми огӧ вӧлӧм кужӧ муястӧ уджавны. Оз тай миян ков важ дедъяс моз, батьяс моз уджавны, колӧ мӧд ногӧн заводитны.

Воис гортас да зэв ёна гӧтырыслы висьтасьӧ:

— Агроном дінӧ ме ветлі. Сійӧ тшӧктӧ муястӧ мӧд ногӧн уджавны. Уна переменаӧн пӧ колӧ муястӧ уджавны, турун кӧдзны, картупель уна вӧдитны. Со, меным и нига сетісны лыддьыны.

ІІ.

Быд рыт Микайлӧ тшӧктӧ писӧ нига лыддьыны. Ачыс зэв ёна кывзӧ. Гӧтырсӧ тшӧтш тшӧктӧ кывзыны.

Тшӧкыда кутіс ветлывлыны лыддьысян керкаӧ. Мунас да, дзонь рыт сэні пукалас, кывзас. Быд кайлігӧн гортас выль нигаяс вайӧ лыддьыны.

Ветлывлӧ суседъяс дінӧ пукавны. Налы висьталӧ, кыдзи агроном тшӧктӧ заводитны муяс уджавны. Микайлӧлысь некод оз кывзы. Гӧлиник морт вылад сӧмын сералыштасны.

Воис тулыс. Ставыс на муяссӧ важ ногӧн кӧдзалісны. Став крестьяниныслӧн на сиктас муяссӧ лӧсьӧдӧма куим переменаӧн уджавны. Епрей Мишка мӧда-мӧдлы отсасян комитет пыр судзӧдіс турун кӧйдыс да град выв пуктас кӧйдысъяс.

Коськӧм вылӧ кӧдзис вика. Няньяс кӧдзаліс весалӧм кӧйдысӧн. Пуктыштіс мӧс сёркни да уна картупель. Муяссӧ лӧсьӧдіс нёль переменаӧн уджавны.

Суседъясыс Микайлӧ вылӧ сералӧны. Кыдзи пӧ йӧзыс оз уджавны, сідз Епрей Мишка заводитіс ассьыс муяссӧ уджавны. Турунтӧ пӧ ӧд му вылас кӧдзис да, турун и быдмас. Туруныд тай сідзи кайӧ, кӧдзны сійӧс, майбырӧс, му вылад оз ков. Унаӧн Микайлӧ дінӧ ӧлӧдны воласны, эн на кӧ пӧ дзикӧдз йӧймы, дугды турунтӧ кӧдзӧмысь. Микайлӧ некодлысь оз кывзы.

Уна и серам да видӧм ас вылас нӧбаліс.

ІІІ

Коли нин квайт во. Епрей Мишка став турунтӧм видзьяссӧ муӧ пӧртӧма (гӧрӧма). Ӧні сылӧн муыд нёль мында лоӧма, сійӧ муяссӧ уджалӧ выль ногӧн. Лӧсьӧдӧма нин квайт перемена. Кӧдзӧ турун зэв уна. Вӧдитӧ шабді. Уна пуктӧ картупель, мӧс сёркни да мукӧд бур кӧдза пуктасъяс. Ӧні сылӧн важ сертиыс куим мында нин скӧтыс — да ставыс гырысьӧсь. Вердӧ найӧс нормаӧн. Лӧсьӧдӧма датчана нога ляснияс. Вӧчӧма шоныд да югыд карта. Лӧсьӧдаліс нин неыджыд видз-му уджалан машинаяс.

Епрей Мишка сиктын медбура кутіс овны. Гожӧмнад муяс вылӧ каяс да, сьӧлӧмыс бытьтӧ радлӧ. Абу ӧд сылӧн кӧдзаыд йӧзыслӧн кодь. Мукӧдыслӧн эськӧ муясыс и ӧти межаынӧсь да, тӧдчымӧн омӧльӧсь няньясыс. Вартны кутасны да; Епрей Мишкалӧн гырысь шепа, кыз да кузь идзаса рудзӧгсьыд кык мында сюыс усьӧ.

Аръявывнад сэсся град йӧрӧ каяс. Дивуйтчынысӧ оз вермы — сэтшӧм, шуӧ, гырыся пуктасъясӧй быдмӧмаӧсь.

Йӧзыс ёна шензьӧны Епрей Мишка олӧм вылӧ.

— Войдӧр ӧд, — шуасьӧны суседъясыс, — миян кодя жӧ, нӧшта миянысь омӧля овліс, нянь ни, турун эз тырмывлы. Скӧтсӧ тӧвнад лэдзас юктавны да, видзӧдлынысӧ выланыс оз вӧлі позь. Лыяссӧ да кучиксӧ и новлӧдлісны. Вывтырыс куйӧд кыскалӧны. А ӧні со карта тырыс нин скӧтсӧ лӧсьӧдіс.

— Мыйла нӧ сійӧ муяс вылӧ няньыс сэтшӧм бура кайӧ, мыйла сылӧн пуктасъясыс абу йӧзыслӧн кодь, — дыр тадзи крестьяна ас костаныс шензисны.

Быдӧн кутісны завидявны Епрей Мишка овмӧс вылӧ. Медъёна бабаяс шензьӧны. Налӧн аслыспӧлӧсджык сёрниыд:

— Мишка гӧтырыдлӧн ӧд нёль мӧс нин, да ӧд ставыс зэв гырысьӧсь. Оз ӧд Ёгор Ӧгрӧыд кринчаясӧ йӧвсӧ сысъяв, а лӧсьӧдӧма пӧ вый вӧчан машина да лысьтӧм бӧрас пыр жӧ пӧ и сливки лэдзӧ да сэтысь чӧскыд бур вый вӧчӧ. Сливки босьтӧм бӧрас пӧ став йӧвсӧ порсьлы вердӧ. А мый гырыся пӧ порсьясыс сылӧн. Уна жӧ сійӧ таво вый вузалас... А бура жӧ нин таво шабдіыс кайӧма. Уна и кудель вӧчас. Тшӧктӧ пӧ миянлы ӧтувтчыны да ӧтувтчӧмӧн шабді вӧчан машина босьтны.

Ӧні Епрей Мишкаӧс оз нин серавны. Быдӧн шуӧны, колӧ пӧ тай сы ног жӧ заводитны уджавны.

Комсомолечьяс сиктӧ восьтісны гӧрд пельӧс. Епрей Мишка быд рыт ветлӧ лыддьысьны сэтчӧ.

Комсомолечьяс ветлісны экскурсияӧн Епрей Мишкалысь овмӧссӧ видлавны. Чукӧртісны сэсся ӧти праздник лунӧ гӧрд пельӧсӧ крестьянаӧс. Эз тай ков важ этшӧн десятскӧйлы моз быд ӧшинь увті ветлыны, беддьӧн быд керкаӧ торӧдны, регыд ставыс воисны гӧрд пельӧсад, пионеръяс юӧртісны да.

Эз тай ков уна сёрни нуӧдны видз-му уджаланногтӧ вежӧм йылысь. Олӧмыс петкӧдлӧма нин ставыслы кыдзи колӧ уджавны. Ставыс кутісны шуны: видз-му уджалан кружок пӧ колӧ восьтыны, корлыны агрономӧс да мед сійӧ велӧдас, кыдзи овмӧс бурмӧдӧм удж бердӧ кутчысьны. Сэсся пӧ колӧ сельскокӧзяйственнӧй тӧварищество лӧсьӧдны. Ӧтувйӧн колӧ машинаяс судзӧдны. Колӧ, Епрей Мишка моз жӧ, уна переменаӧн муяс заводитны уджавны.

Восьтісны сельскокӧзяйственнӧй тӧварищество, сэтчӧ став крестьянаыс шленӧ пырисны. Юралысяс Епрей Мишкаӧс бӧрйисны. Корисны землемерӧс, ӧтлаавлісны муяссӧ. Государство отсаліс. Лӧсьӧдісны видз-му уджалан машинаяс. Муяссӧ заводитісны уджавны уна переменаӧн.

ІV

Он и тӧдлы, кыдзи воясыд кольӧны. Дас во мысти сиктыд вежсис. Нимсӧ сиктлысь вежисны — „Асъя кыа“ ним сылы пуктісны.

Асъя кыа сиктса крестьяна оз нин ӧні пемыдысь-пемыдӧдз уджавны. Оз став сьӧкыд дурк уджсӧ ас гӧрб вылас нуны. Налысь уджсӧ босьтӧмаӧсь ас выланыс трактор да мукӧд машинаяс.

Сикт кузя арнад мӧдӧдчан да, рытнад гӧгӧр дзирдалӧ электричество би.

Клубӧ кӧ пыран, уна выльтор кывлан. Ылысь, ылысь радио вайӧ быдсяма сиктса выльторсӧ.

Илля Ӧльӧксан.