КОЛӦ ЁНДЖЫКА КУТЧЫСЬНЫ ШАБДІ ВӦДИТНЫ
Коми йӧз нянь вӧдитӧм лыддьӧны медыджыд крестьяна уджӧн. Шуӧны, нянь вӧдитӧм пӧ сетӧ миянлы медыджыд докод. Быд крестьянин сэсся, мед унджык позьӧ кӧдзны нянь, зільӧ лӧсьӧдны выль муяс. Мед унджык лӧсьӧдны скӧт да мед куйӧд лоӧ муяссӧ куйӧдавны, вӧчӧ видзьяс. Кымын пӧ уна нянь да турун крестьянинлӧн, сымын сійӧ озыр. Унджыкыс оз артыштны — вылӧ-ӧ сувтӧ налы пуд няньыс, оз-ӧ позь тайӧ му вылысь сэтшӧма жӧ куйӧдалӧмӧн вӧдитны мукӧдтор, босьтны ыджыдджык пӧльза этшаджык уджӧн.
Куим переменаӧн муяс уджалігӧн нянь вӧдитӧмысь ыджыд пӧльза оз во: уджыс сюрӧ уна, а урожайыс воӧ этша. Ӧні миян коми йӧз ӧткымыныс гӧгӧрвоӧны нин — мукӧд кӧдзаяс нянь серти вайӧны пӧльзасӧ куим-нёль пӧв унджык. Кодсюрӧ коми крестьяна пиысь аддзисны нин — картупель сы ыджда жӧ му вылӧ, сэтшӧма жӧ куйӧдалӧмӧн быдмӧ нёль пӧв унджык нянь дорысь (сёянторъяссӧ кӧ сылысь нянь лыдӧ арталан). Пуд лыдӧн кӧ лыддьыны, картупель воӧ 15–16 пӧв унджык.
Кӧні эмӧсь бур нажӧткаяс: кер лэдзан удж, вӧралӧм, чери кыйӧм да кыскасян нажӧткаяс, коми крестьяна оз на тшыглы кувны ас овмӧсас ичӧт докод понда. Кӧні татшӧм нажӧткаясыс абуӧсь, кынӧмсӧ пӧткӧдӧны сӧмын гӧрӧм-кӧдзӧмӧн, видз-му уджалӧмӧн, сэні лоӧ бурджыка мӧвпыштлыны, кыдзи унджык докод босьтны видз-му уджалӧмысь да скӧт вӧдитӧмысь, кыдзи куим переменаӧн муяс вӧдитӧмысь вуджны уна переменаӧн уджавны. Кыдзи унджык вӧдитны картупель, мӧс сёркни, кыдзи кӧдзны му вылӧ турун да вӧдитны шабді. Крестьяна кутісны гӧгӧрвоны: агроном велӧдтӧг унатор он вермы вӧчны ас овмӧсад. Воысь воӧ сэсся матыстчӧны агрономъяс дінӧ, ёнджыка юасьӧны налысь, пырӧны видз-му уджалан кружокъясӧ тӧдмавны выль нога удж, ӧтувтчалӧны тӧвариществоясӧ, зільӧны вуджны уна переменаӧн муяс уджавны.
Сӧмын тай выль ногыс муяс уджавны заводитны сьӧкыд. Ӧти-кӧ, этша на крестьяналӧн муыс. Мӧд-кӧ, муясыс ёна посняммӧмаӧсь. Крестьяна сэсся шуӧны: ті пӧ, агрономъяс, тшӧктанныд кӧдзны му вылӧ турун, пуктыны мӧс сёркни, а миян муным няньсӧ кӧдзны оз тырмы.
Збыль ӧд, сідзи и эм. Крестьяналӧн муясыс уна переменаӧн уджавны оз тырмыны. Шӧркоддьӧм овмӧс вылӧ воӧ сӧмын гектар мында му. Сідзкӧ, войдӧр колӧ вӧчны выль муяс, мед шӧркоддьӧма овмӧс вылӧ вӧлі воӧ кык либӧ куим гектар кӧдза му.
Кыдзи медӧдйӧ да кокниа позьӧ содтыны кӧдзан муяс.
Кӧдзан муяс медкокниа да ӧдйӧ позьӧ лӧсьӧдны турунтӧм видзьяс вылӧ, кос веретя вылӧ. Татшӧм турунтӧм видзьясыс Коми обласьтын эмӧсь бура уна. Мусин татшӧм местаас эськӧ и бур, да туруныс омӧля быдмӧ ёна топалӧм да нитшсялӧм вӧснаыс. Гектар пасьта местаысь воӧ сӧмын додь-кык турун. Татшӧм видзьяс вылас и колӧ лӧсьӧдны муястӧ. Гӧрны колӧ арын да лажмыдика — 10–12 кымын сантиметр пыда. Тӧвся кыныс арся гӧрӧм местасӧ небзьӧдас. Тулыснас, пинёвтӧм бӧрын позьӧ кӧдзны гӧрӧм местаас шабді. Выль местаад шабдіыд артмӧ бура: быдмӧ кузя да и ёгыс оз кай. Выль гӧрӧма кос видз вылӧ ме кӧдзлі шабдітӧ 1912ʼ воӧ. Воыс эськӧ вӧлі омӧль (тулысыс ёна кос вӧлі да), сӧмын шабдіыд бура быдмис — гектар местаысь воис 640 кымын килограмм шабді (куделя). Мукӧдыслы татшӧм кос видзьяс вылас кайлывліс 1000 килограммӧдз гектар вылӧ. Ӧні сэсся и арталӧй, мый бурджык вӧдитны татшӧм кос видзьяс вылын. Гектар пасьта местаысь шӧркоддьӧм мында воас 600 килограмм кымын шабді. Сійӧ сулалӧ 300 шайт гӧгӧр. Да нӧшта шабді кӧйдыс воас 600 килограмм. Тайӧ сулалӧ 76 шайт. Сідзкӧ, шабді сетас докодсӧ 376 шайт дон кымын. А гӧртӧдзыс уна-уна нин туруныд быдмас 12–20 шайт дон.
Мӧд вонас тайӧ местаӧ позьӧ кӧдзны ид, зӧр, вика либӧ анькытш. Позьӧ пуктыны картупель. Сійӧ бура быдмас ньӧти куйӧдавтӧг. Та бӧрын колӧ нин сэсся куйӧдавны. Куйӧд дінӧ позьӧ содтыны тшӧтш пӧим либӧ мукӧд сикас му вынсьӧдантор. Сэсся сэтчӧ колӧ кӧдзны ид, либӧ турун. Турун быдмас бура во нёль-вит. Первой вонас быдмас 11 додь кымын гектар вылӧ. Витӧд вонас чинас нин додь 5–6-ӧдз (100–120 пудйӧдз). Тамда турун воліс меным гӧрӧм му вылысь (Айкинаын), эз жӧ вӧв таысь этшаыд и Проньдорса крестьяналӧн. Айкинаын да Проньдорын кӧ бур урожайяс гӧрӧм видз вылысь воӧны, Сыктывдін да Кулӧмдін уездъясад воасны жӧ.
Кос видзьяс гӧрӧм — ӧти туй муясӧн паськӧдчыны Коми обласьтын. Мӧд туй — перйыны выль му вӧр улысь.
Гырысь вӧр улысь му места перйыны оз позь, дай сьӧкыд муыд сэсся дыр оз артмы.
Медся ёна керавлӧны тыла ю доръясӧ да шор доръясӧ. Важ тыла местаясӧ медся ёнасӧ быдмӧ кыдз либӧ пипу рас. Вӧчны му татшӧминӧ позьӧ, дай кокниджык гырысь вӧраинӧ дӧрысь. Му вӧчны медбур со кыдзи: тулысын, пуыс коръясьӧм бӧрын, колӧ пӧрӧдны вӧрсӧ да кольны косьмыны тулысӧдз. Мӧд во тулысын сотны да кӧдзны шабді.
Кыдз Вилядьын тыла вылын шабді вӧдитӧны.
Вилядь вылын, Совдор карулын зэв ёна вӧдитӧны шабді пальникъяс^Пальник — бокысь вайӧм вӧрӧн сотӧм места./^ вылын. Сэні тадзи уджалӧмнас матігӧгӧрысь сотӧмаӧсь нин став вӧрсӧ. Быдмӧны сэні важ гырысь вӧр пыдди кыдз да пипу расъяс. Лыска, бурджыка сотчысь вӧрыд абу нин эськӧ кольӧма да, Вилядьвывса войтыр тыла вӧчӧны и расъяс вылӧ. Тулысын найӧ рассӧ пӧрӧдасны, сэсся колясны косьмыны мӧд во тулысӧдз. Мӧд во тулысын, май помасиг гӧгӧр тайӧ керассӧ сотӧны да кӧдзӧны шабді. Шабді быдмӧ бура. Урожай босьтӧм бӧрын мӧд во тайӧ жӧ местаӧ вайӧны вӧрысь километр квайт кӧкъямыс сайысь кымын кражъяс да сійӧ кражъяснас быгльӧдлӧмӧн сотӧны важ шабді местасӧ выльысь, да кӧдзӧны сы вылӧ шабдісӧ мӧд пӧв. Тӧвбыд вилядьса дядьӧ кыскалӧ краж шабді места сотны.
Ӧти гектар места сотны колӧ налы вайны сё додь сайӧдз кражсӧ. Удж сюрӧ уна. Вилядьса крестьяна шуӧны: шабдітӧ вӧдитны кӧть пӧ и бокысь пестӧ лоӧ ваявны, а пӧльзаыс шабді вӧдитӧмысь эм. Куш тайӧ нажӧткаӧн ӧд и вилядьса дядьӧ олӧ. Вонас ӧти крестьянин вӧчӧ кызь-квайтымын пудйӧдз шабдісӧ да сымында кымын жӧ кӧйдыс воӧ. Вузалӧ шабдісӧ 60–70 урӧн килограмм (10–15 шайтӧн пуд), да кӧйдыс 10 урӧн кымын килограмм (шайтӧн-джынйӧн кымын пудсӧ). Шабдіысь босьтӧ докодсӧ вонас 220–700 шайтӧдз. Вот сэні и вогӧгӧрся нажӧткаыс сылӧн.
Вилядьса дядьӧяслӧн ёна вежыс петӧ миян обласьт вылӧ.
— Тіян пӧ, — шуӧны найӧ, — оз ков бокысь ваявны шабді места сотны пестӧ, сюрӧны пӧ вӧра местаяс, сӧмын керав вӧрсӧ да сот. А ми пӧ вӧрсӧ кыскалам километр квайт-кӧкъямыс сайысь. Ӧти гектар посни вӧра местаысь пӧ тіян шабдіыд вермас сетны нажӧткатӧ квайтсё шайтӧдз.
Миян позьӧ шабді вӧдитӧмӧ бура кутчысьны.
Миян Коми обласьтын эм зэв уна посни вӧра местаыд, уна эм важ тыла местаыд. Вӧр татшӧминын посни, оз туй стрӧйба вылӧ, пес вылӧ ни. Татшӧм вӧр сотӧмысь ыджыд убытка государстволы оз ло. Сэтшӧм местаяс вылас и колӧ заводитны шабді вӧдитны. Сиктъяс дорысь, матігӧгӧрысь став местасӧ нин муӧ пӧртӧма. Кольӧмаӧсь сӧмын ылынджык местаяс. Расъясыд (посни вӧрыд) сиктъяссянь километр 3–5 сайӧ нин ывдӧмаӧсь. Та ылна местаӧ шабді кӧдзлӧм бӧрын вӧчны муяс оз ло барышнӧ. Татшӧм местаясас колӧ мунны овмӧдчыны. Сиктысь колӧ петны, бурджык пӧчинокӧ мунны. Сизим километр сайын, шуам, сиктсянь эм гектар сё кымын пасьта посни вӧра (кыдз либӧ пипу рас) места, лунвылӧ ската, бур мусинма. Татшӧминӧ позьӧ мунны овмӧдчыны крестьянин 8 кымынлы, выль местаӧ овмӧдчыны мунан тӧварищество лӧсьӧдӧмӧн. Позьӧ эновтчыны сиктысь сӧмын муясысь, а видзьяссӧ вӧдитны кольны ас вылад. Мусӧ выль местаысь колӧ перйыны ӧтувйӧн: ӧтувйӧн кӧкъямыснад крестьянинлы пӧрӧдны посни вӧрсӧ, быд во ӧти гектарӧн кымын крестьянин вылӧ (вонас кӧкъямыс гектар). Мӧд тулысын талысь джынсӧ кымын май тӧлысьын тӧлысь помасигӧн сотны да кӧдзны шабді, а мӧд джынсӧ сотны юнь тӧлысьын да кӧдзны сю. Тайӧ тулыснас жӧ бара колӧ пӧрӧдны выль участок мӧд во кежлас. Сюкӧд тшӧтш колӧ кӧдзны бобӧнянь да шепта пырей (тимофеевка). Сюсӧ босьтӧм бӧрын турун быдмас во куим-нёль. Шабді местаӧ мӧд воас позьӧ бара жӧ кӧдзлыны шабді. Колӧ сӧмын тӧлын ваявны лыс да местасӧ выльысь сотны. Во 4–5 мысти местаыс эжсялас, мыръясыс сісьмасны. Позяс нин сэсся сійӧс гӧрны. Эжсялӧмӧн места бӧр вынсялӧ. Гӧрӧм бӧрын позьӧ нин муӧн вӧдитны. Татшӧминъясӧ тӧвариществоӧн мунысь крестьяналы, кӧсйӧны кӧ найӧ кутчысьны шабді вӧдитны, государство сетӧ отсӧг. Кольӧм во Центральнӧй правительство шабді вӧдитӧм-паськӧдӧм вылӧ сетіс дас миллион шайт удждана сьӧм. Шуис сы вылӧ отсавны шабді кӧдзысьяслы лӧсьӧдны унджык шабді места да шабді кӧйдыссӧ.
Миян кӧ Вилядьсаяс моз жӧ кӧдзны шабді, сыысь воас зэв ыджыд пӧльза. Колӧ сӧмын кужны шабдітӧ вӧдитныс: быдтыны, вольсавны, кокньыдика няръявны, трепайтны машинаясӧн да сідзи водзӧ, мед кудельыс лоӧ Вилядьын кодь жӧ бур. Лёк кӧ лоас кудельыс, ыджыд пӧльза шабді вӧдитӧмысь оз ло. Шабді вӧдитысьяслы колӧ ӧтувтчыны тӧвариществоӧ, вайӧдлыны шабді вӧдитны велӧдысьӧс. Найӧ велӧдасны, кыдзи бурджыка да барышнӧджык вӧдитны шабдісӧ.
Кымынкӧ вӧлӧсьтын Прилузскӧй районын шабдітӧ ёна нин вӧдитӧны. Колӧ налы государствосянь отсӧг сетны, мед нуӧдасны водзӧ тайӧ уджсӧ. Шабді зэв дона нуантор мукӧд государствоясӧ. Миян Коми обласьт тайӧс вермас сетны бура уна.
В. Исаков.
