ТЫРА МӦСКӦС ДА КУКАНЬӦС ЧУЖӦМ БӦРЫН ДӦЗЬӦРИТӦМ
Кыдзи видзны да вердны тыра мӧскӧс куканясьтӧдзыс.
Куканясигъясын мӧсъяс зэв тшӧкыда торксьывлӧны. Уна мӧсъяс сы вӧсна кувлӧны. Дерт, медъёна тыра мӧсъяс торксьывлӧны кыдзсюрӧ, кужтӧг вердӧм вӧсна да омӧля дӧзьӧритӧм понда. Ёна на ӧд омӧля сиктъясад скӧттӧ дӧзьӧритӧны. Тӧлын вӧля вылӧ пальӧдчыны мӧсъясӧс оз лэдзлывлыны. Тыра мӧсъясӧс видзӧны кӧдзыд картаын, либӧ дурк, пемыд да няйт гидын. Юкталӧны кӧдзыд, йиа ваӧн. Мӧслысь оланінсӧ вольсалӧны омӧля. Гидын пыр няйт да ва, а карта вылын кын куйӧд вылас лоӧ куйлыны. Вердӧны кутшӧмсюрӧ, мукӧддырйи сісь, кын сёянъясӧн.
Мӧскӧс ещӧ нин кужӧмӧн колӧ вердны тыра дырйиыс. Ёна кӧ сійӧс вердан, вына сёянъяс уна сетан, мӧскыд госсялӧ. Сэтшӧм мӧскыдлы зэв сьӧкыд куканясьнысӧ. Омӧля вердӧмӧн бара жӧ оз позь видзны: куканьыс зэв омӧль чужӧ. Сідзкӧ, колӧ кужны да тӧдны кутшӧма колӧ вердны тыра мӧскӧс.
Тыра мӧслы тӧлын медбур сёянтор — мича турун. Идзасӧн ёна вердны сійӧс оз позь: идзасыд ӧд сӧмын рушкусӧ тыртӧ, а пӧтӧсыд зэв этша. Позьӧ неуна сетыштлывны ӧтруб либӧ жмыка. Кынмӧм, сісьмӧм да мукӧд ногӧн тшыкӧм сёянъясӧн тыра мӧскӧс ньӧти оз ков вердны. Мӧслы тырмымӧн сёян сетӧм кындзи, колӧ сетны содтӧд сёян рушку пытшсьыс куканьсӧ вердӧм вылӧ. Кукань вылӧ содтӧдсӧ сетны заводитны колӧ тӧлысь куим-нёль куканясьтӧдзыс, тув мында кымын пӧтӧса сёянтор (нянь, жмыка), а куканясян кад кежлас содтыны тувйӧн-джынйӧнӧдз кымын. Юктавны пыр колӧ шоныд ваӧн: позьӧ вой кежлӧ керкаӧ пыртлыны.
Тыра мӧскӧс видзны колӧ шоныдінын. Сэтчӧ сынӧд ветлан труба вӧчны. Вольсавны картатӧ колӧ ёна, мед мӧскыдлы кок улас лоӧ небыд, мед эз вӧв ва да няйт оланіныс.
Чужъявны, кучкавны тыра мӧскӧс ньӧти оз ков. Ёна колӧ сійӧс видзны доймӧмысь, усьӧмысь. Оз ков лэдзны ӧдйӧ котрӧдлыны.
Арын куканясьӧм шуӧны бурджыкӧн. Сэтшӧм мӧс и колӧ зільныджык видзнытӧ. Гожӧмнас ӧд вӧля вылын ветлігӧн мӧскыдлы сюрӧ мича веж турун сёйны, лолалӧ пыр сӧстӧм сынӧдӧн, олӧ шоныдінын. Сы понда бурджыка и куканьыс рушкуас быдмӧ, шочджыка куканясигӧн торксьывлӧ дай и куканьыс ёнджык чужӧ.
Тыра мӧслы колӧ торъя черӧд (дӧзьӧритӧм). Сійӧс тыртӧм мӧсъясӧс дорысь колӧ бурджыка дӧзьӧритны. Сідзкӧ, колӧ тӧдны мӧскыдлысь — тыра али тыртӧм сійӧ. Тӧдны сійӧс медкокни джын кынӧм бӧрын. Тырсялӧмсянь нёльӧд тӧлысь бӧрын мӧслӧн рушкуыс заводитӧ ыдждыны. Квайтӧд тӧлысь бӧрын позьӧ нин киӧн видлалӧмӧн куканьлысь вӧрӧмсӧ казявны. Колӧ сӧмын ки пыдӧсӧн веськыд рушку бокас кокньыдика кучкыштны да мыйкӧ дыра китӧ пуктӧмӧн рушку вылас видзыштны. Сэки куканьыслӧн вӧрзьӧмыс ки улад кылӧ. Мӧс кӧ тыра да джын кынӧм нин новлӧдлӧ, тыралунсӧ позьӧ регыдджык казявны асывводзьясын. Сэки куканьыслӧн вӧрӧмыс ки улад ёнджыка тӧдчӧ.
Кукань вайӧмыс мӧслӧн.
Куканясьтӧдз тӧлысь кык кымын войдӧр колӧ дугдыны мӧскӧс лысьтӧмысь. Ёна нин йӧла мӧсъясӧс позьӧ лысьтыны ещӧ тӧлысь.
Куканясян кад матыстчигӧн мӧскыд йӧвсӧ зэв ёна чинтӧ, либӧ дзикӧдз оз кут сетны. Вежон кык-куим войдӧр куканясьтӧдзыс вӧраыс заводитӧ ыдждыны, сэсся лоӧ чорыд. Сӧмын та серти куканясян кадтӧ тӧдны сьӧкыд. Оз быд мӧслӧн куканясьтӧдзыс ӧти кадын заводитӧ ыдждыны вӧраыс. Оз жӧ ӧти кадӧ дугды йӧв сетӧмысь. Сідзкӧ, колӧ тӧдны тырсялан кадсӧ. Тӧдан кӧ сійӧс, позьӧ нин артавны да тӧдны куканясян кадсӧ. Сэки позьны кутас кокниа тӧдны, корджык джын кынӧм мӧскыдлӧн лоас, кор лысьтӧмысь колӧ дугдыны, корсянь мыйтӧм сёян колӧ содтыны.
Лючки кӧ мӧскыд куканясьӧ, кукань чужигас оз ёна мучитчы, — некутшӧм отсӧг мортсянь оз ков. Торксис кӧ куканясигас (куканьыс некыдз оз вермы мыччӧдчынысӧ ли, мыччӧдчис нин да, дзикӧдзсӧ петны оз вермы ли), колӧ нин отсӧг сетны.
Куканясигӧн мӧсъяс торксьывлӧны унатор понда. Ӧти-кӧ, кад тыртӧдзыс куканьыс заводитӧ чужны да, сы вӧсна оз вермы мамыс чужтынысӧ. Мукӧддырйи поконаыс (плодӧвӧй пузырыс) водзджык потӧ да, куканьыс дыр оз вермы петнысӧ. Овлӧны и сэтшӧмторъяс, кор куканьыс оз лючки пет: тасасяс, кокнас крукасяс, юрыс песовтчас. Либӧ вывті ыджыд куканьыс быдмӧма, оз вермы чужныс (петнысӧ). Уна мукӧдторъяс вӧсна на ещӧ мӧсъясыд торксьывлӧны куканясигас. Торксяс кӧ лючкиа куканясьӧмыс, колӧ отсӧг сетны. Сэки медбур лоӧ, скӧт пельшӧрӧс кӧ либӧ докторӧс коран. Мыйӧн кукань чужас, колӧ гӧгсӧ сылысь кынӧм дінтіыс (сантиметр 4–6 сайсянь) вундыны да вирсӧ сэтысь пычиктӧдны. Вундӧминсӧ колӧ мыськыны пузьӧдӧм ваӧн либӧ 2 кымын прӧчента карболовка сора ваӧн.
Куканясьӧм бӧрын мӧскӧс дӧзьӧритӧм.
Куканясьӧм бӧрын мӧскыд зэв омӧль, зэв ӧдйӧ вермӧ висьмыны кынмӧмысь, дурка видзӧмысь, кыдзсюрӧ — кужтӧг да мыйӧнсюрӧ вердӧмысь. Сідзкӧ, куканясьӧм бӧрас мӧстӧ колӧ зэв ёна дӧзьӧритны. Мыйӧн куканясяс, вольӧссӧ увсьыс пырысь-пыр жӧ колӧ вежны да кызджыка вольсавны. Асьсӧ мичаа чышкыны. Куканясигӧн став сэтшӧм няйтсӧ колӧ идравны, оланінсӧ мичаа пелькӧдны. Картатӧ колӧ ёна сюявны, мед тӧлыс сэні ньӧти эз ветлы. Куканясьӧм бӧрын час джын мысти либӧ час кымын бӧрти позьӧ сетны шоныд юан, ӧтрубӧн гудралыштӧмӧн да неуна (чепӧльӧн) солыштӧмӧн.
Первой лунъяссӧ куканясьӧм бӧрас мӧстӧ оз ков ёна вердны. Бурджык этшаджык сетны, лишнӧй уна вердӧм дорысь. Первойсӧ позьӧ мича турунӧн вердны да ныасӧн юктавны (ведра джын юанӧ тув кык-куим пызь гудралӧмӧн). Мукӧд сёянъяс вылӧ вуджны колӧ ньӧжйӧникӧн.
Куканясяс да, первой лунъяссӧ мӧслӧн зэв ӧдйӧ тырӧ вӧраыс. Луннас сэки квайтысьӧдз колӧ лысьтыны. Вӧрасӧ колӧ видзны сӧстӧма. Варччасны да потласясны кӧ нёньясыс, колӧ мавтны вазелинӧн.
Куканьӧс чужӧм бӧрас дӧзьӧритӧм.
Мыйӧн куканьыс чужас, пырысь-пыр жӧ колӧ сылысь юр гӧгӧрсӧ мичаӧ чышкыны. Мукӧддырйи куканьыс покона пытшкас чужӧ. Сійӧс колӧ чужӧм бӧрас пырысь-пыр жӧ косявны. Он кӧ косяв, куканьыс пӧдас. Чужас да, куканьӧс колӧ сетны мамыслы нювны. Оз кӧ мыйкӧ вӧсна мамыс нюв, колӧ мичаа став тушасӧ чышкыны небыдик кос идзасӧн.
Куканьӧс оз ков видзны кӧдзыдінын. Мамыс рушкуын ӧд шоныд вӧлі да, сійӧ зэв ёна кӧдзыдсьыд кутас повны. Картаын кӧ видзан, колӧ сылы потшыштны вежӧс. Оланінсӧ колӧ вӧчны югыдӧс.
Чужӧм бӧрас куканьӧс колӧ вердны йӧлӧн. Медбур сылы чӧжйӧлыс, сӧмын пузьӧдтӧг колӧ сетны. Первой лунъяссӧ оз ков ёна вердны. Колӧ видзчысьны, мед эськӧ оз жӧ сійӧс мыт висьӧм босьт. Оз ков сетны нёнясьны. Первой лунсяньыс жӧ сійӧс колӧ велӧдны дозйысь юны.
Й. Ӧ.
