КЫДЗИ КОЛӦ ВИДЗНЫ ЛЫСЬТАН МӦСКӦС

(Шоныд карта стрӧитӧм йылысь)

Мӧскысь пӧльзасӧ позьӧ босьтны сӧмын кутам кӧ видзны сійӧс шоныд, югыд, бур сынӧда картаын да бура кутам вердны. Он кӧ сідзи кут видзны, мӧскыд пӧльза пыдди ваяс сӧмын убытка.

Кӧдзыд картаын мӧскыд ёна сёйӧ, этша вайӧ йӧвсӧ дай яй вылас омӧльтчӧ. Уна сёяныс сылӧн кӧдзыд картаын мунӧ асьсӧ шонтӧм вылӧ. Видзӧм серти мӧс вермас вайны йӧв кык мында, вермас вайны и джын мында. Шоныд карта лӧсьӧдӧм ассьыс рӧскодсӧ вештас ӧти-кык воӧн.

Кутшӧм местаӧ колӧ стрӧитны карта.

Карта медбур стрӧитны кос, тшӧтшкӧс местаӧ. Улын, васӧд местаын тулыс-арын пыр кутас карта вылад ва да няйт сулавны. Сыысь скӧтыд регыд вермас прӧстудитчыны, дай карта керйыс регыдджык сісьмас. Стрӧитӧма кӧ нин карта ва местаӧ, сэки колӧ кодйыны канаваяс, мед зэр да лым ва эз визувтны картаӧ. Ёна восьса вылі местаӧ оз жӧ шогмы стрӧитны картатӧ, сэтшӧм восьса местаын ёна кӧдзыд лоӧ лэчыд тӧв дырйи кӧдзыд поводдяӧн да ёна пӧсь лоӧ гожӧмын шондісянь. Мед вой тӧлӧн пыранінсӧ оз ёна тырт, колӧ карта ӧдзӧссӧ вӧчны лунладорӧ либӧ асывлань. Сэсся, мед эськӧ вӧлі войладорсянь тӧлын шоныдджык, карта бердӧ бур стрӧитны амбаръяс, либӧ ещӧ бурджык сувтӧдлам кӧ пуяс.

Карта стрӧитан вӧр.

Карта вылын колӧ лоны тӧкӧтьӧ ыркыдджык керка дорысь (10–12 градус). Сы понда колӧ вочны картатӧ пӧшти сэтшӧм жӧ вӧрысь, кутшӧмысь вӧчӧны керка: лэптыны нитш вылӧ да пазйӧн нёль кымын вершӧка ёна шыльӧдӧм керйысь. Быд пельӧс улӧ колӧ сюйны му пытшкас сюръя либӧ пуктавны гырысь изъяс. Стенсӧ ёна бур ещӧ кӧнӧпатитны торкӧн. Лэптыны кӧ кӧсъям сюръятӧг картатӧ, сэки колӧ пӧтшва керъяссӧ мавтны сирӧн, мед омӧльджыка кутісны сісьмыны, да мусӧ кер бердсьыс ёна топыда лапкӧдны сёйӧн.

Пӧтӧлӧксӧ картаын, дерт, медбур вӧчны керка пӧтӧлӧк моз жӧ — плакаысь, либӧ гӧрбыльысь приплоть, либӧ закабӧн (шпунтӧн). Плака вольсалӧм бӧрын колӧ вылісяньыс бура мавтны сёйӧн пилипызь (опилки) сорӧн, либӧ посньыдик идзас сорӧн. Сы бӧрын лэптыны весьт джын судта кымын кос лыа да ещӧ выліас вольсавны тьӧс либӧ гӧрбыль. Тадзи вӧчӧмӧн, дерт, оз ло кӧдзыд пӧтӧлӧксянь, дай бура позяс видзны сэні вердчан турун да идзас. Омӧлик пӧтӧлӧк пыр турун идзасыд ёна дукмӧны карта куйӧд дукӧн да, омӧля мӧдасны сёйны мӧсъясыд.

Карта колӧ вӧчны нёль аршын судта, ляпкыдджыка оз туй.

Картаӧ ӧшинь-ӧдзӧс писькӧдӧм.

Мӧслы, мортлы моз жӧ, ёна колӧ югыд. Пемыдінын найӧс босьтӧ син висьӧм, чакотка висьӧм да мукӧд полӧс висьӧмъяс. Миян обласьтын скӧтыд олӧ картаын кӧкъямыс тӧлысь гӧгӧр. Сы вӧсна ёна колӧ мӧвпыштны, кыдзи эськӧ став розьяссӧ карта вылысь тупкыны да сы местаӧ писькӧдны ӧшиньяс. Ӧшинь медбур вӧчны куим аршын вылаӧ карта джоджсянь, ыдждаыслӧн колӧ джодж пасьта серти кызьӧд юкӧн ыджда. Ыджыд картаӧ ӧти ыджыд ӧшинь дорысь бурджык вӧчны кык-куим ӧшинь.

Мед вӧлі тыра мӧслы вӧльнӧя ветлӧдлыны, колӧ ӧдзӧссӧ вӧчны паськыдджыка: кык кымын аршын пасьта да куим кымын аршын судта. Сэтшӧм ӧдзӧсӧд лӧсьыд лоас и куйӧдтӧ петкӧдныд. Порогъяс да кӧсякъяс колӧ вӧчны шыльыда, порог колӧ пуктыны ляпкыда — кык-куим вершӧк судта сӧмын. Мед вӧлі ӧдзӧсыд кутӧ шоныдсӧ, колӧ ортсысяньыс эжны сійӧс керка ӧдзӧс моз гынйӧн, либӧ идзасӧн да дӧраӧн.

Карта вылысь сынӧдсӧ колӧ вежлавны.

Кӧть и вӧчим ми югыд, шоныд карта, сійӧ ещӧ абу на ставыс шань, ог кӧ кутӧй омӧль сынӧдсӧ вежны бур сынӧдӧн. Шоныд картаын ёнджыка кутас куйӧдысь да скӧт лолалӧмысь чӧжсьыны лёк дука сынӧдыс. Мӧсъяслы лоӧ ёна сьӧкыд лолавны, омӧля кутасны сёйны, лоӧны зэв жугыльӧсь дай чинтысясны йӧлысь. Омӧль сынӧдсӧ вӧтлыны да бур, сӧстӧм сынӧд лэдзны медбур труба пыр. Сійӧ трубаыс шусьӧ — „труба Муира“. Трубасӧ вӧчны ковмас дас кык кымын вӧсньыдик тьӧс, позяс вӧчны и квайт паськыдджык тьӧскысь.

Дас кык тьӧскысь труба вӧчсьӧ со кыдзи: быд бокӧ лӧсьӧдны кык тьӧскӧн, мӧда-мӧдныскӧд топыда, шпунтӧн йитлӧмӧн, сэсся найӧысь вӧчны нёль пельӧса ящик кодь труба, тьӧс кузялаыс. Тайӧ труба пытшкас кузяногыс вӧчны нёль вежӧс, пельӧсысь пельӧсӧ крестӧн. Тадзиӧн артмас нёль вежӧса (нёль розьӧ) труба. Сэтшӧм трубасӧ колӧ нуӧдны картасянь пӧтӧлӧк да вевт пырыс, мед йылыс сылӧн петӧ ывлаӧ, керка пач труба моз. Улыс помсӧ колӧ лэдзны карта вылӧ весьтӧн-джынйӧн, либӧ кык весьт.

Пыдӧссӧ топыда тупкӧны паськыдджык пӧвйӧн (пызан пӧв кодьӧн), сэсся розьӧдӧны трубасӧ нёльнан боксяньыс нёль пельӧсӧн да вӧчӧны нёльнанас задвижкаяс. Кодар боксянь локтӧ тӧв, сійӧ бокысь и колӧ восьтыны задвижкасӧ сынӧд вежигӧн. Вылыс помыс трубалӧн петӧ карта юр вылӧ аршын кымын, либӧ унджык. Бара жӧ нёль пельӧсӧн нёльнан бокысь тьӧссӧ босьтӧны, вылыссӧ вӧчӧны ёсьӧн нёль ската керка юр моз. Татшӧм труба пыр вежсьӧ сынӧд зэв бура. Сынӧд позьӧ вежны и ӧшинь пыр (дзиръялам кӧ), сӧмын сідзсӧ абу бур: быд стенӧ ӧшиньтӧ вӧчны оз позь.

Лясни.

Коді босьтӧ мӧс помысь уна йӧв, найӧ быдӧн вӧчӧны Данияын кодь („датскӧй“) лясни. Турун сэні некутшӧма оз талясь, голя да юр мӧслӧн сёйигӧн оз мудз, бура позьӧ сэтшӧм лясниысь ӧбледь весавны. Кыдзи колӧ татшӧм ляснисӧ вӧчны, позьӧ аддзыны „Сам себе агроном“ журналысь, либӧ юасьны матысса агрономлысь.

Мӧскӧс дӧзьӧритӧм.

Джоджа картаын видзигӧн мӧскӧс колӧ быд лун, либӧ лункосмӧсӧн, весавны тшӧткаӧн. Бурджыка колӧ весавны голясӧ да бӧр кок костсӧ, вӧра дорсӧ. Кӧрт сынанӧн весавны оз позь, верман сійӧн кучиксӧ дойдавны (сӧмын позьӧ сійӧн няйтъяс гылӧдны). Тадзи весавны мӧскӧс позьӧ и му джоджа картаын видзигӧн, кутан кӧ вольӧссӧ тшӧкыдджыка вежлавны кос идзасӧн. Дерт, джоджа картаяс ӧні миян абуӧсь на. Кор крестьянин ёнджыка нин кутас аддзыны мӧскысь пӧльза, сэки мӧдас вӧчавны и джоджа картаяс.

Быд лысьтӧм водзвылын (дерт, шоныд картаын) мӧслысь вӧрасӧ колӧ мыськавны дэбыд ваӧн да чышкыны косӧдз сӧстӧм рузумӧн; лысьтӧм бӧръясын нёньяссӧ мавтны вазелинӧн да свежӧй выйӧн. Кузь гӧнсӧ вӧрасьыс колӧ шырны, мед оз сибды комока няйтыс. Синсӧ мӧслысь колӧ орысь да синва петігӧн чышкыны небыдика сӧстӧм рузумӧн.

Кыдзи колӧ мӧскӧс лысьтыны да йӧлӧн вӧдитчыны.

Йӧлӧн колӧ вӧдитчыны ёна сӧстӧма: няйт йӧлысь висьмӧны кагаяс, кукань; няйт, урӧда вӧдитӧм йӧв — курыд, чӧскыдтӧм кӧра да регыд шоммӧ. Пӧдӧнча колӧ быд лун мыськыны кык кымын пӧлӧс ёна пӧсь ваӧн, косьтыны чистӧй, бустӧм местаын. Лысьтысьӧм водзвылын китӧ колӧ мыськыны майтӧгӧн, кузь гыжъяс мичаа тшӧтшӧдны, пасьтавны водзӧ сӧстӧм нагруник. Лысьтыны колӧ став чуньнад, а не кык чуньӧн сӧмын. Кык чуньӧн лысьтігад нёнь сӧныс кыскигас орлывлӧ. Став чуньӧн лысьтігӧн колӧ первой нёнь вожсяньыс личкыны певйӧн да водз чуньӧн, сы бӧрын и мукӧд чуньяснад личкыны, сэсся сетны йӧвлы чукӧрмыны да бара сідзи лысьтыштны. Медводдза лысьтыштӧмъяссӧ оз ков лысьтыны пӧдӧнчаад, а колӧ бокӧ, мед нёнь йывсьыс няйтыс оз сюр.

Выль вайӧм мӧскӧс колӧ лысьтыны куимысь луннас. Том мӧскӧс первой куканьясӧн колӧ лысьтыны тшӧкыда, куим-ӧ-нёльысь луннас, мед йӧв оланіныс ыджыдджык лоас. Колӧ, кыдзи вердны, сідз жӧ и лысьтыны мӧскӧс ӧтиджык часын (дерт, он ӧтпырйӧ), мед найӧ эз тревожитчыны да тӧдісны, кор найӧс вердӧны да лысьтӧны.

Тані лои висьталӧма сӧмын мӧс карта йылысь. Сэтшӧм жӧ шоныд карта позьӧ вӧчны ӧтпомысь да ӧти вевт улӧ быд скӧтлы (мӧслы, вӧвлы, куканьлы, ыжлы): сэки сійӧ улӧджык сувтас. Агроном Фридолин сідзи тшӧктӧ вӧчны джоджа шоныд карта: мӧс да вӧв кутасны сулавны ӧшиньлань паныд, ӧшиньсянь лясниӧдз кольӧны кост аршынӧн-джынйӧн пасьта сёӧдчигӧн мортлы ветлыны. Ляснилы кузяланогыс да скӧтлы кузяланогыс сулавны колӧ нёль аршин, мышкас ещӧ кольӧма куйӧд ва жӧлӧблы да ветлыны кык аршын пасьта места. Сы бӧрын кык аршын да джын пасьта куканьлы да ыжлы оланін. Ставыс та ногыс лоӧ дас аршын кузя. Пасьтаногыс вӧчсьӧ скӧт лыд серти. Видзны кӧ нёль мӧс да кык вӧв, картатӧ колӧ вӧчны дас кык аршын пасьта: нёль мӧслы сулаланін — квайт аршын, мӧсъяссянь вӧвъясӧдз кольны кык аршын кост, кык вӧвлы сулавны — нёль аршын.

Быд скӧт мӧда-мӧдсьыс колӧ торйӧдны бура лӧсьӧдӧм вежӧсӧн, ыжъясӧс куканьяс дінысь торйӧдны жӧ. Джодж колӧ вӧчны сёйӧдджык му вылӧ, мед оз сісьмы. Позьӧ мусӧ кодйыны да вайӧм сёйӧн бура тапкӧдны. Плакаяс пуктавны керка джоджын моз жӧ закабӧн, либӧ приплӧть. Джодж бӧрладорсӧ вӧчны пӧкатӧн: быд сажень вылӧ вершӧк пӧкат, мед куйӧд ваыс вермас визувтны лӧсьӧдӧм воръясӧ.

А. Жакова.