РӦСКОДЪЯС УДЖ НУӦДАНІНЪЯСЫН ЧИНТӦМ ЙЫЛЫСЬ
Кутшӧм туйясӧд позьӧ корсьны сьӧм овмӧс бурмӧдӧм вылӧ?
Тайӧ воясӧ овмӧс миян вель ёна нин кыптіс. „Ордымын“ уна гижлісны сы йылысь. Сӧмын миян уджалысь йӧзлӧн государство оз вермы сы выйӧ кольччыны. Миян мог — нуӧдны ассьыным овмӧснымӧс водзӧ, мед эськӧ вӧтӧдны медъён капиталист государствояссӧ, дай пановтны найӧс. Миян Союзад промышленносьтыд ичӧтджык видз-му уджалӧмсьыд. Ми ёна вӧлі войдӧр вузасям мукӧд государствояскӧд — ваям налысь пабрик-заводса тӧвар, налы нуам видз-му помысь, скӧт помысь да вӧрысь быдсяма добрасӧ; весиг вӧлі сідзи овлывлӧ — нуам ассьыным вӧчтӧм добрасӧ (сырьё) мукӧд государствоӧ, а сэні вӧчасны пабрик-заводаныс да миянӧ бӧр ваясны, дерт, донӧнджык. Сэсся миян заводъяс оз вӧлі вӧчны пӧшти некутшӧм машинаяс, ставсӧ вӧлі ваям. Тадзи неуна кӧ мыйкӧ нелючки лоас государствояс кост (война ли, мый ли кӧ лоӧ, дугдасны кӧ вузасьны миянкӧд) пырысьтӧм-пыр тӧдчас став овмӧс выланым. Сэсся и социализмтӧ вӧчны колӧ промышленносьт пыр.
Сы вӧсна миян государство и зільӧ, мед эськӧ ассьыным овмӧснымӧс вежны, сувтӧдны мӧд туйӧ — пӧртны видз-му овмӧса государствоысь промышленносьта государствоӧ (аграрнӧйысь — индустриальнӧйӧ). Паськӧдны промышленносьт быдсямаӧс, медся ёна лӧсьӧдны машинаяс вӧчан заводъяс, мед эськӧ эз ковмы виччысьны машинаяссӧ капиталист государствоясысь. Мукӧд государствоясад ӧд уджалысь йӧзыд эз на власьтсӧ босьтны ас кианыс да, быдторйыс вермас лоны, уськӧдчасны кӧ миян вылӧ капиталистъяс, вермасны торкны миянлысь социализм вӧчан уджтӧ. Колӧ ёна видзчысьны таысь. Тані медбур туйыс — овмӧс ёнмӧдӧмын, овмӧс ёнмӧдӧмас — промышленносьт паськӧдӧмын.
Промышленносьт паськӧдӧм удж вылӧ колӧ уна сьӧм. Кытысь позьӧ сійӧс корсьны? Позис эськӧ удждыны мукӧд государствояслысь, кыдзи войдӧр вӧлі сар правительство дырйи да кыдзи шуам, ӧні, война бӧрын Германия кыпӧдіс ассьыс промышленносьтсӧ Америкаысь удждысьӧмӧн. Да ӧд миянлы капиталистъяс оз удждыны. Сідзкӧ, колӧ корсьны сьӧмсӧ асланым государство пытшкысь. Кыдзи? Позис эськӧ содтыны быдсяма вотъяс — видз-муысь дай мукӧдӧс, — босьтны мый чӧжыштӧма запасъясыс крестьяналӧн. Тайӧ туйыд эськӧ и кокни да, сӧмын коммунист партия да Сӧвет власьт тадзи оз вӧчны. Найӧ шуӧны дай тӧдӧны: рабочӧй государстволӧн власьтыс крепыд гӧль да шӧркоддьӧма крестьянакӧд чорыда йитчӧмӧн: вот содтӧмыд вермас ёна кучкыны шӧркоддьӧма крестьянаӧс, — заптӧм няньыслӧн ыджыд прӧчентыс гӧлиник да шӧркоддьӧма крестьяна киын, — найӧс жӧ кучкас; вӧчан кӧ тадзи, гӧль да шӧркоддьӧма крестьянакӧд йитӧдыс вермас разьсьыны. А кулак вылад миян налогыд абу ичӧт, дай кулакыд ӧд миян абу зэв уна — 3–4%.
Эм мӧд туй — чинтыны сетан сьӧмсӧ крестьяна овмӧс кыпӧдӧм вылӧ, йӧзӧс велӧдӧм вылӧ, дзоньвидзалун кутӧм вылӧ, сідз водзӧ. Вермас-ӧ миян государство сідзи вӧчны? Оз, дерт. Миянлы колӧ быдладорсянь водзӧ мунны, мед некутшӧм удж эз кольччы бӧрӧ.
Кыдзи нӧ инӧ сідзкӧ босьтны сьӧмтӧ? Ми вермам мунны сӧмын кык туйӧд. Ӧти туй — государствоса бюджетысь сьӧмсӧ унджык сетны коланджык-гырысьджык пабрик-заводъяс вылӧ. Мӧд туй — кыскыны промышленносьт кыпӧдан уджӧ сьӧмсӧ ставнымлысь миянлысь, уджалысь йӧзлысь: удждӧмӧн, государствопытшса заёмъясӧн; босьтам со ӧнія индустриализация заёмтӧ: сійӧ сетас промышленносьт кыпӧдӧм вылӧ 200 миллион шайт.
Правительстволӧн тшӧктӧмыс рӧскодъяс чинтӧм вылӧ.
Мед кокниджык вӧлі первой туйӧдыс корсьны сьӧм — бюджетысь унджык сетны промышленносьт вылӧ, колӧ корсявны быдсяма туйвежъяс. Ӧти туйвеж — чинтыны быдсяма ковтӧм рӧскодъяс быдлаын — промышленносьтын, став сӧвет удж нуӧданінъясын, вузасян-ньӧбасян уджын. Кольӧм воясын нин миян правительство восьтіс кось став ковтӧм рӧскодъяслы. Ёна нин велӧдісны миянӧс ставнымӧс коммунист партия да Сӧвет Правительство (Рабкрин пыр) уджавны быд куим ур дӧзьӧритӧмӧн, государстволысь — став уджалысь йӧзлысь эмбурсӧ дӧзьӧритӧмӧн. Ёна нин зілисны найӧ став уджалысь йӧзсӧ чуксавны, мед эськӧ быд рабочӧй да крестьянин, быд служитысь морт бура видзӧдісны, тӧлкӧн-ӧ мунӧны сьӧмъяс государстволӧн, оз-ӧ найӧс койны кытчӧсюрӧ. Уна чукляин, уджалысь йӧз отсӧгӧн, вермис веськӧдны миян правительство, сӧмын омӧльторъясыс колины на. Эгӧ на вермӧй дзикӧдз бырӧдны сьӧм лотайтӧмъяс: унаысь на кывлан — ӧтилаын приказчиклӧн сьӧм абу тырмӧма, мӧдлаын кутшӧмкӧ служак юӧма казеннӧй сьӧм. Эгӧ на вермӧй быдӧнӧс велӧдны дӧзьӧритны казеннӧй сьӧмтӧ: гырысь уджалысьяс на мукӧддырйи мунасны камандировкаӧ да вывті дыр ветласны — уджсӧ позьӧ, шуам, куим вежонӧн вӧчны, а найӧ тӧлысьӧн-джынйӧн гуляйтасны, учрежденньӧас уджсӧ оз нуӧдны дай сьӧм лишка босьтасны. Эгӧ на велалӧй уджавны, уджсӧ бура лӧсьӧдны: кутшӧмкӧ удж, шуам, позьӧ куим-нёль мортлы вӧчны, а ми вӧчам витӧн, квайтӧн; сэсся вывті уна дзик тӧлктӧг уджавлам; мукӧддырйи куим-нёль учрежденньӧ ӧти удж вӧчӧ да ставныс омӧликапырысь.
Мед эськӧ оз вермыны учрежденньӧяс паськӧдчыны, мед эськӧ видзӧмӧнджык рӧскодуйтісны сьӧмсӧ, Правительство миян таво сентябр тӧлысьын шуис: 1927–28 во вылӧ выль бюджет вӧчигӧн колӧ чинтыны став удж нуӧдан (управляйтан) рӧскодсӧ быд удж нуӧданінлысь (сӧветъясысь, кооперация, промышленносьтысь, мукӧдысь) 20% вылӧ кольӧм вося рӧскодъяс серти. Сэтшӧм чинтӧмыс миянлы сетас 300–400 миллион шайт промышленносьт паськӧдӧм вылӧ.
Мыйяс вылӧ колӧ вӧлі чинтыны рӧскодъяссӧ сійӧ декрет сертиыс?
Уджалан дон сетӧм вылӧ (служащӧйясӧс чинтыны колӧ, уджалан донсӧ лэдзны налысь оз позь), камандировкаяс вылӧ, канцелярияса да учрежденньӧса эмбур рӧскодъяс, да мукӧд сэтшӧмтор вылӧ.
Ми огӧ на тӧдӧй, кыдзи став Союзын помасис тайӧ уджыс, абу на юӧръясыс — уна-ӧ ставыс лои чинтӧма сметаяс серти став Союз пасьта.
Кыдзи рӧскод чинталан уджыс муніс миян Обласьтын?
Войдӧр колӧ шуны со мый: миян учрежденньӧясыд эз вӧвны гырысьӧсь, войдӧр нин вӧлі вель ёна жмитчӧмаӧсь (медъёна обласьтувса бюджет вылын олысь учрежденньӧяс); сэсся уджыд миян пыр на паськалӧ — воссялӧны выль школаяс, больничаяс, босьтчӧны войдӧрнас мунлытӧм уджъясӧ, — босьтам со консерв вӧчан завод Изьва уездын. Тайӧ удж паськалӧмыд, дерт, содтыштӧ тшӧтш управляйтан рӧскодъястӧ, сэсся таво Правительство декрет серти лоӧ содтыштны удждон (жалӧванньӧ) Волісполкомын юралысьяслы, велӧдысьяслы, пельшӧръяслы, агрономъяслы. Тадзитӧ, дерт, чинтыны рӧскодъяс кольӧм вося серти 20% вылӧ вӧлі зэв сьӧкыд.
Мый ещӧ сьӧктӧдӧ да нюжӧдӧ тайӧ уджсӧ? Мукӧд учрежденньӧясын юралысьясыс ёна тӧждысьӧны асланыс удж вӧсна. Сійӧ эськӧ зэв бур. Сӧмын колӧ вӧлі налы мӧвпыштны тшӧтш, кыдзи эськӧ ӧтпырйӧ рӧскодсӧ чинтыны дай уджсӧ важ дорсьыс на бура сувтӧдны. А рӧскод чинтӧм йывсьыд найӧ этшаджык мӧвпавлӧмаӧсь, мукӧдыс весиг кӧсйӧмаӧсь паськӧдчыштны, да вель ёна вӧлі петитчӧны — „кӧть пӧ мый вӧчӧй-а, огӧ вермӧй чинтыны рӧскодтӧ“.
Ещӧ ӧтитор вӧлі дзугыштӧ уджсӧ: профсоюзъясӧ (медвойдӧр сӧвет служащӧйяслӧн союз) да мукӧд организацияясӧ ӧтувтчӧм уджалысь йӧз эз зэв чорыда босьтчыны отсавны Рабкринлы нуӧдны тайӧ уджсӧ. Вӧлі кӧ эськӧ удж заводитӧмсяньыс тайӧ отсӧгыс, дерт, кокниджыка дай бурджыка муніс уджыд.
Мый нӧ лои вӧчӧма миян Обласьтын Правительство тшӧктӧм серти? Кольӧм во миян став обласьтын вӧлі 1415 служащӧй; на пиысь обласьтувса бюджет вылын олысь учрежденньӧясын 983 морт, государство бюджет вылын олысьын — 432 морт; Рабкрин чинтіс таво 311 служащӧйӧс.
Государствоса бюджет вылын олысь учрежденньӧяслысь рӧскодъяссӧ чинтӧны Мӧскуаын — Комиссариатъясас. Рабкрин лыддьӧм серти петӧ — миян обласьт кузя найӧ абу зэв уна чинтӧмаӧсь, сӧмын 6–7%.
Асланым обласьтувса бюджет вылын олысь учрежденньӧясын йӧзыс чинтӧма 199 морт — 20%; рӧскодыс удждон вылӧ чинтӧма 119.347 шайт, — 21,6%. Управляйтан да кӧзяйственнӧй рӧскод чинтӧма 19.530 шайт вылӧ — 16,8%; удж нуӧдан рӧскод — 4,880 шайт, — 24,1%; инвентар ньӧбӧм вылӧ — 2182 шайт, — 41,2%. Ставыс лои чинтӧма рӧскодъясыс, кодӧс позьӧ вӧлі чинтыны, 145.939 шайт, — 21,03% кольӧм вося рӧскодъяс серти. Та ыджда прӧчентыс кайӧ важ рӧскодъяс сертиыс. Сӧмын ӧд таво вылӧ выль гырысь рӧскодъяс пырӧны бюджетӧ (водзын гижлім нин — уджалан дон (зарплата) содтӧм сиктса служащӧйяслы, стракованньӧ да мый да). Сійӧ выль рӧскодъяссӧ кӧ шыбитан индӧм 145.939 шайтысь, кольӧ 54.574 шайт, либӧ — 7,8%. Тайӧ и лоӧ чинӧмыс. (Наркомат РКИ индӧм серти, выль рӧскодъяс лыддьысьӧны торйӧн. Сы понда ми шуам рӧскодъяссӧ чинтӧмӧн кольӧм вося серти 21,03% вылӧ — 145.939 шайт).
Сэсся миян эмӧсь ещӧ ӧти сикас учрежденньӧяс — Сельпром, Госбанк, Обсоюз да мукӧд — ми найӧс шуам торгово-кӧзяйственнӧйясӧн. Найӧ асланыс сьӧм вылӧ олӧны. Налы Правительство сідзжӧ тшӧктіс чинтыны рӧскодъяссӧ 20% вылӧ кольӧм вося серти. Найӧ чинталісны асьныс. Рабкрин став сэтшӧм учрежденньӧясыслысь тайӧ уджсӧ видлаліс да аддзис со мый: рӧскодъяс найӧ чинтӧмаӧсь кольӧм вося серти 105.855 шайт вылӧ, — 14,2% вылӧ. Сметаяссӧ налысь видлалӧм бӧрын РКИ шуис налы чинтыны 161.717 шайтӧдз, 21,7% вылӧ. Ӧткымын учрежденньӧясысь лои не ӧтчыд видлавны.
Контрольнӧй комиссиялӧн да РКИ-лӧн президиумыс ноябр тӧлысь 25ʼ лунӧ кывзіс доклад тайӧ удж нуӧдӧм йывсьыс да шуис: РКИ чорыда нуӧдӧма уджсӧ да вермӧма вӧчны Правительство тшӧктӧм серти 20% вылӧ рӧскодъяс чинтӧмтӧ. Бӧръя кадас РКИ вермӧма матыстны тайӧ удж дінас профсоюзъясӧс, чукӧртӧма собранньӧяс, заседанньӧяс вылас тшӧтш корлӧма месткомъясысь шленъяссӧ, да мукӧд ногӧн. Ӧнӧдз на Правительство тшӧктӧм серти абу вӧчӧмаӧсь Госбанк, Обсоюз да Обпайторг, кӧть эськӧ РКИ налы ассьыс кывсӧ висьтавлӧма жӧ да.
Водзӧ кежлӧ Президиум тшӧктіс РКИ-лы: во джын помасигӧн став учрежденньӧсӧ видлавны — збыль-ӧ найӧ выль сметаяс серти олӧны, эз-ӧ рӧскод чинтӧмыс бумага вылын сӧмын ло. Сэсся тшӧктіс ещӧ видлавны уна-ӧ чинӧ рӧскод промышленносьтын да вӧчны сідзи, мед эськӧ государствоса бюджет вылын олысь учрежденнь ӧясын удждоныс чині йӧзсӧ чинтӧм серти жӧ.
Сувтас оз РКИ тайӧ вӧчӧм удж вылын? Оз, дерт. Сы водзын ыджыд удж на сулалӧ. Сійӧ кӧсйӧ видлавны став Сӧвет аппаратсӧ — сельсӧветъяссянь Обисполкомӧдз отделъяснас, став удж нуӧданногсӧ налысь — оз-ӧ позь найӧс бурджыка лӧсьӧдны, мед эськӧ донтӧмджыка сувтіс да бурджыка уджалісны. Удж зэв ыджыд. РКИ чуксалӧ тайӧ удж дінас став водзмӧстчысь коми уджалысь йӧзӧс.
Быдлунъя уджын РКИ видзӧдӧ ачыс, чуксалӧ став коми уджалысь йӧзсӧ ёна видзӧдны, мед эськӧ быд, посни кӧть гырысь, учрежденньӧын дӧзьӧритісны Сӧвет государстволысь эмбурсӧ. Быдсяма пӧлӧс сьӧм лотӧмкӧд РКИ тшӧтш уджалысь йӧзкӧд чорыда пондас косясьны.
М. Ёль.
