ОВМӦС КЫПӦДАН УДЖ ДАС ВОӦН
(СССР-са центральнӧй Исполнительнӧй Комитетса юбилейнӧй сессия вылын Куйбышев ёрт доклад серти)
Мый вӧлі Октябрса революция кежлӧ.
Сьӧкыд вӧлі рабочӧйяслы да крестьяналы заводитны лӧсьӧдны выль олӧм, кыпӧдны война дырйи киссьӧм овмӧссӧ. Октябрса революция кежлӧ промышленносьт Россияын зэв ёна жебмис. Пабрик-заводъясысь бур кужысь рабочӧйяссӧ нуисны фронт вылӧ, на пыдди уджалісны бокысь (сиктъясысь) воӧм йӧз да нывбабаяс. Крестьяна овмӧслы сідзи жӧ воис зэв сьӧкыд кад. Медъён роботникъясыс вӧліны фронт вылын, на пыдди видз-мусӧ уджалісны инвалидъяс да нывбабаяс. Дерт, тадзинад тӧваръяс вӧчӧмыс пабрик-заводъясын ёна чиніс. Ёна омӧльтчис и видз-му уджалӧм, киссьыны кутіс крестьяналӧн овмӧсыс, чинісны урожайяс — этша лои нянь да мукӧд пӧлӧс крестьянаса тӧвар.
Медсьӧкыд вояс.
Гражданскӧй война дырйи ещӧ на омӧльтчис миян овмӧс. Медсьӧкыд кадыс вӧлі 1920’ да 1921ʼ воясын. Тайӧ вояснас миян пабрик-заводъяс лэдзлісны тӧварсӧ сӧмын 20 прӧчентсӧ войнаӧдз серти. Уна пабрик-заводъяс сэк кежлӧ дзикӧдз тупкысисны. Кӧрт туйяс сувтісны, войнаӧдз серти найӧ вермӧны вӧлі кыскавны грузъяс сӧмын витӧд юкӧнсӧ. Рабочӧй лыд пабрик-заводъясын ёна чині. Войнаӧдз вӧліны пабрик-заводъясын 2400 сюрс рабочӧй, 1921 воын уджалісны сӧмын 1270 сюрс морт. Ёна чиніс пабрик-заводъясын и тӧвар вӧчӧмыс. Лыддьӧны: войнаӧдз ӧти рабочӧй во чӧжӧн вермӧ вӧлі вӧчны быдсяма пӧлӧс тӧвар 2138 шайт дон вылӧ, 1921 воын ӧти рабочӧйлӧн вӧчӧмыс вӧлі сӧмын 467 шайт дон.
Ёна омӧльтчис и крестьяналӧн овмӧс. Кӧдзӧм плӧщадь войнаӧдз серти чині 32 прӧчент вылӧ, докодыс видз-му уджалӧмысь чині 40 прӧчент вылӧ.
Мый выйӧдз воим дас воӧн.
Ыджыд вын лои пуктыны Сӧвет Союзса рабочӧйяслы да крестьяналы киссьӧм овмӧс кыпӧдӧм вылӧ. Сӧвет правительство зільӧмӧн, коммунист партия туйдалӧмӧн, уджалысь йӧз вермисны ловзьӧдны киссьӧм пабрик-заводъяс, лӧсьӧдны кӧрт туйяс, кыпӧдны крестьяналысь овмӧс. Дас воӧн уна нин вӧчӧма. Промышленносьт да видз-му овмӧс воисны нин войнаӧдзса кад выйӧдз, шаговтам ӧні водзӧ нин.
Бӧръя вояснас миян промышленносьт ёна кыптіс. Таво миян пабрик-заводъясын тӧвар вӧчӧмыс войнаӧдз дорысь соді 6 прӧчент вылӧ, а локтан воын (1927–28 воын) содас 19 прӧчентӧдз. Рабочӧй лыд миян пабрик-заводъясын войнаӧдз дорысь унджык жӧ нин (1913 воын вӧлі 2400 сюрс рабочӧй, ӧні — 2469 сюрс морт).
Ӧні миян ёна кыптіс из шом перйӧм. Колян во вӧлі перйӧма из шомсӧ 10 прӧчентӧн унджык войнаӧдз дорысь, локтан воын ещӧ на содас. Медъёна паськаліс миян электрофикация удж. Ӧнія электростанцияяслӧн выныс 1913 во серти унджык кык мындаӧн.
Государствоса промышленносьткӧд тшӧтш содӧны кустаръяслӧн да ремесленникъяслӧн вӧчӧм тӧваръяс. 1923–24 воын найӧ вӧчлісны тӧварсӧ 3 миллиард шайт дон, ӧні — нёль да джын миллиард шайт дон гӧгӧр нин. СССР пасьта лыддьысьӧ 3 миллион кустар да ремесленник. Сӧвет власьт налы отсалӧ. Неважӧн сӧвет правительство лӧсьӧдіс план кустаръяслысь уджсӧ бурмӧдӧм йылысь.
Промышленносьт ёнмӧм да кыптӧм вӧсна ёна бурмис вузасьӧм удж. 1923–24ʼ воын став СССР пасьта вӧлі вузалӧма быдсяма пӧлӧс тӧварсӧ гырысь партияясӧн (оптӧн) нёль миллиард шайт дон, 1926–27 воын — 15 миллиард шайт дон нин.
Став республикаса овмӧс бурмӧмкӧд ӧттшӧтш кыптӧ крестьяналӧн овмӧс. 1927–28 воын кӧдзӧма плӧщадь воӧ войнаӧдзса кад выйӧдз. Скӧт лыд войнаӧдз дорысь унджык нин. Крестьяна уджалӧны муяссӧ выль ногӧн, дай бурджык кӧлуйӧн. Хлопок, шабді да пыш вӧдитӧмӧн, паськӧдӧмӧн содӧ сырьё миян пабрик-заводъяслы.
Ёна кутчысьӧма миян выль пабрик-заводъяс стрӧитӧм вылӧ. Воысь воӧ сы вылӧ сьӧм сетӧмыс содӧ. 1923–24 воын выль пабрик-заводъяс стрӧитӧм вылӧ вӧлі сетӧма 467 миллион шайт, 1925–26 воын — 1485 миллион шайт, колян во видзӧма 1492 миллион шайт. Локтан воын арталам сетны 2333 миллион шайт.
Сідзи жӧ воысь воӧ содӧ сьӧм видзӧмыс туйяс лӧсьӧдалӧм вылӧ.
Ми мунам социализмлань.
Промышленносьт кыпӧдӧмӧн заводитӧ вежсьыны став овмӧсыс миян. Рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн правительство зільӧ став овмӧснымӧс бергӧдны социализмӧ мунӧм вылӧ. Сы вӧсна колӧ ёна кыпӧдны промышленносьт. Промышленносьт паськӧдӧмкӧд, машинаяс вӧчӧмкӧд, электричество лӧсьӧдӧмкӧд тшӧтш вежсяс и видз-му уджалӧмыс. Кооперативъясӧ, артельясӧ ӧтувтчӧмӧн крестьяналӧн овмӧсыс тшӧтш вежсяс, тшӧтш сувтас социализмӧ мунан туй вылӧ.
Тайӧ бӧръя воясыс миян уджалӧмлӧн висьталӧны — ми сулалам веськыд туй вылын, коммунист партия чуйдӧдӧмӧн ми мунам социализмлань. Воысь воӧ содӧ миян машинаяс вӧчӧм. Миян пабрик-заводъяс вӧчӧны ӧні тракторъяс, быдсяма пӧлӧс видз-му уджалан машинаяс. Ставыс тайӧ вежӧ миянлысь овмӧснымӧс. Сӧвет республика видз-му государствоысь надзӧник пӧртчӧ промышленносьта государствоӧ.
Дас воӧн ёна кыптіс да ёнмис миян кооперация. Видз-му кооперация пыр чукӧртчӧ ӧні 25 прӧчентыс став крестьяна тӧвар пиысь. Потребительса кооперация ещӧ ёнджыка паськаліс: став вузасьӧмсьыс 51 прӧчентыс мунӧ кооперативъяс пыр. Став СССР пасьта потребительса кооперацияын ӧні лыддьысьӧ 24 миллион шлен.
Мыйяс торкӧны водзӧ мунӧмсӧ.
Уна на эмӧсь и нелючкиторъяс. Пабрик-заводса тӧваръяс вылӧ доныс, видз-му помысь тӧваръяс дорысь, вылын на. Тайӧ костсӧ колӧ бырӧдны. Сӧвет правительство ещӧ 1923–24 воын на босьтчис тайӧ удж бердӧ, тӧваръяс вылӧ доныс сэки чинтӧма вӧлі 25 прӧчент вылӧ. 1924–25 воын ещӧ на вӧлі чинтӧма 5 прӧчент вылӧ, дай колян воын — бара 10 прӧчент вылӧ. Сӧмын пабрик-заводса тӧваръяс век на донаӧсь. Тані ёна на ковмас уджавны. Мед тӧваръяс донтӧмджыкӧсь лоины, колӧ пабрик-заводъясын уджаланногсӧ ёна бурмӧдны да тӧвар вӧчӧмсӧ донтӧммӧдны.
Пемыд гуын моз видзисны уджалысь йӧзӧс революцияӧдз. Эз сетлыны рабочӧйяслы да крестьяналы школаясын велӧдчыны. Дерт, велӧдчытӧг крестьянаыд эз вермывны кыпӧдны ассьыныс овмӧснысӧ, бурмӧдны видз-му уджалӧмнысӧ да босьтны унджык докод сыысь.
Сы вӧсна эз вермывны став крестьянаыс вердчыны му бердын, уналы лои сиктъяссьыс мунны каръясӧ удж корсьӧм вӧсна. Каръясын чукӧрмисны зэв уна уджтӧм йӧз. Революция бӧрын Сӧвет власьт, дерт, эз вермы ӧти здукӧн бырӧдны тайӧ лёкторсӧ. Уджтӧм йӧзыд гырысь каръясын и ӧні на эмӧсь. Сӧвет власьт тӧждысьӧ велӧдны найӧс мастерствоӧ да сетны налы удж. Водзӧ кежлӧ миянлы лоӧ ещӧ ёнджыка босьтчыны тайӧ удж бердӧ.
Промышленносьт сӧмын сэки вермас бура уджавны да паськавны, эм кӧ тырмымӧн сырьё. Уна пабрик-заводъяс миян уджалӧны заграничаысь пыртӧм сырьё вылын. Дерт, тадзи водзӧ кежлӧ кольны оз позь. Сӧвет республикаын сырьёыс аслас на тырмас, паськӧдан кӧ хлопок кӧдзӧм, бур вӧсни вуруна ыжъяс вӧдитӧм да бур кучикъяс вӧчӧм. Сӧвет власьтӧн зільӧмӧн да крестьянаӧн сьӧлӧмсянь уджалӧмӧн позяс тайӧ уджсӧ водзӧ кежлӧ бура нуны.
Эмӧсь на миян уджын и мукӧд нелючкияс. Огӧ на ми мукӧддырйи кужӧ нуӧдны уджнымӧс, омӧля на уджалӧны миян учрежденньӧяс. Водзӧ кежлӧ миянлы лоӧ ёна видзӧдны, медым став уджсӧ нуны планъяс серти да сметаяс серти. Колӧ чорыда вермасьны кыдзисюрӧ сьӧм видзӧмкӧд. Рабочӧйяс да крестьяна индалӧмӧн да отсалӧмӧн ми вермам ёна бурмӧдны уджсӧ.
Водзӧ кежлӧ уджыд ёна на уна.
Водзӧ кежлӧ миян уджыд ёна на уна. Сӧвет правительство лӧсьӧдіс вит во кежлӧ план республикаса овмӧс кыпӧдӧм кузя. Локтан вит воӧн миянлы лоӧ чорыда босьтчыны став овмӧснымӧс бергӧдны социализмланьӧ мунан туй вылӧ. Медъёна лоӧ тӧждысьны промышленносьт паськӧдӧм вӧсна. Колӧ Сӧвет Союзсӧ сувтӧдны промышленносьт лӧсьӧдан туй вылӧ да промышленносьтсӧ бурджык техника серти паськӧдны.
Видз-му овмӧс сідзи жӧ колӧ паськӧдны, ёна лоӧ зільны выль сикас кӧдзаяс паськӧдӧм вӧсна, медым миян пабрик-заводъяслы уджавны лои асланым сырйӧ.
Кӧрт туйяс да ва туйяс лӧсьӧдӧмӧн, кооперация паськӧдӧмӧн да вузасян удж бурмӧдӧмӧн, сьӧм дон усьӧмысь видзӧмӧн, пабрик-заводса тӧваръяс донтӧммӧдӧмӧн, пабрик-заводъясын удж бурмӧдӧмӧн да уджалан дон содтӧмӧн, — ми вермам локтан вит воын ёна кыпӧдны республикаса овмӧс, вӧтӧдны да панйыны медозыр государствояс.
Промышленносьт ёна кыптіс.
План серти, пабрик-заводъясын тӧваръяс вӧчӧмыс локтан вит воын содас кык мында. Машинаяс вӧчӧм ӧнія серти содас 183 прӧчент вылӧ, паровозъяс вӧчӧм — 148 прӧчент вылӧ, вагонъяс вӧчӧм — нёль пӧв унджык, тракторъяс вӧчӧм — 687 прӧчент вылӧ, видз-му уджалан машинаяс вӧчӧм — 187 прӧчент вылӧ. Новлан кӧлуй вӧчӧм вит воын содас 78 прӧчент вылӧ.
Промышленносьт паськӧдӧм могысь лоӧ стрӧитны выль пабрик-заводъяс. Вит вося план серти стрӧитчӧ Свердловскын гырысь машинаяс вӧчан завод, Нижней Тагилын — вагонъяс вӧчан завод, Луганскын лоӧ стрӧитӧма паровоз вӧчан завод, Мӧскуаын — автомобиль вӧчан завод, да мукӧд. Важ заводъяссӧ лоӧ выльмӧдны да паськӧдны сэні уджсӧ.
Став рабочӧй лыдыс вит воӧн содас 24 прӧчент вылӧ ӧнія серти. Уджалан дон, ӧнія серти, содас 25 прӧчент вылӧ. Республикаса основнӧй капитал 6 миллиардсянь содас 11,3 миллиардӧдз.
Вит вося план серти, лоӧ ёна паськӧдӧма электричество. Электрофикация удж нуӧдӧмӧн вежсяс миян овмӧс. Вит воӧн электростанцияяслӧн выныс содас ӧнія серти кык мында. Тайӧ каднас лоӧ стрӧитӧма гырысь станцияяс: Днепрострой, Свирстрой, Челябинса электростанция, Брянскӧ, Рионскӧ, Сталинградӧ, Саратовӧ да мукӧдлаӧ. Тайӧ станцияяссӧ стрӧитӧмыс заводитчас таво вылын.
Паськыда кутас мунны выль кӧрт туйяс стрӧитӧм. Вит воӧн кӧрт туйяс кузьтанас содасны 10 прӧчент вылӧ, груз кыскалӧмыс содас кык мында. Бурмасны и ва туйяс.
Видз-му овмӧс ёна жӧ бурмас.
Промышленносьт кыпӧдӧмкӧд ӧтпырйӧ бурмас видз-му овмӧс. Видз-му овмӧс кыпӧдӧм вылӧ лоӧ лэдзӧма вит воӧн уна сьӧм. Тайӧ каднас нянь чукӧртӧмыс содас 30 прӧчент вылӧ, выль сикас кӧдзаяс вӧдитӧмыс — 32 прӧчент вылӧ. Ӧнія серти урожайяс бурджык жӧ лоӧны минеральнӧй куйӧдъясӧн муяс вынсьӧдӧм вӧсна да машинаясӧн уджалӧм вӧсна.
Кытчӧ мунӧ миян овмӧс вит вося план серти? Ӧнія кад кежлӧ став СССР-са промышленносьт пиысь 82 прӧчентыс — государствоса промышленносьт. Вит вося план серти государствоса промышленносьт ещӧ на паськалас да вит воӧн аслас кипод улӧ ӧтувтас 87 прӧчентсӧ став промышленносьт пиысь.
Воысь воӧ бырӧ частнӧй тӧргӧвӧй. Вит во бӧрти государствоса вузасьӧм пыр да кооперация пыр кутас мунны 82 прӧчентыс став вузӧсыслӧн. Ёна паськалас видз-му кооперация. Ӧнія 7 миллион крестьяна овмӧс пыдди, вит во помасьӧм кежлӧ лоӧ ӧтлаалӧма видз-му кооперацияын 13 миллион крестьяна овмӧс.
Республикаса овмӧс кыпӧдан вит вося план серти миян промышленносьт паськалӧ, кооперация ёнмӧ, крестьяналӧн овмӧс ӧтувтчӧ видз-му кооперацияӧ. Сідзкӧ, ми сулалам веськыд туй вылын, мунам социализмлань.
К. Н.
