ЙӦЗӦС ВЕЛӦДӦМ
Ёна уна вын пуктіс Сӧвет власьт йӧзӧс велӧдан удж лӧсьӧдӧм вылӧ. Уна эм буртор и тайӧ удж пиас.
Медым миян син водзын ставыс гӧгӧрвоана лоӧ, колӧ видзӧдлыны — мый тайӧ дас вонас вӧчӧма йӧзӧс велӧдӧм боксянь, кыдзи сійӧ уджсӧ нуӧдіс Сӧвет власьт. Медым гӧгӧрвоанаджык лоӧ, быд велӧдан уджтор вылӧ видзӧдлам торйӧн; сідзи жӧ быд удж серти тӧдмалам — мый вӧлі сар дырйи да мый эм ӧні, дас во уджалӧм бӧрын.
Посни челядьӧс школаӧ сеттӧдз велӧдӧм.
Велӧдчан удж морт олӧм костын зэв ыджыдтор. Медым бурджыка да лӧсьыдджыка мортлы лоӧ овны, колӧ сійӧс ичӧтысяньыс босьтчыны велӧдны, колӧ ичӧтысяньыс жӧ сійӧс бура да ёна лӧсьӧдны йӧз костын нэмсӧ олӧм вылӧ. Сӧмын сэки лоӧ бур олӧм, сӧмын сэки мортлы лоӧ долыд овны. Сар правительствоыд та йылысь эз и мӧвпыштлы, эз пессьы уджалысь йӧзлы бур олӧм лӧсьӧдӧм вӧсна. Сы вӧсна и эз вӧвлы сэки Коми муын ни, мукӧдлаын некутшӧм челядьӧс ичӧтиксянь велӧдӧм. Сӧмын Сӧвет власьт босьтчис пырысь-пыр жӧ та йылысь тӧждысьны: пондіс восьтавны челядь садъяс, яслияс.
Тайӧ вояснас тырыс лои восьталӧма уна пӧлӧс учрежденньӧ, кӧні посни коми челядь лӧсьыда быдмисны, бура ворсісны.
Кыдзи мунӧ воысь воӧ тайӧ уджыс, аддзам ми татысь:
Аддзам ми татысь, кыдзи воысь воӧ содӧны посни челядьӧс велӧдан учрежденньӧяс. Дерт, этша на та мында учрежденньӧыд, уна челядь на оз вермыны ещӧ пырны садйӧ либӧ яслиӧ, уна на ещӧ ковмас воысь воӧ водзӧ пессьыны посни челядьӧс велӧдӧм понда, но и тайӧ миянлы зэв бура висьталӧ — кыдзи уджалысь йӧз челядь понда тӧждысьӧ вӧлі сардырся правительство да кыдзи тӧждысьӧ Сӧвет власьт.
Кутшӧмӧсь тайӧ учрежденньӧясыс да мый сэні вӧчӧны челядьыс? Ясли эм кык пӧлӧс: ӧти пӧлӧсыс во чӧж уджалӧ, мӧд пӧлӧсыс — сӧмын гожся пӧраӧ. Во гӧгӧр уджалысь яслиыс Коми обласьтын сӧмын ӧти — Сыктывдінкарын. Сэні быдтӧны-дӧзьӧритӧны кагаясӧс 3 арӧсӧдз. Гожся яслияс восьтывлӧны уна вӧлӧсьтъясын. Татшӧм яслиясас гожӧмын крестьяна вайӧны видзны гырысьджык челядьӧс. Челядь сад уджалӧ во гӧгӧр жӧ. Сэні дӧзьӧритӧны, велӧдӧны челядьӧс 4 арӧссянь 7 арӧсӧдз — школаӧ сеттӧдз.
Ичӧт школаын велӧдан удж.
Ичӧт школаяс сар дырйи вӧліны уна пӧлӧс: церковно-прикодскӧй да школа грамоты, земскӧй училище, министерскӧй училище. Найӧ мӧда-мӧдсьыс неуна торъявлісны сӧмын „ен ног олӧм“ лӧсьӧдӧм кузя да ещӧ грамотаӧ велӧдӧмӧн: церковнӧй школаын ёнджыка ен молитваясӧ велӧдісны, а земскӧй школаын ёнджыка грамота. Став пӧлӧс школаын коми челядьӧс велӧдісны роч кывйӧн, коми кыв школаысь дзикӧдз вӧлі вӧтлӧма.
Сӧвет власьт дырйи став школаыс лои ӧти пӧлӧс. Сӧветскӧй школаын, молитва пыдди, мунӧ бур оланног да овмӧс лӧсьӧдӧм йылысь велӧдӧм, бокӧвӧй кыв пыдди лои ас, гӧгӧрвоана кыв. Сӧветскӧй школаын велӧдысьлы оз ков, мед эськӧ гӧгӧрвоасны, чиклясьны-вежнясьны урок висьталігӧн, сылӧн висьталӧм ӧні быд школьниклы гӧгӧрвоана.
Сар дырйи (1913–14ʼ воын) обласьтын вӧлі 273 школа да 10.730 велӧдчысь. 1926–27ʼ воын (Сӧвет власьт дырйи) волі нин 295 школа да 16.691 велӧдчысь.
Татысь ми аддзам: школа лыдыс и велӧдчысьыс ӧні унджык: став велӧдчан арлыда челядь пытшкысь ӧні велӧдчӧ 86%, а сар дырйи вӧлі сӧмын 56%.
Кыдзи челядьӧс велӧдӧм воысь воӧ соді, аддзам со мыйысь:
| Вояс. | Вӧлі школа. | Вӧлі велӧдысьяс. | Школаын велӧдчан арлыда став челядьыс. | Велӧдчысь челядь. | % |
| 1922–23 | 159 | 273 | 20.126 | 9.403 | 46,7 |
| 1923–24 | 189 | 346 | 20.715 | 11.024 | 53,2 |
| 1924–25 | 229 | 416 | 19.076 | 13.122 | 68,8 |
| 1925–26 | 275 | 456 | 16.957 | 15.749 | 74,3 |
| 1926–27 | 295 | 498 | 15.687 | 16.691* | 86 |
* Тані эмӧсь тшӧтш мӧд воӧн ӧти классын пукалысьяс дай гырысьджык арлыдаяс (велӧдчан арлыдысь петӧмъяс).
Татысь ми бара аддзам, кутшӧм ӧдйӧ воысь воӧ водзӧ мунӧ велӧдан уджыс; недырӧн (1933–34 воӧ) воам став велӧдчан арлыда челядьӧс велӧдан кадӧдз.
Шӧр школаын велӧдан удж.
Шӧр (средньӧй) школа пыдди сар дырйи вӧліны гимназия, реальнӧй училище да мукӧд; тшӧтш вӧліны городскӧй училищеяс, сӧмын найӧс, гимназия серти, улын туйынджык пуктылісны. Сӧвет власьт дырйи лоины мӧд пӧлӧс школаяс: гимназия пыдди — мӧд ступеня школа (шк. ІІ ст.), городскӧй пыдди — семилетка да крестьяна том войтырӧс велӧдан школа (ШКМ).
Важӧн Коми обласьт улын вӧліны: 2 гимназия да 5 городскӧй училище, ӧні эм 5 мӧд ступеня школа, 6 семилетка да 4 ШКМ.
Ӧнія средньӧй школаын удж нуӧдӧм, важ серти, дзикӧдз мӧд пӧлӧс: важся гимназияын зэв этша вӧліны крестьяна пытшкысь велӧдчысьяс — ӧні унджыкыс (80% гӧгӧр) крестьяна том войтыр; важӧн ӧти школаысь мӧд школаӧ зэв сьӧкыд вӧлі пырны, эз вӧв — кыдз шуасны рочьяс — преемственность — ӧні позьӧ кокниа пырны; важӧн ныв-зонмӧс велӧдлісны торйӧн, ӧні — ӧтлаын: ӧнія школаяс, важ школаяс серти, збыльысь пессьӧны бур овмӧс лӧсьӧдӧм вӧсна.
Тайӧ школаяс кындзи эм ещӧ ӧти пӧлӧс школа — рабфак. Тайӧ воясӧ Коми обласьтысь сё кык кымын мортӧс нин мӧдӧдісны мукӧд карса рабфакъясӧ (Коми обласьтын татшӧм школаыс абу). Унаӧн нин, рабфакын велӧдчӧм бӧрын, пырисны водзӧ велӧдчыны гырысь школаясӧ (ВУЗ-ясӧ).
Агрономъясӧ, докторъясӧ, мукӧдӧ велӧдан удж.
Агрономъясӧ, мукӧдӧ велӧдан удж ёна топыда йитчӧма став овмӧс лӧсьӧдан уджкӧд. Кодлӧн, кыдзи шуасны, сьӧлӧмыс пуӧ бур овмӧс лӧсьӧдӧм понда, сійӧ ёна тӧждысьӧ тшӧтш и колан йӧзӧс велӧдӧм понда.
Сӧвет власьт сьӧлӧмсяньыс кутчысис татшӧм удж бердӧ. Коми обласьт, Сӧвет власьт дырйи, не ӧти сё морт нин велӧдіс уна пӧлӧс уджӧ. Тайӧ воясӧ уна нин коми войтыр пытшкысь петіс доктор, инженер, агроном, техник, учитель да мукӧд. Велӧдчӧны асланым обласьтын, сідзжӧ и мукӧд карса школаясын.
Коми обласьтын 1927 вося январ тӧлысь кежлӧ ремеслӧӧ велӧдан удж вӧлі татшӧм:
| Велӧдчанін. | Кымын учреж. | Кымын группа. | Кымын велӧдчысь. | На пытшкысь крес. | На пытшкысь раб. | На пытшкысь служ. | На пытшкысь мук. | На пытшкысь крестьяна да рабочӧй войтыр %%. |
| Профтехшкола | 2* | 6 | 117 | 100 | 4 | 6 | 7 | |
| Педтехникум | 1 | 7 | 210 | 186 | 1 | 17 | 6 | |
| Видз-му уджавны велӧдан техникум | 1 | 5 | 101 | 85 | — | 7 | 9 | |
| Землемер. курсъяс | 1 | 1 | 28 | 20 | — | 6 | 2 | |
| Удж вылын велӧдчан (учеб.-показ.) мастерскӧй | 1 | 1 | 30 | 28 | — | — | 2 | |
| Ставыс: | 6 | 20 | 486 | 419 | 5 | 36 | 26 | 87,2% |
* Изьваӧ воссьӧ коймӧд школа.
Мукӧд карса школаясын 1926–27ʼ воын вӧлі велӧдчӧ 360 морт. На пиысь 294 мортыс — крестьяна пӧвстысь, 15-ӧн — рабочӧйяс.
Сар дырйи миян обласьтын вӧлі сӧмын 2 ремесленнӧй школа, 2 второкласснӧй учительскӧй школа да 1 учит. семинария, а мукӧд карса школаясын велӧдчысь вӧлі сӧмын ӧткымын морт дай сійӧ озыр йӧзлӧн челядь.
Татысь бара жӧ ми аддзам: Сӧвет власьт дырйи бурджыка пуктӧма ремеслӧӧ велӧдан удж, дай унджыкыс велӧдчӧ крестьяна пиян.
Школаысь ортсын велӧдӧм.
Школаысь ортсын велӧдан удж (внешкольное образование) сар дырйи вӧлі нуӧдӧны зэв омӧля: сӧмын вӧлі ӧткымын вӧлӧсьтъясын восьтӧма библиотека (восьтавліс земство), да кык-ӧ-куим воскреснӧй школа.
Сӧвет власьт дырйи тайӧ уджыс зэв нин ёна паськаліс, дай пыр ӧтарӧ бурмӧ. Быд вӧлӧсьтын, кутшӧмӧс он босьт, мунӧ кутшӧмкӧ удж: лыддьысьӧм, кружокъясын велӧдчӧм, лекция кывзӧм, спектакль вылын ворсӧм, киноасьӧм, сідзи водзӧ. Босьтам пример вылӧ 1927ʼ во да видзӧдлам, кыдзи лӧсьӧдӧма тайӧ уджсӧ да кутшӧма мунӧ велӧдчӧмыс:
| Учрежд. лыд. | Велӧдчысь лыд. | Вӧлӧма сеанс. | Уна-ӧ волӧма йӧз. | |
| Лыддьысян керка | 94 | — | — | 130.790 |
| Центр. библиотека | 5 | — | — | 4.442 |
| Кр-лӧн шойччан керка | 4 | — | — | 13.442 |
| Театр | 1 | — | 49 | 8.645 |
| Кинотеатр | 2 | — | 354 | 35.400 |
| Кино-передвижка | 4 | — | 344 | 17.200 |
| Совпартшкола | 2 | 193 | — | — |
| Гырысь йӧзӧс велӧданін (ликпункт) | 122 | 3.030 | — | — |
| Инстр. ликпункт | 13 | 372 | — | — |
| Малограмотнӧйясӧс велӧдан школа | 2 | 56 | — | — |
| Политшкола да курсъяс | 252 | 1.637 | — | — |
| Ставыс: | 504 | 5.288 | 747 | 209.919 |
Тайӧ уджыс миянлы висьталӧ — Сӧвет власьт зільӧ уджалысь йӧзлы вежӧрлун сетны. Мӧвпыштліс-ӧ коркӧ крестьянин пемыд сиктын лыддьысян керкаяс лоӧм йылысь, либӧ кӧсйыліс-ӧ сійӧ коркӧ спектакль вылӧ ветлыны либӧ кинокартина видзӧдлыны? Лоис тай со дас воӧн быдтор. Сӧвет власьт быд ногыс зільӧ уджалысь йӧзлысь вежӧрсӧ кыпӧдны, пемыдлун бырӧдӧмӧн да велӧдӧмӧн кокньӧдны налысь олӧмсӧ.
Беспризорнӧй^Беспризорнӧй — батьтӧм-мамтӧм да гӧлиник бать-мамлӧн челядь./^ челядь костын удж нуӧдӧм.
Батьтӧм-мамтӧм да гӧлиник бать-мама челядь костын важысянь нин мунӧ удж. Ещӧ сар дырйи на вӧліны налы приютъяс. Октябрса революция бӧрын ещӧ ёнджыка босьтчис паськавны тайӧ уджыс: унджык лои восьтӧма учрежденньӧ, дай видзӧмыс бурмис. Важӧн вӧлі сӧмын вердӧны-юкталӧны да кӧмӧдӧны-пасьтӧдӧны, та кындзи некутшӧм удж нуӧдӧм ни, велӧдӧм эз вӧвлы. Ӧні детдомын (приютлысь нимсӧ вежисны) челядьлӧн олӧм, важ серти, ёна янсалӧ: вердӧм-юкталӧм да кӧмӧдӧм-пасьтӧдӧм кындзи тшӧтш велӧдӧны грамотаӧ, ремеслоӧ, сідзи водзӧ.
Медым лючкиджык да лӧсьыдджыка муніс челядь костын удж, Сӧвет власьт лӧсьӧдаліс торъя оланінъяс, роч ногӧн сэтшӧм челядь видзанінъясыс шусьӧны детскӧй городокъясӧн (колонияӧн). Татшӧм городок Коми обласьт лӧсьӧдіс жӧ важ Серегов манастырӧ — шусьӧ кылтовскӧй городокӧн. Городок восьтӧм бӧрын (1923 воӧ) детдомъяс тупкалісны (сӧмын Изьваӧ коли ӧти детдом).
Ӧні видзӧдлам воысь воӧ беспризорнӧй челядь костын удж нуӧдӧмсӧ: кымын вӧлі учрежденньӧ да сэні челядьыс.
| детдом: | детгород: | приемник: | изолятор: | Кымын челядь. | |
| 1922–23 воӧ | 9 | — | 1 | — | 197 |
| 1923–24 “ | 1 | 1 | 2 | — | 208 |
| 1924–25 “ | 1 | 1 | 1 | — | 305 |
| 1925–26 “ | 1 | 1 | 1 | 1 | 280 |
| 1926–27 “ | 1 | 1 | 1 | — | 271 |
Ӧткымын челядьӧс (кодлӧн бать-мамыс ловъя да шӧркоддьӧма олӧны) пондісны бӧр гортас босьтавны. Сы понда тайӧ лыдпасас 1925ʼ восянь челядь лыдыс чинӧ.
Дасӧд во нин тӧждысьӧ Сӧвет власьт уджалысь йӧзлы бур олӧм лӧсьӧдӧм понда. Эз прӧста коль тайӧ кад: уна буртор вӧчӧма, уна вын пуктӧма йӧзӧс югдӧдан уджӧ. Сардырся пемыдлуныс кутіс югдыны, уджалысь йӧзлӧн вежӧрыс пондіс содны. Тайӧ воясӧ Сӧвет власьт ёна нин вермис кыпӧдны уджалысь йӧзлысь грамота — 27.3%-сянь (вӧлі грамотнӧй сар дырйи) кыптіс нин 40%-ӧдз. Регыд воас кад, кор ни ӧти морт оз ло велӧдчытӧм, ставныс лоасны грамотнӧйӧсь.
Йӧзӧс велӧдан удж вылӧ сьӧм лэдзӧм воысь воӧ пыр ӧтарӧ содӧ. Сійӧ содӧмыс матысмӧдӧ став йӧзӧс велӧдны верман кадсӧ.^Кутшӧм воясын мыйта видзӧма сьӧм йӧзӧс велӧдӧм вылӧ видзӧд тайӧ нумерысь стаття „Обласьтувса бюджет да финансъяс“./^
А. Богданов.
