ВӦЛӦСЬТУВСА СӦВЕТЪЯСЛӦН УДЖ
Сӧветъяс вӧлӧсьтъясын да сиктъясын — волсӧветъяс да сельсоветъяс чужины Октябрса революция бӧрын регыд. Сӧмын регыдӧн эз вермыны найӧ паськӧдны ассьыныс уджсӧ, эз вермыны сійӧс шыльыда нуӧдны пӧшти автономия сеттӧдз. Сійӧ кадъяснас сӧветъяслы уджавны вӧлі зэв сьӧкыд: ӧти-кӧ, гӧгӧр вӧлі мунӧ гражданскӧй война помалӧм да еджыдъясӧс бырӧдӧм; мӧд-кӧ, чорыда да кужӧмӧн колӧ вӧлі нуӧдны киссьӧм овмӧс кыпӧдан удж. Сэсся судзсьытӧгыд олігад дзескыд вӧлі и уджавнытӧ. Сэки волісполкомса служитысьяс асьнысӧ лыддьывлісны накажитӧм йӧз пыдди. Сэкъясӧ, дерт, сэтшӧм и вӧлі; жалованньӧ налӧн вӧлі зэв посни, дай колӧ на вӧлі виччысьны тӧлысь-мӧдӧдз. Сэтчӧ жӧ бумага деньгаыслӧн доныс вӧлі лунысь лунӧ усьӧ. Волісполкомса уджалысьясыд сэкъясӧ став уджсӧ вӧчлісны ас юр вежӧр серти. Мукӧдлаас кутшӧмакӧ уджавлісны, а мукӧд ВИК-ясын кужтӧмысла пӧшти некутшӧм бур удж эз мунлы. Крестьяна вӧліны уджнад веськӧдлынытӧ велӧдчытӧмӧсь на, а важ служакъясӧс лои шыблалӧма. Уджалан план йывсьыд эз жӧ артыштлыны.
1923ʼ восянь вӧлисти волісполкомъясыд надзӧникӧн мӧдісны кыптыны. Сійӧ удж кыптӧмъясыд медся ёна нин кутісны тӧдчыны ВИК-яслы ыджыдджык праваяс сетӧм бӧрын. Сійӧ выль права сертиыс волісполкомъяс лӧсьӧдалӧны асланыс вӧлӧсьтувса бюджет, лэдзалӧны обязательнӧй шуӧмъяс да вермӧны мыждыны гражданаӧс судтӧг обязательнӧй шуӧмъяслы паныд мунӧмысь.
Съездъяс костын волісполком лыддьысьӧ вӧлӧсьтувса кӧзяинӧн, юрнуӧдысь учрежденньӧӧн, веськӧдлӧ, туйдалӧ став уджсӧ ас вӧлӧсьтувса учрежденньӧяслысь. Учрежденньӧяс костын кӧ кыптасны кутшӧмкӧ вензьӧмъяс, либӧ аслыссяма мӧвпалӧмъяс, сэтшӧмъяссӧ ладмӧдӧ да шыльӧдӧ волісполком жӧ.
Ас удж нуӧдӧм йывсьыс волісполком сетӧ отчёт вӧлӧсьтувса олысь войтырлы.
Сӧветъясӧ бӧрйысьӧм.
Сӧветъясӧ бӧрйысьӧм воысь воӧ бурмӧ, граждана воысь воӧ локтӧны унджыкӧн. Бӧрйысян праваа войтыр пытшкысь волӧмаӧсь бӧрйысьны:
1923ʼ воын .... 27%.
1924ʼ .... 30%.
1925ʼ .... 40,89%.
1926–27ʼ воын .... 56,6%.
Бӧрйысян ногыд сэсся водзӧ вылӧ пыр жӧ бурмӧ. Волісполкомлысь отчёт кывзӧм бӧрын бӧрйысьысьяс ёна вӧйпалӧны да индалӧны нелючки уджалӧмъяс вылад. Бӧрйысьысьяс ӧні зіля уджалӧны бӧрйысян собранньӧяс вылын да асьныс индалӧны кодӧс колӧ бӧрйыны.
Уездувса да обласьтувса съездъяс вылын бӧрйысьӧмъяс мунӧны бура жӧ — став уджалысь войтырыс отсасьӧны тэчны выль олӧм.
Сӧвет власьт воысь воӧ матысмӧдӧ аслас удж бердӧ унджык войтырӧс. Коми обласьтувса съездъяс вылын бӧрйӧм войтыр вӧлӧмаӧсь:
| Съезд лыд. | Решайтан гӧлӧса бӧрйӧм йӧз лыд. | Сёрнитан гӧлӧса бӧрйӧм йӧз лыд. | |
| 1922 воӧ янв. тӧл. | 1-ӧд | 89. | 18. |
| „ „ декабр „ | 2-ӧд | 38. | 19. |
| 1923 „ „ „ | 3-ӧд | 67. | 13. |
| 1924 „ октябр „ | 4-ӧд | 81. | 8. |
| 1926 „ январ „ | 5-ӧд | 75. | 21. |
| 1927 „ март „ | 6-ӧд | 218. | 20. |
Медводдза съезд вылас волісны делегатъясыс став комияс пиысь: тшӧтш пермякъяс и мукӧд. Сы вӧсна и делегатъясыс вӧліны мукӧд вояс сертиыс унджыкӧн. Медбӧръя съезд кежлас петіс Коми обласьт улӧ лӧсьӧдӧм выль закон. Сы серти съезд вылас чукӧртлісны йӧзсӧ воддза во сертиыс пӧшти куим мында.
Секцияяс.
Бурджыка да шыльыдджыка позьӧ сӧветъясын уджсӧ кыпӧдны сӧмын унджык войтырӧс удж дінӧ матысмӧдӧмӧн. Пабрик-заводъяслысь уджсӧ бурмӧдны да сиктса овмӧс кыпӧдны колӧ ыджыд тӧлк. Со мый вӧсна и олӧмыс кутіс корны сӧветъяс бердӧ лӧсьӧдавны секцияяс. Медся войдӧр та йылысь кутісны сёрнитны 1924ʼ во помын. Коми обласьтын тайӧ сёрниыс пансис 1925ʼ воӧ. Та борын сэсся каръясын и сиктъясын заводитісны лӧсьӧдавны сӧветъяс бердӧ секцияяс.
Секция лӧсьӧдӧм йывсьыд миян киподулын эмӧсь со кутшӧм лыдпасъяс (карса секцияястӧг):
1925ʼ воӧ 2 вӧлӧсьтувса сӧветъяс бердын вӧлӧма 6 секция,
1926ʼ „ 14 „ „ „ „ 44 „
1927ʼ „ 55 „ „ „ уджалӧ нин 198 „
Кутшӧмсюрӧ вӧлӧсьтъясын уджалӧны секцияясын 30-сянь 65 мортӧдз. Та серти кӧ, Коми обласьтад уджъяс бурмӧдӧм вылын уджалӧ нин ён армия. Асланыс уджалӧмӧн секцияяс сетӧны сӧветъяслы зэв ыджыд отсӧг.
Медся уна секцияыс ӧні вӧлӧсьтъясад — сиктса овмӧс кыпӧдан секция, сэсся вузасян-ньӧбасян удж шыльӧдан секция; та бӧрын ещӧ эмӧсь: финанс секцияяс, войтырӧс велӧдан удж вӧсна да дзоньвидзалун кутӧм вӧсна тӧждысьысь секцияяс да мукӧд. Секция нимъяс сертиыс ми вермам шуны: Коми обласьтувса уджалысь войтыр (рабочӧйяс да крестьяна) ӧтвылысь мырсьӧны став олӧмсӧ да оланногсӧ бурмӧдны сӧветъяс пыр.
Мый колӧ вӧчны водзӧ.
Ӧні ми огӧ на вермӧ шуны ставсӧ шаньӧн. Дерт, уджъясыд воысь воӧ кыптӧны да шылялӧны. Сӧмын сы вылӧ дугдыны оз на позь: уналаті на колӧ шыльӧдны да бурмӧдны водзӧ, уна на эмӧсь миян удж вылын торканінъяс. Ӧти-кӧ, воысь воӧ колӧ велӧдчыны асланым удж вылын да бырӧдны ковтӧм уджъяссӧ; мӧд-кӧ, бырӧдны став ковтӧм рӧскодъяссӧ да воысь воӧ чинтавны лишнӧй служитысьясӧс; коймӧд-кӧ, водзысь водзӧ колӧ став уджалысь войтырсӧ матыстны быд удж бердӧ, кыскыны социализм тэчан удж вылӧ.
Яранъяс.
Миян обласьтын, войвыв тундраын олӧны яранъяс. Оланногныс налӧн вывті сьӧкыд. Унджык яранъясыс олӧны кӧр видзӧм помысь, местаысь местаӧ вежласьӧмӧн. Налӧн некутшӧм керка ни карта абу, ветлӧдлӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, корсьӧны кӧрым асланыс кӧръяслы. Кӧр помысь кынӧмпӧт перйӧм кындзи, найӧ тшӧтш прӧмышляйтӧны — кыйӧны зверъяс да чери.
Тундралӧн ыдждаыс ставнас лоӧ 200 сюрс квадратнӧй километр гӧгӧр. 1926ʼ воын лыд вылӧ босьтігӧн арталӧмаӧсь став яран лыдсӧ (мужикъясӧс и нывбабаӧс ӧтилаӧ лыддьӧмӧн) 6.000 морт кымын, сӧмын стӧчсӧ оз жӧ на тӧдны-а.
Яранъяс ас олӧмнас ёна бӧрӧ кольӧмаӧсь. Найӧ лунысь лунӧ пессьӧны, тӧждысьӧны ас кынӧмпӧт вӧсна да вывтыр паськӧм вӧсна. Ёна налы лоӧ вермасьны кӧдзыдкӧд.
Революцияысь войдӧр вузасян-ньӧбасян уджсӧ тундраын вӧлі нуӧдӧны купечьяс. Купечьясыд быд ногӧн яранъястӧ пӧрйӧдлісны да ылӧдлісны. Ассьыныс тӧварсӧ вӧлі сетӧны зэв донӧн, а яранъяслысь ньӧбанторъяссӧ пуктӧны вывті донтӧг. Сэсся, мед эськӧ ёнджыка ылӧдлыны, купечьяс вӧлі юкталӧны яранъястӧ винаясӧн.
Революция бӧрын вузасян-ньӧбасян удж бердас кутчысисны государство да кооперация. Сэки вӧлисти яранъясыд мыніны купечьясысь. Тундраын ӧні уджалӧны: Госторг, Изьва-Печӧраса Крайсоюз, сэсся лӧсьӧдалісны яранъясыд асьныс кооператив артельяс. Ӧні кежлӧ сэтшӧм кооператив артельясыс эм нёль.
Таво Коми обласьт ньӧбис „Баренц“ нима судна (море вылын ветлан парекод). Сійӧ суднаыс кутас ветлӧдлыны тундра пӧлӧн да ваявны яранъяслы вӧралан припасъяс да мукӧд пӧлӧс тӧвар, а тундраысь нуны вузаланторъяс.
Сар правительство дырйиыд яранъяс вӧсна некод эз тӧждысьлы. Школаяс, больничаяс да кӧръясӧс бурдӧданінъяс восьтӧм йылысь эз и мӧвпыштлыны. Сӧвет власьт яранъяс вылӧ видзӧдӧ мукӧд войтыр вылӧ моз жӧ. Олӧмӧн да югдӧдчӧмӧн кольӧм войтырлы Сӧвет власьтыд быд ногӧн отсалӧ — тӧждысьӧ дзоньвидзалун вӧсна, мырсьӧ велӧдны да сюсьмӧдны мукӧд войтыр кодьӧдз жӧ.
Яранъяс дзоньвидзалун вӧсна, тшӧтш кӧръясыс вӧсна тӧждысьӧм могысь ӧні быд во тундраад ыстӧны докторъясӧс быдса отрадӧн. Сэтӧні найӧ лечитӧны висьысь йӧзӧсь, видзӧны висьмӧмысь тшӧтш кӧръясӧс. Ӧні заводитчисны нин пистиавны кӧръясӧс чума висьӧмысь. Лӧсьӧдісны кӧр висьӧм тӧдмалан институт (бактериологический институт).
Яранъясӧс велӧдны восьтісны куим школа: ,,Хареп-вӧрӧ“, ,,Ёгор Ваньӧ“ да ,,Сяфтаӧ“. Водзӧ вылӧ ещӧ на кӧсйӧны восьтавны выль школаяс. Челядьсӧ велӧдны лӧсьӧдісны яран кыв вылын гижӧм буквар. Гожӧмнас школаяссӧ новлӧдлӧны яранъясыскӧд тшӧтш, а тӧвнас велӧдӧны ӧти местаын.
Ичӧт школаын велӧдӧмысь кындзи, яран пӧвстысь том йӧзсӧ велӧдӧны и гырысь школаясын — лӧсьӧдӧны на пӧвстӧ велӧдчӧм ас сёрниа уджалысь войтырӧс. Велӧдчысь лыдыс 1925–26ʼ воӧ вӧлі: ичӧт школаясын — 39, да гырысь школаясын — 3 морт.
Большеземельскӧй тундраӧ ӧнӧдз лӧсьӧдӧма куим тундраса сӧвет: Сяфтдорӧ, Ёгор Ваньӧ да Каратайка-Гладь дорӧ. Водзӧ вылӧ ещӧ на кӧсйысьӧны восьтыны 4 сӧвет, Варандей ді районъясӧ. Тундраса сӧветъясӧс ӧтувтӧ Колва районувса исполком (Ёгор Ваньын). Сӧвет удж нуӧдӧм кындзи тундраса сӧветъяслы сетӧма тшӧтш судитан права.
Важӧн тундра вылад вӧліны старӧстаяс. Найӧ сӧмын перйылісны вотъяс (ясак) да мынтылісны сар казналы. Старӧстаясыс уджавлісны кардорса (архангельскса) губернаторлы. Яранъясӧс, налы кокньӧдӧм могысь, ӧні вот мынтӧмъясысь мездӧма. Тшӧтш найӧс оз босьтны Гӧрд армияӧ.
Медым тундраын бурджыка пуктыны уджсӧ да прамӧйджыка тӧдмасьны сэтчӧс оланногнас — Ставроссияса центральнӧй исполнительнӧй комитет бердӧ да Коми обласьтувса исполнительнӧй Комитет бердӧ лӧсьӧдӧма войвывса олысь войтыр вӧсна тӧждысьысь да налы отсасьысь комитет (комитет содействия народностям северных окраин).
Коми Мишӧ.
