КУТШӦМ ТУЙЯСӦД МУНІС ДАС ВОСЯ ОВМӦС КЫПӦДАН УДЖ
Ёна вежласис олӧм миян Республикаын дас вонад. Вежласис овмӧс дай овмӧс нуӧдан уджыс.
Кыдзи уджалысь йӧз мунісны дас вонас социализмлань? Мый торкаліс уджнысӧ налысь? Кыдзи уджалысь йӧз вермисны вештавны став овмӧс кыпӧдан удж дзуган торъяссӧ? Кутшӧм ӧні миян Союзын овмӧсыс? Та йылысь кольӧ, дерт, став коми уджалысьяслы казьтыштны Октябрса революциялы дас во тыран лунъясӧ.
Пырысьтӧм-пыр жӧ власьт босьтӧм бӧрын ІІ-д Ставроссияса Сӧветъяслӧн Съезд шуис ассьыс кывсӧ му йылысь да пабрик-заводъяс йылысь. Муяс вуджисны помещикъяс ордсянь крестьяна киӧ, пабрик-заводъяс вылын сувтіс контроль уджалысьяслӧн, бӧрынджык сэсся (1918 воын) и дзикӧдз пабрик-заводъястӧ Сӧвет власьт босьтіс ас киас. Мед ёнджыка чинтыны вынсӧ буржуйяслысь, Сӧвет власьт став важ банкъяссӧ ӧтлааліс ас кипод улас жӧ, восьтіс ӧти народнӧй банк. Ас ордас жӧ колис Сӧвет власьт продовольственнӧй удж — нянь да мукӧд коланджыкторъяс чукӧртӧм да йӧз кост разӧдӧм. Тайӧ уджас Сӧвет правительстволы ёна чорыда лоис пырысь-пыр жӧ кутчысьны, сардырся войнанад поводнӧя нин вӧлі овмӧсыд жебмӧма да. Сӧмын эз сетны уджалысь йӧз правительстволы босьтчыны выль овмӧс кыпӧдан уджӧ капиталистъяс да помещикъяс. Сардырся войнаыд мукӧд государствояскӧд эз на вӧв помалӧма-а, кутіс нин пансьыны выль кось — кось власьт понда уджалысь йӧзлӧн буржуйяскӧд асланым муын (гражданскӧй война).
Германиякӧд миритчӧм бӧрын (1918 воын, март тӧлысьын) Сӧвет власьтлӧн вӧлі мог — кутчысьны, видзны асьсӧ кыдзкӧ ставмувывса революцияӧдз. Кӧсйӧ вӧлі (Ленин ёрт туйдӧдӧмӧн) заводитчыны промышленносьт кыпӧдны со кутшӧм туйӧн: пабрик-заводъяс босьтавны государство киӧ, веськӧдлыны уджнас, сувтӧдны сэтчӧ медалӧмӧн важ пабрикантъясӧс-заводчикъясӧс да гырысь специалистъясӧс.
Уджалысь йӧзыдлы ӧд велӧдчытӧгыд босьтчыныд промышленносьт кыпӧдан уджад пырысьтӧм-пыртӧ сьӧкыд вӧлі, колӧ вӧлі, мед эськӧ буржуйясыс асьныс медасьӧмӧн, государство видзӧдӧм (контроль) улын, отсалісны миянлы сійӧ уджас.
Сӧмын тайӧ туйӧдыс (государственнӧй капитализм туйӧд) ми эгӧ удитӧ мӧдӧдчыны. Гражданскӧй война пондіс паськавны. Став вын лои пуктыны война вылӧ.
Медся сьӧкыд, дерт, вӧлі сійӧ кадъяснад нуӧдны нянь да мукӧд коланджык сёянторъяс чукӧртан удж. Власьтыд деревняад сэки вӧлі на бурджыка олысь крестьяна киын. Няньтӧ вӧлі шуӧм доннад оз нуны каръясад, оз сетны государствоыдлы, дзеблалӧны. Кӧнсюрӧ вӧлі бура олысь крестьяна заводитӧны кыпӧдчыны Сӧвет власьтлы паныд (Волга ю бердын). Сӧвет власьт шыӧдчис став уджалысь йӧз бердас няньяс перйӧм йылысь. Гӧль крестьяналӧн ӧтувтчӧмъяс (Комитеты бедноты 1918 воын) босьтчисны тайӧ уджас: лишнӧй дзебӧм няньяс гӧль крестьяна корсялісны, разӧдісны продовольственнӧй ӧтрадъяс отсӧгӧн. Тадзи рабочӧйяс ӧтувтчисны гӧль крестьянакӧд, кутісны ас дінас кыскыны шӧркоддьӧма олысь крестьянаӧс, кыпӧдны найӧс кулакъяскӧд водзсасьны. 1918 воын на, арланьыс шӧркоддьӧм крестьяна кутісны кутчысьны Сӧвет власьт бердӧ ёнджыка — еджыдъяс велӧдісны, кытчӧ вӧлі воласны, бӧр помещикъясӧс пуксьӧдалӧны да.
Сэки нин вӧлі Сӧвет правительстволӧн мӧвп сетны кокньӧд крестьяналы, мед эськӧ вермисны неуна овмӧснысӧ бурмӧдыштны (октябр 30 лунӧ 1918 воын петліс декрет видз-му вот йылысь; сы серти крестьяналы вӧлі кольсьӧ мыйтакӧ лишнӧй нянь вотсӧ босьтӧм бӧрын). Сӧмын кось, промышленносьтлӧн киссьӧмыс, сьӧм донтӧммӧм эз лэдзны эновтчыны продразверсткаысь — крестьяналысь лишка няньсӧ перйӧмысь.
Война помасьӧм бӧрын Сӧвет власьт водзын сувтіс выль чорыд враг — киссьӧм, разьсьӧм овмӧс. Колӧ вӧлі босьтчыны став тайӧ киссьӧминсӧ дӧмлыны, кушинсӧ тыртны.
Сэні ещӧ йитӧдыс рабочӧйяс да крестьяна кост пондіс разьсьыны. Крестьяна вӧлі дӧзмӧмаӧсь продразверсткаысь, война дырйиыд вӧлі кыдзкӧ лэптӧны на став лишка нянь перйӧмтӧ, сӧмын вӧлі чинталӧны кӧдзаяс, а сійӧ зэв жӧ вӧлі омӧль — вермис дзикӧдз орӧдны став овмӧссӧ государстволысь.
Коммунист партия водзын сувтіс удж — корсьны овмӧс кыпӧдны выль пӧлӧс туй.
Коммунист партиялӧн Х съездыс, Ленин индалӧмӧн, шуис вуджны выль нога овмӧс кыпӧдан туй вылӧ (новая экономическая политика).
Кутшӧм нӧ выль туй индіс Х съезд?
Сійӧ индӧм сертиыс крестьяна вермӧны мыйта кӧсйӧны кӧдзны нянь, воӧм няньнас ас вӧлясьыс вермӧны мый окота вӧчны. Сӧмын пондасны найӧ мынтыны государстволы водзвыв шуӧм вот.
Государство кольӧ ас киас гырысь пабрик-заводъяс, кӧрт туяс, мукӧд государствояскӧд вузасьӧм, дорйӧ аслас законъяснас государстволысь промышленносьтсӧ да вузасьӧмсӧ ӧтка киса (частнӧй) капиталысь. Йитӧдыс крестьяна посни овмӧсъяслӧн государствоса промышленносьткӧд кутас гартчыны мӧда-мӧдныскӧд ас вӧлясьыс вежласьӧмӧн — няньӧн да пабрик-завод тӧварӧн. Вузасьӧмын (рынок вылын) пондас государствоса промышленносьтлӧн мунны венласьӧм крестьяна овмӧсысь быдман капитализмкӧд. Государстволы лоас кокниджык сійӧ венласьӧмсӧ нуны — ӧти-кӧ, промышленносьтыд сылӧн гырысь, мӧд-кӧ, аслас законъяснас вермас личкыштны ӧтка вузасьысьӧс (частникӧс). Правительство 1921ʼ воын тайӧ выль туйӧ сувтӧм могысь лэдзис уна выль законъяс (босьтам кӧть пабрик-заводъяс кӧртмалӧм йылысь). Шуӧны вӧлі сэки унаӧн: коммунистъяс пӧ пондісны бӧрыньтчыны социализмсяньыд. Тайӧ эз вӧв бӧрыньтчӧм, тайӧ вӧлі социализмлань выль туй индӧм, туй кузьджык, чукыляджык военнӧй коммунизм дорысь. Войнадырся овмӧс нуӧданног (военный коммунизм) вӧлі бур сэки: разьсьӧм овмӧснымӧс позьӧ вӧлі кыпӧдны сӧмын тайӧ выль туйӧдыс мунігӧн, сӧмын тайӧ туйыс вайӧдас миянӧс социализмӧдз.
1922 воӧ ми заводитім нин уджавны выль ногӧн, босьтчим кыпӧдны овмӧснымӧс. Первойя воыс и петкӧдліс выль туйыслысь веськыдлунсӧ. Видзӧдлам кӧ ӧткымын лыдпасъяс вылӧ — веськыда синмад сійӧ шыбитчӧ. Босьтам кӧть — уна-ӧ чукӧртӧма вӧлі нянь да картупель выль ногӧн овмӧс кыпӧдан туйӧ сувттӧдз да бӧрыннас: 1920 воын чукӧртӧма 1.222 миллион пуд, 1921 воын — 1.220,05 миллион пуд, 1922 воын — 2.198,2 м. пуд.
Сэсся видзӧдлам, кыдзи заводитчӧма кыптыны государстволӧн промышленносьтыс. Босьтам кӧ пабрик-заводъяслысь уджсӧ 1913 воын (войнаӧдз) 100% пыдди, миян промышленносьт заводитчӧма кыптыны со кыдзи:
| 1920 во | 1921 во | 1921 вося октябр 1 лунсянь 1922 вося окт. 1 лунӧдз. | |
| Из шом | 27 | 31 | 34 |
| Нерп | 41 | 42 | 49 |
| Руда | 1,5 | 1,6 | 2,2 |
| Клопчато-бумажнӧй | 5 | 7,4 | 19 |
| Шерстянӧй производство | 27 | 17 | 27 |
| Резина | — | 16 | 36 |
1922 во петкӧдліс миянлы ещӧ со мый: оз позь миян государствоын поводнӧй паськыд рынок дырйи овны деньга вылӧ вузасьтӧг, куш тӧварӧн вежласьӧмӧн. Миян правительство мӧдіс и та вылӧ (лӧсьӧдіс деньга вылӧ вузасьӧм). Сэсся надзӧникӧн вермис важ донтӧммӧм бумага деньгатӧ вежны выльӧн: 1923 воын нянь вузаліс заграничаӧ, чинтіс ёна рӧскодъяс, удждаліс асланым государство пытшкысь сьӧмъяс. Ӧні доныс деньганымлӧн чорыда сулалӧ.
Выль овмӧс нуӧдан туяд сувтӧм бӧрын ми заводитчим уна государствокӧд нуӧдны вузасян-ньӧбасян удж. Воысь воӧ пондіс паськавны пабрик-заводъяслӧн удж, бурмыны овмӧс рабочӧйяслӧн, лыбны уджалан дон. Сідзжӧ воысь воӧ пондіс паськавны, кыптыны крестьяналӧн овмӧс: содісны кӧдзаяс, скӧт пондіс бурмыны да выльмыны уджалан кӧлуйяс. Дерт, пондіс содны и воӧм няньлӧн лыд.
Уджалысь йӧз кужисны власьт босьтны ас кианыс, кужисны дорйыны сійӧс быд врагысь, кужисны и босьтчыны овмӧс кыпӧдан уджӧ. Эз сӧмын босьтчыны, а кыпӧдісны ӧдйӧ, кужӧмӧн, тӧдчымӧн венӧны государство промышленносьт пыр да вузасьӧм пыр капитализмтӧ.
Эз, дерт, мун ставыс шыльыда, уна вӧлі сьӧкыдінъяс овмӧс кыпӧдан уджад. Босьтам кӧть, „ножич“-тӧ. Видз-му овмӧс бурмӧдӧм кыптӧ вӧлі надзӧнджык промышленносьт дорысь. 1922 во помасигӧн на В. И. Ленин индыліс та вылӧ да шуліс: тайӧ вермас разьны крестьяна да рабочӧй кост йитӧдтӧ. 1923ʼ воын дас кыкӧд съезд вылын нин коммунист партия шуис кокньӧд сетны крестьяналы — чинтыны налогъяс. Сійӧ жӧ воас арланьыс ёна пондіс бара янсавны кар дінысь сикт: пабрик-заводса тӧваръяс вылӧ дон кайис вылӧ, няньяс вылӧ — ёна уси доныс. Бара жӧ, мед эськӧ сэтшӧм нелючкисӧ бырӧдны, правительство кутіс ёнджыка нянь петкӧдны сійӧ воас мукӧд государствоӧ, а промышленносьтлы тшӧктіс чинтавны ковтӧм рӧскодъяс, этшаджык прибыль босьтны. Сы понда ХІІІ съезд кежлӧ сійӧ „ножич“ костыд чиныштіс.
Уналаӧ мытшасьліс сӧвет правительство сійӧ воясӧ овмӧс кыпӧдан уджын, сӧмын став сьӧкыдінсӧ вуджліс сійӧ коммунист партия нуӧдӧмӧн, став уджалысь йӧз отсӧгӧн.
Революция бӧрын овмӧс кыпӧдігӧн пыр вӧлі шуӧны: колӧ миян воштыны овмӧс война водзвывса кодьӧдз жӧ, кутшӧм вӧлі 1914 воын. 1925–26ʼ воын ми воим нин сы выйӧдзыд. Сійӧ воас миян видз-му овмӧс и промышленносьт воисны нин война водзвывса кодьӧдзыд, а мукӧдлатіыс весиг водзӧ нин воськовтім.
Босьтам кӧть видз-му уджалӧм: кӧдзаув му 1926 воын миян вӧлі 1926 вося кӧдзаув му серти 100,5%, крестьянскӧй овмӧс 1926 воын сетӧма докод 1913 воын серти — 95,6% (няньяс — 91,4%, скӧт видзӧм — 104,4%, с. в.). Пабрик-заводъяс 1925–26 воын сетісны докод 1912 во серти — 93,7% (горнӧй промышленносьт — 82,4%, металлическӧй — 96,8%, химическӧй — 153,8%, с. в.).
Став воясас миян правительство водзын ӧтпырйӧ сулаліс мог: кыпӧдігмозыс сувтӧдны выль туйӧ овмӧссӧ — гырсьӧдны пабрик-заводъяс, паськӧдны государстволысь да кооперациялысь промышленносьтсӧ, венны частнӧй, ӧтка йӧзлысь промышленносьт. Босьтам куим во да видзӧдлам кыдзи тайӧ уджыс мунӧма: став промышленносьт пытшкас вӧлӧма гырысь пабрик-заводъяс (цензӧвӧй промышленносьт — 16 рабочӧя, двигателя пабрик-завод, либӧ 30 рабочӧя, двигательтӧм), посньыдджык да кустарнӧй:
| Вояс. | Цензӧвӧй промышленносьт. государ. киын. | „ кооперация киын. | „ частник киын. | Ставыс. | Посньыд да кустарнӧй промышленносьт. |
| 1923–24 воӧ. | 69,8% | 3,2% | 4% | 77,0% | 23,0% |
| 1924–25 „ | 74,2% | 3,1% | 3,3% | 80,6% | 19,4% |
| 1925–26 „ | 76,7% | 3,6% | 3,5% | 83,8% | 16,2% |
Тайӧ бӧръя 1926–27ʼ воас ми ещӧ на ёна тувччим водзӧ. Сӧмын ІV-д Ставсоюзса съезд (таво апрель тӧлысьын) шуис: тайӧ быдмӧмыд миянлы этша на, промышленносьт миян оз на лэдз тӧвар тырмымӧн, этша на лэдзӧ машинаяс. Колӧ миянлы аслыным овмӧс пытшкын чӧжны сьӧм промышленносьт паськӧдӧм вылӧ да сійӧс бурджык техника серти сувтӧдӧм вылӧ, мед эськӧ ми вермим ӧдйӧнджык вӧтӧдны дай пановтны медъён капиталистическӧй государствояссӧ. ІV съезд сідзжӧ шуис: правительство ёна зільӧма нуӧдны промышленносьтсӧ сідзи, мед эськӧ миян Союз вермис овны мукӧд государствоса тӧвартӧг, паськӧдны машинаяс вӧчан заводъяс. Мӧд дас во вылӧ петігӧн овмӧс нуӧдан уджын миян ӧні тайӧ могыс и сулалӧ — лӧсьӧдны промышленносьта государство.
Став кольӧм воясыс петкӧдлӧны — Сӧвет власьт став рабочӧй да крестьяна отсӧгӧн, коммунист партия нуӧдӧмӧн лӧсьӧдас миян Союзын сэтшӧм овмӧс, кутшӧм ещӧ му вылас эз на вӧвлы.
М.
