КЫДЗИ ВОИМ ОКТЯБРСА РЕВОЛЮЦИЯӦДЗ

Уджалысь йӧзлӧн 1905ʼ воысь воддзаджык кыпӧдчылӧмъяс.

Ёна важысянь нин му вылын олысь йӧз юксьӧма кык пельӧ: 1) йӧз уджӧн олысьяс, уджалысь йӧзӧс нартитысьяс — помещикъяс, дворянаяс, пабрик-завод кутысьяс (пабрикантъяс), купечьяс, кулакъяс да мукӧд пӧлӧс буржуйяс; налы отсалысьясӧн вӧліны: ёна велӧдчӧм, гырысь жалованньӧа интеллигенция (заводъясын директоръяс, инженеръяс, гижысьяс, с. в.), попъяс да мукӧд; 2) озыръясӧн нартитӧм уджалысь войтыр — пабрик-заводса рабочӧйяс, гӧль да шӧркоддьӧма олысь крестьяна, ас кипом уджӧн кынӧм вердысьяс (ремесленникъяс), посни жалованньӧ вылын служитысьяс.

Нартитысьяслӧн да нартитаналӧн (уджалысьяслӧн) эз вӧвлы ни, оз ло ӧткодь мог, ӧткодя мӧвпалӧм: нартитысьяслы колӧ кыдз эськӧ ёнджыка да дырджык уджӧдны йӧзӧс, кыдзи унджык пычкыны аслыныс барыш; уджалысьяс мӧвпалӧны мӧдарӧ — кыдз эськӧ кокньӧдыштны олӧмсӧ, морт ногӧнджык, пӧтджык кынӧмӧн, дзонь бур вывтыр паськӧмӧн овны, мед эськӧ шойччывтӧг ныр вылад усьтӧдзыд оз ло уджавны да овны тшыгйӧн.

Сідзкӧ, — лючки, бура олӧм дась вылын олысьяс костын да уджалысьяс костын оз вермы лоны. Кӧть эськӧ ёна ылӧдлӧны, кӧть и ёна пемдӧдӧны йӧзтӧ енлы эскӧмӧн, повзьӧдлӧны тюрмаӧн да плетьӧн, — уджалысьясыд пыр жӧ коркӧ-некоркӧ вӧлі шыасьласны, петкӧдласны ассьыныс вын, прамӧйӧдз шызьӧдласны нартитысьясӧс. Ёна важысянь нин мунлӧмаӧсь косьяс нартитыся-нартитана костын, унаысь уджалысь войтыр кыпӧдчывлӧмаӧсь тыш вылӧ. Сӧмын, вынъясыс налӧн абу тырмывлӧма да, нартитысьясыд бӧр вермывлӧмаӧсь.

Босьтам кӧть Рочму: и сэні вӧвлӧмаӧсь татшӧм кыпӧдчылӧмъясыд — вӧлӧма „смутнӧй пӧра“, сэсся Степан Разинлӧн кыпӧдчылӧм, Пугачовлӧн „бунт“ да мукӧд посньыдджык кыпӧдчылӧмъяс. Комияс кыпӧдчывлӧмаӧсь жӧ: вӧвлӧма бунт Кулӧмдінын, Коммуын (пермакъяслӧн) да мукӧдлаын. Сӧмын дыр кежлӧ вермылӧм некор абу вӧвлӧма: вир пиын пӧдтывлісны быд кыпӧдчылӧм уджалысьяслысь. Сэсся ӧд тайӧ кыпӧдчылысьясыд вӧліны крестьяна (рабочӧйясыд сэки Рочмуын эз на вӧвны, революция удж нуӧдысь партия эз жӧ вӧв), а крестьянаыд ас костын йитчӧмӧн, ӧтувйӧн уджавны эз кужлыны. Сы понда найӧс кокниа пыр и жугӧдлісны.

Помещикъяс улысь крестьянаӧс „мездӧм“.

1861ʼ воӧдз Россияын вӧлі „крепостнӧй права“: крестьянаӧс вӧлі „крепитӧмаӧсь“ помещикъяс дінӧ. Крестьянин сэки эз вӧв морт туйӧ, помещик вермыліс сійӧс вежлавны, понйӧс либӧ вӧлӧс моз, вермыліс вузавны кӧлуй моз, вермыліс кӧть мый керны. Пабрик-заводъяс сэки вӧліны зэв этша да зэв посниӧсь. Сэні уджавлісны помещикъяслӧн жӧ крепостнӧй йӧз.

Капиталистъяслы тадзитӧ оз вӧлі кажитчы: налы колӧ вӧлі, мед уджалысьясӧс асьныс вермисны медавны, мед эськӧ эз ков помещикъяс пыр корсьысьны (рабочӧйясӧс кӧ абу некод бердӧ кӧрталӧма, найӧс торйӧн-торйӧнтӧ позяс донтӧгджык медавны). Сы понда капиталистъяс тойлісны сэкся сар правительствоӧс крестьянаӧс помещикъяс улысь „мездыны“.

1861ʼ воын крестьянаӧс помещикъяс улысь „мездісны“, сӧмын крестьянаыслӧн тшыг нисьӧ пӧт олӧмыс да сьӧкыд уджыс ньӧти эз вежсьы: бурджык видз-муяс колины помещик ордӧ, крестьяналы сеталісны омӧльяссӧ, этшаникӧн дай зэв ыджыд дон вылӧ. Сійӧ донсӧ сюйисны вотӧн, да крестьяналы быд во ковмис мынтыны гырысь вот му вештӧм вылӧ. Тадзитӧ крестьяналӧн олӧмыд, кокнялӧм пыдди, сьӧкыдджык на лои: этшаник муясыд омӧлика уджалӧмнад (а бура уджавны эз кужлыны, дай бура уджалан кӧлуйсӧ ньӧбны сьӧмныс эз вӧв) нянь прамӧя эз сетлыны, мый вӧлі воас няньыс — сійӧ и мунӧ вотӧн помещиклы да нартитысь сар правительстволы.

Сы вӧсна гӧльджык крестьяналы ассьыныс видз-мусӧ лои сетны орччаса озырджык крестьяналы (кодъяс гусясьӧмӧн да, ас кодь жӧ крестьянаӧс нартитӧмӧн да, мукӧд ногӧн вермисны чӧжны сьӧм дай лоины кулакӧн — йӧз уджӧн олысьӧн), а аслыныс лои медасьӧмӧн уджавны кулак ордын либӧ помещик ордын, либӧ дзикӧдз эновтны сиктсӧ да мунны медасьны пабрик-заводъясӧ рабочӧйӧн.

Капитализм паськалӧ. Рабочӧйяс ӧтувтчӧны.

1861ʼ во бӧрын Россияын промышленносьт кутіс ӧдйӧ паськавны, кутісны ёна содны и медӧн уджалысяс — пабрик-заводса рабочӧйяс.

Ӧтлаын олігад да уджалігад, ӧткодя капиталистъясӧн нартитӧмтӧ лэптігад, рабочӧйяс велалӧны ӧтув овны, мӧда-мӧд дор сулавны, ӧтувйӧн корсьны нартитӧм улысь мездысян туй. Миянӧс, коммунистъясӧс, революция дор уджавны медся воддза велӧдысь Карл Маркс шуліс: „Капитализмыд аслыс ачыс кодйӧ гусӧ, ачыс лӧсьӧдӧ гу кодйысьяссӧ: рабочӧйяслӧн вын содӧ, коркӧ налӧн выныс чукӧрмас да капиталистъясӧс шоша вывсьыныс шыбитасны, ставсӧ босьтасны ас кианыс“. Тайӧ кывъясыс збыльмисны тшӧтш Россияын, кӧть и шулӧны вӧлі народникъяс^Народникъяс — революция дор жӧ мунысьяс, посни служащӧйяс пӧвстысь петӧм интеллигенция. Найӧ волі шуӧны: „народ (крестьяна) рабочӧйястӧг революция дор олӧ, сӧмын колӧ сійӧс босьтчӧдны, кыпӧдны революция вылӧ. Сэки сійӧ шыбитас сарӧс да пырысь-пыр лӧсьӧдас социализм“. Тадзи шуӧмӧн найӧ, дерт, ылавлісны./^: „капитализмыд пӧ оз кут паськавны Россияад“.

Капитализм паськаліс, пабрик-заводъяс пыр ӧтарӧ содісны, содісны и рабочӧйяс, да медводз найӧ, россияса рабочӧйяс, босьтісны ас кианыс власьт.

1870-ӧд вояссянь рабочӧйяслӧн капиталистъяскӧд вермасьӧмыс кутіс прамӧя нин тӧдчыны: кутісны кыптавны стачкаяс (уджалӧмысь дугдӧм, кытчӧдз завод кутысьяс оз вӧчны рабочӧйяс корӧм серти), лӧсьӧдалісны рабочӧй союзъяс („Роч рабочӧйяслӧн войвыв союз“, „Роч рабочӧйяслӧн лунвыв союз“). Водзӧ (1895 восянь) кыпталӧны „Рабочӧй классӧс мездӧм кузя вермасян союзъяс“, — тайӧ ӧнія миян коммунист партиялӧн вужйыс. Питирса (ӧнія Ленинградса) союзын юравліс Ленин.

1898ʼ воын март 14ʼ лунӧ Минск карын (Белоруссиялӧн ӧнія столица) чукӧртчис Россияса Социал-демократическӧй Рабочӧй Партиялӧн^Сэки сідзи вӧлі шусьӧ ӧнія коммунист партияыд. Бӧрыннас социал-демократъясыд унджыкыс революцияысь повзьӧмла мунісны капиталистъяс дор да, сы вӧсна партия нимсӧ лои вежны./^ съезд. Тайӧ съезд вылас лӧсьӧдісны революция дор уджалысь партия, лэдзисны сы йылысь гижӧд — манифест, бӧрйисны Центральнӧй комитет, мед сійӧ ӧтувтас революция дор став мунысьясӧс да водзӧ нуӧдас революция удж. Сэки революция дор мунысьяс казялісны нин: бур ӧтувтысьтӧг, юрнуӧдысьтӧг революция удж оз мун. А ӧтувтысьнас, юралысьнас вермас лоны сӧмын партия. Сӧмын съезд бӧрас регыд Центральнӧй комитетӧ бӧрйӧм йӧзсӧ арестуйталісны да ыджыд бур тайӧ съезд помысь эз вермы лоны.

1900-ӧд вояс помын капитализм Россияын зэв ӧдйӧ кутіс паськавны, зэв регыдӧн воссялісны выль пабрик-заводъяс — сійӧн торъя нин ӧдйӧ паськаліс рабочӧйяслӧн кыпӧдчӧм. Революция дор мунысьяс костын, социал-демократическӧй партияса шленъяс костын, тайӧ кадас муніс вензьӧм. Кодсюрӧыс вӧлі шуӧны: „Рабочӧйяслы колӧ сӧмын ассьыныс олӧмсӧ бурмӧдӧм йылысь тӧждысьны, политикаӧ кутчысьны оз ков; политика йылысь пӧ мед тӧждысяс буржуазия“. Тадзи мӧвпалысьяссӧ шуӧны экономистъясӧн, а мӧвпалӧмсӧ — экономизмӧн. Мукӧдыс, збыльысь революция дор мунысьяс, шуисны: „Олӧм бурмӧдӧмыд, дерт, колӧ, сы понда ми вермасям, сӧмын огӧ эновтчӧй политикаысь, огӧ дугдӧй рабочӧйяс киӧ власьт босьтӧм понда тышкасьӧмысь“. Экономистъяскӧд вермасьысьяс ӧтувтчисны Ленин ёрт бердӧ да „Искра“ („Бикинь“) газет бердӧ. Унджыкыс сувтісны экономистъяслы паныд.

1903ʼ воын чукӧртчис партиялӧн 2ʼ съезд. Тайӧ съезд збыльысь ёнмӧдіс партияӧс: лӧсьӧдісны программа да устав, бӧрйисны Центральнӧй комитет да Сӧвет, шуисны „Искра“ газетӧс партиялысь юрнуӧдан (центральнӧй) газетӧн (органӧн). Тайӧ съезд вылын устав примитігӧн кыптіс вензьӧм — кодӧс позьӧ лыддьыны партияса шленӧн? Ленин ёрт шуис: „шленӧн позьӧ шуны, мортыс кӧ мынтӧ шленскӧй взнос да уджалӧ партияын“. Мартов шуліс: „шленӧн позьӧ лыддьыны, морт кӧ мынтӧ шленскӧй взнос да отсасьӧ партиялы“. Мартов кодьяс вӧлі полӧны: партияад кӧ пӧ тшӧктан уджавны, повзясны да, оз кутны пырны сэтчӧ небыд киа интеллигентъяс. Ленин ногӧн, партияын мед вӧліны унджык рабочӧйяс да повтӧм сьӧлӧма йӧз: найӧ оз повзьыны партия уджысь, арестъясысь да тюрмаысь, найӧ воськовтасны водзӧ ас вежӧрнас да йӧткыштасны водзӧ революция уджсӧ.

Вензьӧм муніс съезд мунігчӧж. Ленин ног мӧвпалысьыс вӧлі унджык (большинство), Мартов ног — этшаджык (меньшинство). Сэсянь и кутісны мунны большевик да меньшевик нимъяс, сэсянь и миян партия шусьӧ большевик партияӧн.

1905ʼ во.

Воис 1905ʼ во. Январ 22ʼ лунӧ сар правительство нинӧмысь лыйліс Питирса рабочӧйясӧс, гӧтыръяснас да челядьнас сар дінӧ мунігӧн. Найӧ вӧлі мунӧны сар портретъясӧн да ӧбразъясӧн, молитваяс сьылігтырйи. Нуысьыс вӧлі поп Гапон. Гапон нуӧдіс йӧзӧс „милӧсьт“ корны, бурджык олӧм йылысь кевмыны. Сар милӧсьт пыдди лыйліс ӧружйӧтӧм войтырӧс. Тайӧ лыйлӧмыс дзикӧдз нин тойыштіс рабочӧйясӧс революция туй вылӧ: сар вылӧ надея быри, коли надея сӧмын ас вын вылӧ.

Сійӧ жӧ воын кыптіс революция. Тулыснас и гожӧмнас вӧлісны зэв уна да гырысь стачкаяс, рабочӧйяс ёна шызисны, выныс налӧн век ёнмис. Октябр тӧлысьын, пӧшти быд гырысь карын ӧтпырйӧн, кыптіс ыджыд политическӧй стачка, медся ёна сарӧс шыбитӧм понда (мукӧд стачкаяс вӧліны сӧмын ас олӧм бурмӧдӧм понда); сэки жӧ чужис ӧнія Сӧвет власьтлӧн вужйыс — Рабочӧй депутатъяслӧн Сӧветъяс, стачкаясын юрнуӧдысь пыдди. Октябр 17ʼ лунӧ сар повзьӧмысла лэдзис манифест „свободаяс“ йылысь. Збыльысьсӧ, дерт, некутшӧм вӧля уджалысь йӧзлы эз ло. Тайӧ венласьӧмыс муніс октябр-ноябр-декабр тӧлысьясын, вӧлавліны весиг ӧружйӧа косьяс (пӧличакӧд да салдатъяскӧд). Сӧмын сар правительство бӧр вермис, вермис рабочӧйясӧс со мыйяс понда:

1) армия муніс сар дор, эз отсав рабочӧйяслы;

2) крестьяна эз сувтны тшӧтш ӧтпырйӧ. Кӧнсюрӧ эськӧ сотавлісны жӧ помещикъяслысь овмӧсъяссӧ, жугӧдлісны налысь эмбурсӧ, весиг виавлісны помещикъяссӧ. Сӧмын кысь бара: ӧткымын косьнад он на вермы. Колӧ быдӧнлы ӧтув, ӧтырышйӧӧн босьтчыны;

3) буржуазия дор олысь революционеръясыд повзисны революциясьыд, эновтісны рабочӧйястӧ ас кежаныс, дзебсисны сар „борд“ улӧ.

Тайӧ революция эз вермы мырддьыны сар киысь власьт, вир пиын, тюрмаӧн да катаргаӧн сар пӧдтіс революциялысь би. Сӧмын киньсӧ эз вермы кусӧдны, киньыс коли.

1905ʼ вося революция петкӧдліс уджалысь йӧзлы мездысян туй, петкӧдліс выль пӧлӧс власьт, коді вермас вежны сар власьтӧс. Сійӧ выль власьтыс — Сӧветъяс.

Революцияӧс пӧдтӧм бӧрын нартитысь сар ещӧ на ёнджыка, воддза дорысь, пондіс топӧдны россияса уджалысь йӧзӧс: тюрма да ысталӧм, некутшӧм судтӧг лыйлӧм, партияяс да союзъяс жугӧдлӧм да тупкалӧм, некутшӧм паныд кыв мед эз вӧв, — со мыйӧн кӧсйис сар правительство бырӧдны революцияӧс, со кутшӧм оланног пуксис 1905ʼ вося революцияӧс вермӧм бӧрын.

Вель дыр кыссис татшӧм сьӧкыд оланног — 1912ʼ воӧдз. Тайӧ воын Сибырын, Лена ю вылын, зарни перъянінын лыйлісны мыжтӧм рабочӧйясӧс. Кыдзи тай 1905ʼ вося январ 22ʼ лунся лыйлӧм кыпӧдіс революция, сідзи жӧ Ленаса лыйлӧм ловзьӧдіс революция удж: ёна кыптісны стачкаяс да демонстрацияяс. Тайӧ воын, май 5ʼ лунӧ, петіс медводдза быдлунъя явӧ петан (сыӧдз газетъяс лоӧ вӧлі лэдзны да паськӧдны гусьӧн) большевикъяслӧн „Правда“ газет. (Сыӧдз вӧлі быд вежонъя газет „Звезда“, петіс явӧ жӧ 1911ʼ восянь). Ёна эськӧ лёкалісны тайӧ газет вылӧ сарлӧн кырнышъясыс: быд не налы ногса гижӧдысь пукталісны гырысь штрапъяс, пуксьӧдалісны тюрмаӧ редакторъяссӧ, эз лэдзлывны разӧдны налы шогмытӧм дзонь нумеръяс, сідз водзӧ. Сӧмын „Правдаӧс“ вины эз вермыны. Рабочӧйяс ас костаныс чукӧртавлісны сьӧм штрапъяс мынтыны, да мукӧд ног мудералӧмӧн „Правда“ век петіс, век котыртіс уджалысь йӧзӧс, писькӧдіс революциялы ордым.

Тайӧ уджыс весьшӧрӧ эз вош: бӧръя война водзвылын бара ёна кыптіс революция удж. Сӧмын война заводитчӧм торкис, нюжӧдіс революция удж заводитчӧмсӧ. Бара ланьтыштіс революция гы: став верстьӧ, дзоньвидза войтыр война вылынӧсь, „ас чужан му врагысь видзӧны“ — сар чуксалӧм ног, а веськыда кӧ шуны — капиталистъяслысь зепнысӧ видзӧны да тыртӧны.

Тайӧ войнаӧн ылалісны не сӧмын рабочӧйяс да крестьяна: весиг „социал-демократъясӧн“, „революционеръясӧн“ шусьысьяс вӧчисны тадзи. Сӧмын большевикъяс мунісны паныд войналы, сӧмын Ленин ёрт индіс, кутшӧм тайӧ войнаыд збыльысьсӧ, кодлы сійӧ колӧ. Сӧмын капиталистлы колӧ войнаыд, сӧмын найӧ нажӧвитчӧны война помысь, а мукӧдлы война вайӧ тшыгъялӧм, висьӧмъяс да вир кисьтӧм. Большевикъяс чуксалісны йӧзӧс войналы воча мунны, ружйӧяс-штыкъяс бергӧдны ас сар правительство вылӧ.

Февральса революция.

Март 12ʼ лунӧ (важ ногӧн февраль помын) 1917ʼ воын лои выль революция. Сарӧс сэки шыбитісны. Сӧмын власьтыд эз на уджалысь йӧзлы сюр: революциясӧ вӧчисны рабочӧйяс да салдатъяс (унджыкыс крестьяна), а власьт бердӧ воисны буржуйяс — Родзянко (озыр помещик), Терещенко, Коновалов, Милюков да мукӧд ёна озыр йӧз.

Большевикъяс пырысь-пыр жӧ шуисны: „Революция эз на помась, колӧ водзӧ нуӧдны, колӧ мырддьыны буржуазия киысь власьтсӧ да босьтны уджалысь йӧз киӧ“. Сідзи и кутісны чуксавны йӧзӧс, нуӧдны сійӧ туй вылӧ. Временнӧй правительство кындзи, революция бӧрын лои мӧд власьт — Рабочӧйяс да Салдатъяс депутатъяслӧн Сӧветъяс. Сӧмын сэні юрнуӧдысьясыс вӧліны революция вузалысьяс — меньшевикъяс да эсэръяс. Временнӧй правительство война эз помав, муяс колис помещикъяс киӧ, пабрик-заводъяс, кӧрт туйяс, банкъяс, дай став эмбурсӧ — важ кӧзяева кипод улӧ. Рабочӧйяс да крестьяна, воддза моз жӧ, тшыгъялӧны да кисьтӧны вир, оз тӧдны кодлы, код понда.

Октябрса революция.

Большевикъяслӧн вӧлі мог — мырддьыны сӧветъяс революция вузалысьяс ки улысь, вӧчны сӧветъяссӧ медся ыджыд власьтӧн, сетны сійӧ власьтсӧ рабочӧйяс да крестьяна киӧ. Буржуазияӧс, временнӧй правительствоӧс власьт бердысь вӧтлыны. Сӧмын сэки позяс помавны война, сетны тшыгъялысь йӧзлы нянь, муяс — крестьяналы, пабрик-завод — рабочӧйяслы.

Мартсянь ноябрӧдз олӧмыс, война кыссьӧм, тшыгъялӧм, видз-му помещикъяс киӧ кольӧм, Корнилов генераллӧн революциялы паныд кыпӧдчылӧм да мукӧд сэтшӧмтор, сэсся большевикъяслӧн мудзтӧг, дугдывтӧг чуксасьӧм-велӧдӧм — садьмӧдісны уджалысь йӧзӧс. Найӧ аддзисны, кыдзи колӧ вӧчнысӧ. Ноябр 7ʼ лунӧ (важ ногӧн октябр 25ʼ лунӧ) 1917ʼ воын Ставроссияса Сӧветъяслӧн 2ʼ съезд сетіс власьтсӧ Сӧветъяс киӧ. Временнӧй правительствоӧс, буржуазияӧс власьт бердысь уджалысь йӧз оружйӧӧн вӧтлісны.

Сьӧкыд туйӧн муніс революция, уна вир-лов босьтіс сійӧ. Абу ӧд весьшӧрӧ гӧрдӧсь миян плагъясным. Эз жӧ кокни вӧв босьтӧм уджсӧ нуӧдны рабочӧйяслы да крестьяналы власьтӧ ас киас босьтӧм бӧрын. Уна удж эм на и водзӧ кежлӧ, Октябрса революциялы дас во тыртӧм бӧрын.

Чорыда, бура нуӧдысьтӧг некӧн нинӧм керны он вермы, торъя нин он вермы революция уджын. Татшӧм юрнуӧдысьыс СССР-са рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн вӧлі, ӧні эм дай водзӧ лоас помӧдз — социализмӧ вотӧдз — Коммунист партия большевикъяслӧн. Ён, бур партиятӧг революция некор на эз вермыв, дай оз вермы шыбитны важ власьт, лӧсьӧдны да кутны уджалысь йӧзлысь выль власьт.

Мед ёнмас, мед пыр ӧтарӧ вынсялас коммунист партия! Мед олас Коминтерн!

Топӧдчам ставным коммунист партия бердӧ, чорыда тувччалам водзӧ — социализмӧдз!