КУТШӦМ НОГӦН ЭТША МУА КРЕСТЬЯНАЛЫ МЕДБУР УНА ПЕРЕМЕНАӦН МУ УДЖАВНЫ
Мыйысь крестьяна полӧны уна переменаӧн му уджавны?
Ӧні крестьяна костын зэв нин ёна сёрнитӧны бобӧнянь вӧдитӧм йылысь. Сӧмын уналаын на норасьӧны этша му вылӧ. Вывті пӧ этша гӧрӧм муным, няньнымӧс пӧ тырмымӧн огӧ вермӧ кӧдзны-а, кысь нин пӧ ещӧ му вылын турун вӧдитны. Дерт, унджык кӧ кӧсъян няня быдтасъястӧ вӧдитны, уна во быдмана турун кӧдзигӧн унджык колӧ и муыд. А няня быдтасъястӧ вӧдитӧмысь эновтчыны он на лысьт: ылысь вайӧм вӧсна нянь доныд миян бура вылӧ на сувтӧ. Кыдзи инӧ колӧ коми крестьянинлы му дінас уджавны, кутшӧм переменаӧн медбур муяссӧ вӧдитны, мед эськӧ унджык позьӧ сэтысь докодсӧ босьтны?
Вит переменаӧн му вӧдитігӧн бобӧнянь кӧдзӧмысь уна крестьяна полӧны медсясӧ со мыйысь: тадзи уджалігас пӧ туруныд оз быд во кӧдзсьы, а кӧдзӧны кык во пытшкас ӧтчыд; удайтчытӧм во бӧрын пӧ дзик кӧдзӧм турунтӧг верман кольны.
Збыль-ӧ нӧ тайӧ бобӧнянь турун удайтчытӧмсьыс миян лоӧ повны? Оз-ӧ мый позь му вӧдитӧмӧ сідзи кутчысьны, мед татшӧм удайтчытӧм воясыс эз лоны?
Лоӧ на повны. Агрономия миян Коми муӧ воис зэв на неважӧн. Агрономъяс оз на вермыны висьтавныс, кутшӧм сикас кӧйдысъяс медповтӧмӧсь лёк воясысь, кутшӧм кӧйдысъяс медбура быдмӧны быд гожӧмын. Агрономъяс шуӧны, ӧні пӧ регыд воссяс коми опытнӧй станция; сэн пӧ мӧдасны видлӧгъяс пуктӧмӧн тӧдмавны, кутшӧм сикас быдтасъяс медбур вӧдитны миянын; мӧдасны пӧ сэні корсявны ас муын быдман турунъяс да няня быдтасъяс пытшкысь выль сикаса быдтасъяс да налысь тӧдмавны бурлунсӧ. Сэсся сы бӧрын нин вӧлисти медбур быдтасъяссӧ, медтуянаяссӧ мӧдасны паськӧдны да разӧдны. Дерт, сэки ми неурожайысь, удайтчытӧм кӧдзӧмысь огӧджык нин кутӧ повны.
Ӧні миян коми крестьянин мӧдіс агрономъяслысь юасьны, кыдзи пӧ кутчысьны му уджалӧмӧ, мед пӧ эськӧ аслым сёянтор унджык кутіс быдмыны дай скӧтлы вердантор содыштіс, мед эськӧ этшаджык му коськӧм улӧ вӧлі колӧ кольны дай этшаджык куйӧдалӧмӧн унджык урожай вӧлі позьӧ босьтны.
Колӧ выль муяс вӧчавны.
Та вылӧ ме эськӧ вӧлі кӧсъя со мый висьтавны: бурджыка кӧ крестьянин кӧсйӧ ассьыс овмӧссӧ кыпӧдны да бурмӧдны, медводз колӧ сылы уна выль му вӧчӧм йылысь думыштны. Этша муа крестьянинлы бура овмӧдчыны зэв сьӧкыд. Ӧні миян шӧркоддьӧма олысь коми крестьянинлӧн став гӧрӧм муыс гектар^Гектар — десятинаысь неуна ичӧтджык (0,92 дес.)./^ гӧгӧр сӧмын.
Куим переменаӧн вӧдитігӧн коймӧд юкӧныс на сылӧн весьшӧрӧ вошӧ. Кык юкӧнсьыс сійӧ босьтӧ 50 пуд гӧгӧр нянь. Тайӧ сылӧн и став докодыс му вывсьыс.
Оз-ӧ инӧ позь кыдзкӧ мӧд ног кутчысьны му уджалӧм бердӧ, мед эськӧ сійӧ жӧ му вывсьыс позьӧ вӧлі унджык босьтны докодсӧ?
Ме ногысь кӧ, позьӧ. Сомын ковмас кутчысьны уна переменаӧн уджалӧмӧ-а.
Вит переменаӧн му уджалӧм.
„Ордымын“, воддза нумерас, А. Г. Жакова гижис нин вит переменаӧн му вӧдитӧм йылысь. Сійӧ висьталӧм серти, быд во миян му вылын лоӧны татшӧм быдтасъяс: ид, сю, картупель да бобӧнянь турун, витӧд юкӧнӧн быд му. Тадзи уджалігӧн ӧти витӧд юкӧныс сӧмын кольӧ коськӧм улӧ. Ми водзвыв нин сёрнитім, мися, тадзи уджалӧмнас бобӧнянь быд воӧ оз ло кӧдзӧма: сійӧ кӧдзсьӧ кык во пытшкын ӧтчыд. Сэк жӧ шулім: бобӧнянь турун кӧдзӧмыд кӧ оз удайтчы кутшӧмкӧ воӧ, мӧд вонас дзик кӧдзан турунтӧг колян.
Бобӧнянь турун пыдди анькытш вӧдитӧм.
Ме ногӧн кӧ, позьӧ вӧлі вит перемена лӧсьӧдны татшӧмӧс: ӧти витӧд юкӧн — коськӧм, мӧд — сю, коймӧд — картупель, нёльӧд — ид либӧ зӧр, витӧд — анькытш. Тайӧ вит переменаыс торъялӧ А. Г. Жакова висьталӧмкӧд бобӧнянь турун пыдди анькытш кӧдзӧмӧн. Анькытш, бобӧнянь турун моз жӧ, азота вынсьӧданторсӧ босьтӧ сынӧдысь (воздукысь). Сӧмын вужъясыс сылӧн дженьыдджыкӧсь, ичӧтджыкӧсь. Анькытш ачыс зэв ыджыда быдмӧ дай ыджыдӧс жӧ и урожайсӧ сетӧ, сӧмын вужъясыс, бобӧнянь сертиыд, этшаджык мусӧ вермӧ вынсьӧдны. Сэсся анькытштӧ кӧдзны лоӧ быд во, а бобӧняньыд ӧтчыд кӧдзӧмӧн кык либӧ куим во на вермӧ быдмыны.
Ыджыд-ӧ пӧльза воӧ крестьянинлы вит переменаысь?
Тайӧ сёрнитӧм бӧрас видзӧдламӧй, кутшӧм ногӧн уджалігӧн, кутшӧм переменаӧн крестьянин вермас му вӧдитӧмсьыс мед ыджыд докод босьтны. Босьтам ӧти гектара муа крестьянинӧс.
1. Куим переменаӧн му вӧдитӧм вайӧ:
Коськӧм .... 00 .... 00
Сю .... 25 пуд .... 25 шайт дон^Донъяс босьтӧма войнаводзса./^
Ид .... 25 „ 25 „ „
Сю идзас .... 50 „ 5 „ „
Ид „ .... 25 .... 3 ш. 75 ур.
Ставыс: .... 58 шайт 75 ур.
2. Вит переменаӧн, бобӧнянь кӧдзӧмӧн.
(быд му улын гектарлӧн витӧд юкӧныс).
Коськӧм .... 00 .... 00
Сю .... 15 пуд, 15 шайт дон.
Ид .... 15 „ 15 „ „
Картупель .... 200 „ 40 „ „
Бобӧнянь турун .... 70 ,, 28 „ „
Ид идзас .... 15 ,, 2 ш. 15 ур.
Сю .... 30 „ 3 ш. „
Ставыс: 103 ш. 25 ур.
3. Вит переменаӧн, анькытш кӧдзӧмӧн.
(быд му улын гектарлӧн витӧд юкӧныс).
Коськӧм .... 00 .... 00
Сю .... 15 пуд, 15 шайт дон.
Ид .... 15 „ 15 „ „
Картупель .... 200 „ 40 „ „
Анькытш .... 15 „ 30 „ „
Ид идзас .... 15 „ 2 ш. 25 ур.
Сю „ .... 30 „ 3 ш. „
Анькытш идзас .... 20 „ 3 „ „
Ставыс: 108 ш. 25 ур.
Тыдалӧ, вит переменаӧн му вӧдитӧм докодсӧ сетӧ пӧшти кык мында куим переменаӧн дорысь. Куим переменаӧн уджалігӧн воӧ 58 шайт да 75 ур, вит переменаӧн, бобӧнянь турун кӧдзӧмӧн — 103 ш. 25 ур, вит переменаӧн жӧ, анькытш кӧдзӧмӧн — 108 ш. 25 ур. Сэсся колӧ видзӧдлыны: уна-ӧ тайӧ переменаясыс сетӧны ас сёянтор да уна-ӧ скӧт кӧрым.
Куим переменаӧн гектар вылысь сюрӧ ветымын пуд нянь. Вит переменаысь, бобӧнянь турун кӧдзӧмӧн, нянь воӧ 30 пуд сӧмын (кызь пудйӧн этшаджык воддза сертиыс). Сыысь кындзи локтӧ 200 пуд картупель. Пӧтӧсыс та мында картупельыслӧн 50 пуд нянькӧд водзсасьӧ. Став потӧссӧ кӧ няньӧн лыддьыны, лоӧ 80 пудкӧд воча.
Вит переменаӧн анькытш кӧдзӧмӧн сетӧ: 30 пуд нянь, 200 пуд картупель — 50 пуд нянькӧд воча да 15 пуд анькытш. Кутам кӧ лыддьыны пуд анькытшлысь пӧтӧссӧ сӧмын пуд нянькӧд воча, тайӧ вит переменасьыс воӧ став пӧтӧсыс 95 пуд нянь мында.
Тыдалӧ, вит перемена анькытш кӧдзӧмӧн ас сёянтор медся уна сетӧ.
Скӧт вердантор куим переменаысь локтӧ — 25 пуд ид идзас (сю идзас огӧ кутӧ лыддьыны); вит переменаысь бобӧнянь кӧдзӧмӧн — 15 пуд ид идзас да 70 пуд бобӧнянь турун; вит переменаысь анькытш кӧдзӧмӧн — ид идзас 15 пуд да анькытш идзас 20 пуд.
Тыдалӧ, скӧт вердантор медся уна локтӧ бобӧнянь кӧдзӧмӧн.
Дерт, ыджыдджык урожай кӧ мӧдан босьтны, ёнджыка жӧ и вынсьӧдны мутӧ ковмас. Унджык кӧ лоӧ кӧрымыд, унджык жӧ лоӧ и скӧтыд. Сэки унджык лоӧ и куйӧдыд. Сэсся ӧд тӧдам ми ӧні нин и мукӧд нога вынсьӧданторъяс: трунда, пӧим да мукӧд иза (минеральнӧй) вынсьӧданторъяс.
Вит переменаа му вӧдитны анькытш кӧдзӧмӧн ми пондам кытчӧдз уна выль му огӧ вермӧ вӧчны. Кор миян унджык лоӧ муяс, дерт, сэки кутам кӧдзны сэтчӧ уна во быдмана турунъяс — бобӧнянь да мукӧдӧс. Ӧні лоӧ ёнджыка кутчысьлыны унджык ас сёянтор вӧдитӧмӧ.
Миян Коми обласьтын 40.000-ысь унджык крестьяна овмӧс (кӧзяйство). 30.000-ыс кӧ сӧмын вуджас уна переменаӧн му уджалӧмӧ да мӧдас быд во лишнӧй 50 шайт дон докод босьтны, ставыс найӧ босьтасны 1.500.000 шайт дон.
Куим переменасянь вит переменаӧ вуджны зэв кокньыд удж. Ӧні агрономъяс эмӧсь нин быд уездын 4–5 морт. Накӧд та йылысь крестьяналы ёнджыка колӧ пондыны сёрнитны.
В. Исаков.
