КУТШӦМ БУР СЕТӦ УНА ПЕРЕМЕНАӦН МУ УДЖАЛӦМ

„Ордым“ журналын, воддза нумерас, агроном А. Г. Жаковалӧн вӧлі нин гижӧма, кутшӧм бур сетӧ уна переменаӧн му уджалӧм. Сійӧ статтяас А. Г. Жакова медсясӧ миянӧс тӧдмӧдіс вит переменаӧн уджалӧмкӧд. Сійӧ миянлы висьталіс, колӧ пӧ вит переменаӧн уджалігӧн кӧдзны бобӧнянь, картупель, сю да ид либӧ зӧр. Коськӧм улӧ тадзи уджалігӧн кольӧ сӧмын витӧд юкӧныс.

Дерт, тадзи мутӧ уджалігӧн урожайыд унджык воас. Тані колӧ висьтавны та йылысь со ещӧ мый: уна урожай тайӧ вит переменаӧн уджалігӧн воӧ оз сӧмын коськӧм чинтӧм понда (муястӧ вит пельӧ юкӧм понда). Унджык урожай воӧ ещӧ со мый вӧсна: няня быдтас серти картупель ӧтнас, сы ыджда жӧ инын быдмӧмӧн, пӧтӧссӧ вайӧ куим либӧ нёль мындаӧн унджык. Кӧдзан кӧ сю пудовня куимсё сывъя му вылӧ, урожайсӧ босьтан зэв нин уна дас пуд. Сы ыджда жӧ му вылӧ дас пудовня картупель кӧ пуктан, урожайыс воас сё ветымын пуд гӧгӧр. Пӧтӧсыс та мында картупельыдлӧн 37–40 пуд сюкӧд водзсасьӧ. А нелямын пудйыд ӧд нёль дас пуд.

Мӧд быдтас тайӧ вит переменаӧн му уджалігӧн — бобӧнянь турун. Кутшӧм жӧ бур сетӧ крестьянинлы бобӧнянь кӧдзӧм? Зэв ыджыд бур сетӧ сійӧ. Ӧти-кӧ — уна бур турун, мӧд-кӧ — ёг турун му вылысь воштӧ, коймӧд-кӧ — мусӧ вынсьӧдӧ. Тайӧ му вынсьӧдӧм вӧснаыс тані миян лоӧ ёнджыка сёрнитыштны.

Агрономия миян висьталӧ, быдтасъяслы пӧ медсясӧ колӧ куим сикас сёянтор: фосфор, калий да азот. Няня быдтасъяслы колӧ, мед став сикас сёянторйыс — выныс вӧлі тырмымӧн муас. Сэсся налы колӧ, мед эськӧ став выныс вӧлі вершӧк нёль кымын пыдаӧдз сӧмын. Пыдынджык кӧ лоӧ, няня быдтасъяс дженьыдиник вужъяснас оз и вермыны сэтысь перйынысӧ.

Бобӧнянь турунлӧн вужъясыс зэв кузьӧсь. Небыдджык муӧ найӧ пырӧны весьт куим пыдаӧдз кымын, а бурджык мусинӧ и аршынӧдз. Дерт, татшӧм пыдӧ пырӧмнад налы унджык и сёянторйыс сюрӧ. Куим переменаӧн му уджалігӧн, куш няня быдтас кӧдзигӧн, няньлӧн вужйыс пырӧ сӧмын вершӧк нёль либӧ сыысь этша. Сідзӧн пыдӧджык пырӧм куйӧд выныс му вылад сідзи весьшӧрӧ вӧлі и вошӧ. Бобӧнянь кӧдзигӧн тайӧ став выныс бӧр перйыссьӧ.

Тыдалӧ, бобӧнянь кӧдзӧмнад тай ми вичмӧдам (экономитам) куйӧд вын: этша куйӧдӧн унджык урожай босьтам. Тайӧ пыдӧ пырӧм куйӧд вын вылас зэв на бур урожай локтӧ бобӧнянь турунлӧн. Тайӧ туруннас верман лишнӧй скӧт видзны. А унджык скӧтсьыд — унджык и куйӧд лоӧ. Сідзӧн, унджык позьны кутас и выль му вӧчны (выль мутӧ вӧчӧмысь ми ӧд дугдылім куйӧд тырмытӧм вӧсна).

Сэсся бобӧнянь вӧдитысьяслы колӧ ещӧ тӧдны: бобӧнянь быдтас вермӧ азота вынсьӧдантор сынӧдысь (воздукысь) босьтны. Водзджык нин ми сёрнитім, мися, няня кӧдзаяслы колӧ медсясӧ куим сикас сёянтор (фосфор, калий да азот). Кутшӧмкӧ ӧти сикас, тайӧ куимсьыс, этшаджык кӧ лоӧ му вылын, няня быдтас оз нин бура вермы быдмыны. Лыаджык муяс вылын да омӧльджык куйӧдалӧм инын ичӧт урожай медсясӧ овлӧ азот тырмытӧм вӧсна. Тайӧ азот тырмытӧмыс бобӧняньлы, викалы да анькытшлы оз мешайт. Ставыс найӧ татшӧм сикас вынсӧ вермӧны сынӧдысь (воздукысь) босьтны.

Агрономия сідз жӧ висьталӧ, бур бобӧнянь урожай бӧрын пӧ сы вужъясӧн му вылад кольӧ сы мында жӧ вын, мыйта овлӧ бура куйӧдалӧмӧн. Быд сю пудовня улӧ му вылысь 40–50 пуд зэв бур турун урожай босьтны да сійӧ жӧ турун вужнас мусӧ вынсьӧдны, кыдз быттьӧ 300 пуд куйӧд петкӧдӧмӧн, — ёна, тыдалӧ, бур отсӧг локтӧ крестьянинлы.

Тадзи кӧ, бобӧнянь кӧдзӧмад ёна тай ковмас кутчысьны. Уна муа крестьяна татчӧ мӧдісны нин кутчысьны, сӧмын этша муалы сьӧкыдджык да омӧля на босьтчӧны. Найӧ шуӧны, тӧдам пӧ эськӧ бобӧнянь вӧдитӧмыд ёна бур да кӧдзнысӧ пӧ сійӧс некытчӧ на. Вӧчам пӧ уна му да кутам кӧдзны и бобӧнянь.

В. Исаков.