КРЕСТЬЯНАКОСТСА ВОАНА ІІІ-ӦД ЗАЁМ

Бӧръя вояс ми аддзам бюджет серти, кыдзи ёнмӧны да бурмӧны миян Союзса республикаяс.

Став бюджетыс государстволӧн вӧлі бӧръя воясас:

1923–24ʼ воӧ — 2.298,1 миллион шайт,

1924–25ʼ „ — 2.935,2 „ „

1925–26ʼ „ — 3.851,4 „ „

Докодыс 1926–27ʼ во вылас вӧлі лӧсьӧдӧма 5.002.000.000 шайт.

Рӧскод, коді овлывлӧ быд во, ӧти-кӧ, управленньӧ аппарат кутӧм могысь, мӧд-кӧ, армия вылӧ да сідз водзӧ, шусьӧ прӧстӧ „обыкновеннӧй рӧскодӧн“. Сійӧ рӧскодыс вылӧ локтӧ сьӧм налогъясысь да мукӧдторйысь. Рӧскод олӧм бурмӧдӧм вылӧ (шусьӧ „чрезвычайнӧй рӧскодӧн“) локтӧ, сідзжӧ, чрезвычайнӧй докодысь: заёмъясысь да мукӧд сэтшӧмторъясысь.

Ставсоюзса съезд шуис, содтыны пӧ позьӧ государственнӧй бюджетӧ заёмъяс лэдзӧмӧн. Видз-му уджалан удж кыптӧ миян ӧтилаын государственнӧй заёмъяскӧд. Сідзнад, заёмъяс колӧ разӧдны став му пасьта уджалысь йӧз пиын, медым лэптыны сӧвет власьтлысь удж.

Государственнӧй бюджетӧ тайӧ 1926–27ʼ во вылӧ пырис тшӧтш и заём вузалӧмысь 220.000.000 шайт. Сійӧ 220.000.000 шайт пиас эм 25.000.000 шайт, коді лоӧ 3ʼ воана заём вузалӧмысь.

Но озыр йӧз быдсяма ногӧн торкӧны миян союзлы уджалӧмысь да ёнмӧмысь, кӧсйӧны пӧдтыны сійӧс. Кӧсйылісны бырӧдны сӧвет власьт войнаӧн, кытчӧ миян тшӧтш жӧ воча сувтісны да вӧтлісны бӧр найӧс. Ӧні найӧ торкӧны быд ног миянлысь олӧмсӧ. Англия орӧдіс ставсӧ миянкӧд, дугдіс тӧргуйтӧмысь, кӧсйӧны пӧгиб воштыны сьӧмысь.

Сідзжӧ Англия торкалӧ миянлысь мукӧд государствокӧд волысьӧм, ӧтувса уджъяс нуӧм. Вӧчӧ быдсяма пакӧсьтъяс, усьласьӧ миян вождьяс вылӧ, вӧчалӧ заговоръяс да торкалӧ миянлысь фабрик-заводъяс, медым оз сэтшӧм ӧдйӧ понды кыптыны миян союзлӧн овмӧс.

Англия сійӧн оз вермы вӧчны миянлы нинӧм. Миян овмӧс бурмӧ воысь-во да оз лысьт сувтны миян союз вылӧ. Сӧмын Англияыдкӧд торйӧдчӧмыс вӧчӧ миянлы уна сьӧкыдтор. Ӧти-кӧ, миянлы ковмас нуны мукӧд государствоясӧ нянь и мукӧд вузасян кӧлуй, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма Англияӧ, мӧд-кӧ, колӧ Англияысь нуны мукӧдлаӧ быдсяма заказсӧ — машинаяс да мукӧдтор.

Англияса банкъяс сэсся удждавлісны миянлы сьӧмъяс (кредит). Ӧні найӧ оз кутны сетны. Сійӧ бара миянӧс сьӧктӧдӧ.

Кыдз нӧ татшӧм сьӧкыд кадъясас ёнмӧдны миянлы союзтӧ, кыдзи чукӧртны став озырлунсӧ миян союз республикаясысь?

Сідзнад колӧ, мед ӧти ур весиг эз куйлы кӧнкӧ кудъясын, гырничьясын, а мед вӧлі ставсӧ сетӧма сійӧс государстволы заёмъяс пыр да сьӧм чӧжан кассаяс пыр союзын овмӧс кыпӧдӧм вылӧ. Крестьяна ёна тӧждысьӧны ассьыныс овмӧссӧ бурмӧдны. Медым эськӧ сійӧ эз сувт, а кайис век вывлань да кокньӧдіс уджалысь йӧзлысь олӧмсӧ, уджсӧ, налы колӧ, ӧтвылысь рабочӧйяскӧд ӧні жӧ босьтчыны ньӧбавны крестьянакостса ІІІ воана заём, петкӧдлыны сійӧн мукӧд государствоса капиталистъяслы ассьыным вынсӧ, натӧг овмӧс бурмӧдны вермӧмсӧ.

Крестьянакостса ІІІ воана заём — зэв буртор. Заём лэдзӧма 25.000.000 шайт дон, 5 шайта да 10 шайта облигацияясӧн, куим во кежлӧ, 1927ʼ вося апрель 1 лунсянь, 1930’ вося апрель 1 лунӧдз. 5 шайта облигацияыс нуӧ ӧти нумер, а 10 шайтаыс кык нумер.

Мый жӧ бурторсӧ вайӧ тайӧ заёмыс?

Ӧти-кӧ — уна зэв прӧчентыс. Облигация вайӧ заём кутысьлы быд во 6%. Прӧчентсӧ сетӧны быд кык тӧлысь мысти апрель 1 лунсянь 1927ʼ воӧ. Быд купон 5 шайта облигациялӧн вайӧ 5 ур докод, а во гӧгӧр 30 ур; 10 шайталӧн — 10 ур, вонас 60 ур. Куим во чӧж 5 шайта облигация ваяс 90 ур, а 10 шайта 1-80 ур. Купонлӧн выныс сулалӧ куим во чӧж, позьӧ босьтны сы вылӧ сьӧм куим во.

Куим воӧн лэдзасны 6 тираж (розыгрыш), кык тиражӧн во, ставыс 8.250.000 шайт дон, разӧдасны 750.966 воана билет. Выигрышъясыс эмӧсь 5.000, 2.000, 1.000, 500 да 10 шайта.

Первойя кык тиражыс лоӧны 1875000 шайт дон, 175161 воана билет костын быд тиражын; мӧдыс да коймӧдыс — 1375000 шайт дон 125161 воана билет костын быд тиражын; витӧд да квайтӧд тиражъясыс 875000 шайт дон, 75161 воана билет костын.

Быд тиражын лоӧны гырысь воана билетъяс:

1 воана билет 5000 шайта.

10 „ „ 2000 „

50 „ „ 1000 „

1000 „ „ 500

Таысь кындзи 10 шайтаыс петас первойя кык тиражас 175000 воана билет вылӧ, коймӧдас да нёльӧдас — 125000 воана билет вылӧ, витӧдас да квайтӧдас — 75000 воана билет вылӧ.

Тадзнад выигрышыс ставыс сулалӧ 825000 шайт дон, коді лоӧ 11% во вылӧ став заём донсьыс.

Быд 5 шайта облигация вермӧ ворсны став тиражас и вермас воны квайтысь, а 10 шайта облигация, кодлӧн кык нумер, вермас воны кыкысь ӧти тиражас.

Воӧм облигация оз вошты ассьыс вынсӧ да вермас ворсны быд тиражын и сідз жӧ воны.

Воӧм сьӧм вылӧ оз пуктыссьы некутшӧм налог, сетасны сійӧс пыр жӧ, ньӧти некытчӧ куттӧг. Воӧм сьӧм верман корны (босьтны) 10 во чӧж коймӧд лунсяньыс кор вӧлі воӧма облигацияыд.

Та кындзи позьӧ тайӧ облигациятӧ вузавны либӧ вежны сьӧм вылӧ, кӧть кор. Позьӧ мынтыны налогъястӧ 1927ʼ восянь, сідзи водзӧ.

Облигациятӧ тыр донысь пондас босьтны бӧр государствоыс 1930 во апрель 1 лунсянь, 1940 вося апрель 1ʼ лунӧдз, сійӧ донсьыс, мый пуктӧма облигация вылас.

Тадзнад, тайӧ ІІІ воана заём облигациятӧ босьтӧмнад он ворссьы, а воан. Ӧд куим воӧн 5 шайта облигациянад позьӧ воны квайтысь. Тайӧ куим во чӧжыс жӧ государство мынтӧ докод прӧчентӧн и сідз водзӧ.

Вузалӧны тайӧ облигациятӧ сиктъясын удждысян тӧвариществояс пыр. Найӧ (удждысян тӧвариществоясыс) став вузалӧм облигация донсьыс босьтӧны асьнысӧ ёнмӧдӧм вылӧ 10%.

Тадзнад 3ʼ крестьянакостса воана заёмыд сетас ещӧ на куим бур: ӧти-кӧ, позьӧ ёнмӧдны да бурмӧдны ассьыныд удждысьӧм (кредитование); мӧд-кӧ, сиктса уджалысь йӧз видзасны ассьыныс чӧжӧмторъяс; коймӧд-кӧ, сійӧн ӧдйӧнджык вермас лэптыны государствоыд сиктса уджъяс.

Сідзнад быд крестьянинлы, коді кӧсйӧ ёнмӧдны сӧвет власьт да бурмӧдны ассьыс олӧмсӧ, колӧ босьтны (ньӧбны) крестьянакостса ІІІ-д воана заём. Кымын ӧдйӧ вӧчан тайӧ уджсӧ, сымын бурыс унджык: аслыс и государстволы. Колӧ шуны, мед быд крестьянин сиктын босьтас ӧти облигация.

Тимӧ Опонь.