УНА ПЕРЕМЕНАӦН МУ УДЖАЛӦМ ЙЫЛЫСЬ

Кор видз-му уджалыськӧд кутан сёрнитны, ёна-ӧ бур уна переменаӧн уджавны, миян видз-му уджалысь унджыкысьсӧ шуӧ, миян пӧ зэв этша муным, сы понда пӧ ми огӧ вермӧ петны уна перемена вылӧ. Тӧдам, абу уна му коми му уджалысьлӧн, сӧмын ме ногысь кӧ, оз ков вунӧдны со мый йылысь: ичӧтик му вывсьыс сідз жӧ, уна переменаӧн уджалігӧн, позьӧ босьтны кык мында докод куим переменаӧн уджалӧм серти.

Мыйяс колӧ вӧдитны нянь кындзи?

Ӧти-кӧ, ёна бур вӧдитны му вылын жӧ картупель да турнепс (мӧс галан), уна вося турун — бобӧнянь, шепта пырей сорӧн, вика да анькытш.

1. Картупель да турнепс — вывті бур сёян скӧтлы.

2. Найӧ мутӧ ёна зэв небзьӧдӧны. Сы понда ёна бура сувтӧ найӧ бӧрын ид и зӧр.

3. Сійӧ жӧ ыджда муысь найӧ сетӧны кык-куим мында докод нянь серти.

Бобӧнянь колӧ вӧдитны сы понда, мед, ӧти-кӧ, сійӧ аслас вужнас ёна вынсьӧдӧ мусӧ (кытысь бобӧнянь вӧдиттӧдз босьтлӧмаӧсь ветымын пуд нянь, бобӧнянь вӧдитігӧн кутӧмаӧсь босьтны кӧкъямысдас пуд сійӧ жӧ местаысь); мӧд-кӧ, ачыс бобӧнянь вайӧ сійӧ жӧ местаысь унджык докод, нянь серти; коймӧд-кӧ, бобӧнянь вывті бур сёян скӧтлы.

Ёна бур коськӧм вылын вӧдитны и вика — ӧти вося турун. Сійӧ вайӧ кык пӧлӧс пӧльза, — гожӧмнас бур вика турун, а арнас сійӧ жӧ местаӧ кӧдзам сю.

Кутшӧм уна переменаӧн бурджык уджавны?

Унджык муӧн ёна бур уджавны дас, ӧкмыс, кӧкъямыс, сизим переменаӧн. Сэки коськӧм улӧ кольӧ сӧмын дасӧд, ӧкмысӧд, кӧкъямысӧд, сизимӧд юкӧныс, а куим перемена дырйи кольӧ коймӧд юкӧныс.

Этша муӧн ёна муӧс торйӧдлыны оз позь, кӧть эськӧн и ёна бур уджавны дас переменаяснад. Позьӧ сійӧ жӧ быдтасъяс вӧдитны и вит переменаӧн, сыысь этша оз позь аддзыны, кӧсъям кӧ ми вӧдитны картупель, турнепс да уна вося турун — бобӧнянь.

Кыдзи лӧсьыдджык вит переменаӧн уджавны заводитны?

Колӧ тӧдны: бурджык сӧвет век вермас сетны уна переменаӧ петігӧн агроном, колӧ видзӧдлыны муястӧ, кытчӧ мый вӧлі кӧдзӧма, абу-ӧ ёна лыаа муясыд (кытчӧ бобӧнянь оз вермы ёна сувтны) и мукӧдтор колӧ тӧдны.

Тані ме верма висьтавны сідзи: позяс заводитчыны уджавны вит переменаӧн арсянь жӧ. Колӧ став мусӧ ӧткодьджыка юкны вит пельӧ; дерт, вермас и ӧтик пеляс лоны кык торйӧн, кыдзи лоас лӧсьыдджык. Медбура лӧсьӧдлыны позьӧ сӧмын кытӧн мунӧ му-видз юклӧм, кор позьӧ юклыны ыджыдджык торъясӧн. Позьӧ кык пельӧ кӧдзны сю, тулыснас ӧтик пеляс сю пытшкӧ водз тулысын кӧдзны бобӧнянь шепта пырей сорӧн, коймӧд пеляс пуктыны картупель, нёльӧдас кӧдзны ид, а витӧдсӧ кольны коськӧм улӧ.

Мед эськӧ вӧлі позьӧ гӧгӧрвоныджык, ме гижа тайӧ вит перемена йывсьыс, кутшӧм кӧдза мый бӧрын кӧдзны. Тані, босьтам кӧ ми пример вылӧ кык вося бобӧнянь, бӧрын мунӧ ид; сійӧ жӧ му вылын кык вося бобӧнянь бӧрын ид кутас мунны сӧмын дас ӧтикӧд воас; сю бӧрын мунӧ картупель, сійӧ жӧ му вылас, сю бӧрын жӧ, картупель кутас мунны сӧмын дас во мысти, дас ӧти воӧдас и ставыс сідзи. Куим переменасянь вит переменаӧ вуджигӧн лоӧ уджавны со кыдзи:

	1-ӧд му	мӧд му	коймӧд му	нёльӧд му	витӧд му
1928 воын (тулысын)	Коськӧм	Сю+бобӧнянь	Картупель	позьӧ картупель либӧ жӧ мӧдтор	Ид
1929 воын	Сю	Бобӧнянь первой вося	Картупель	Ид	Коськӧм
1930 воын	Картупель	Бобӧнянь мӧд вося	Ид	Коськӧм	Сю+бобӧнянь
1931 воын	Картупель	Ид	Коськӧм	Сю	Бобӧнянь первой вося
1932 воын	Ид	Коськӧм	Сю+бобӧнянь	Картупель	Бобӧнянь мӧд вося
1933 воын	Коськӧм	Сю	Бобӧнянь первой вося	Картупель	Ид
1934 воын	Сю+бобӧнянь	Картупель	Бобӧнянь мӧд вося	Ид	Коськӧм
1935 воын	Бобӧнянь первой вося	Картупель	Ид	Коськӧм	Сю
1936 воын	Бобӧнянь мӧд вося	Ид	Коськӧм	Сю+бобӧнянь	Картупель
1937 воын	Ид	Коськӧм	Сю	Бобӧнянь первой вося	Картупель
1938 воын	Коськӧм	Сю+бобӧнянь	Картупель	Бобӧнянь мӧд вося	Ид
1939 воын (кыдзи и 1929 воын)	Сю	Бобӧнянь первой вося	Картупель	Ид	Коськӧм

Водзӧ мунас пыр сідзи таблица сертиыс. 1928 воын колӧ эськӧ лоны кӧдзаыс 1938 воын моз жӧ, да ми 1928 вонас сӧмын на заводитчам уджавнысӧ да позьӧ лӧсьӧдны сідзик: коськӧм вылас кольны витӧд юкӧнсӧ, бобӧнянь кӧдзны сю вылас (витӧд юкӧнас, арсяньыс кӧ витӧд юкӧнас кӧдзим сю), коймӧд муас картупель жӧ и пуктыны, нёльӧдас — бобӧнянь, мӧд вося местаас позяс кӧдзлыны 1927 воын арсяньыс сю жӧ, либӧ тулыснас 1928 воын пуктывны картупель, либӧ жӧ кӧдзлыны анькытш. Бурджык та йылысь агрономкӧд сёрнитны, мед сійӧ велӧдас кыдзи лӧсьыдджыка заводитны.

Мый йылысь тані оз ков вунӧдны?

1. Коськӧм пыр мунӧ ид бӧрын.

2. Коськӧм бӧрын мунӧ пыр сю.

3. Бобӧнянь кӧдзсьӧ сю пытшкӧ оз быд во, а во мысти. Кор мунны кутас мӧд вося бобӧнянь (кӧдзӧм мысти коймӧд воас), сэки и колӧ кӧдзны бобӧняньсӧ водз тулысын сю пытшкӧ. Бобӧнянь воӧ бура и сю пытшкын (видлалӧма Емдінын, Выльгортын).

4. Кык вося бобӧнянь бӧрын кӧдзсьӧ пыр ид.

5. Картупель ӧтик во мунӧ сю бӧрын, кытчӧ огӧ кӧдзӧ бобӧнянь, мӧд во картупель мунӧ картупель бӧрын жӧ.

6. Ид ӧтик во мунӧ кык вося бобӧнянь бӧрын, мӧд во картупель бӧрын, кытӧні нин вӧлӧма кык во картупельыс.

Мыйяс ещӧ позьӧ тайӧ вит переменанас вӧдитны?

1. Коськӧм вылын позьӧ вӧдитны вика ёнджыкасӧ сэки, кор кутам петкӧдыштны куйӧд тулыснас кӧдзигӧн и арнас сю кӧдзигӧн.

2. Картупель местаӧ позьӧ кӧдзны турнепс, либӧ ӧтиксӧ и мӧдсӧ.

3. Ид пыдди позьӧ кӧдзны зӧр, шабді.

4. Ёна бур шабді артмӧ кык вося бобӧнянь бӧрын.

5. Бобӧнянь колӧ кӧдзны шепта пырей сорӧн (кык юкӧн бобӧнянь, коймӧд юкӧн шепта пырей). Сідзи кӧдзӧмнас мӧд восӧ кӧдзӧм бӧрас ёна быдмӧ бобӧнянь, а коймӧд восӧ пырейыс. Сэки уджалысьлы ӧткодьджык докод локтас.

Кытчӧ колӧ петкӧдны куйӧд?

Мукӧдлаын куйӧд петкӧдӧны коськӧм вылӧ, сю улӧ. Миянладорын видз-му уджалысь оз кут, пӧжалуй, эштыны гожӧмнад петкӧднытӧ. Миян лоас петкӧдны арын лымйӧн ид улӧ и тулысын мыйкӧ мында картупель улӧ.

Уна-ӧ докод воӧ вит переменаӧн уджалӧмысь, куим перемена серти.

Вит переменаӧн уджалігӧн десятина муысь позьӧ виччысьны урожай: сю 80 пуд, ид 75 пуд, турун 250 пуд, картупель 800 пуд. Позьӧ шуны: тайӧ быдтасъясыс збыльысьсӧ сетӧны унджык на докодсӧ. Босьтам кӧть турун. Первой ытшкӧмсьыс десятинаысь усьӧ 510 пуд, да ещӧ арнас ӧтавасӧ мӧдысь на колӧ ытшкыны.

Видзӧдлам, уна-ӧ докод воӧ 3 переменаӧн уджалігӧн да вит переменаӧн ӧти десятина муысь.

Куим переменаӧн уджалігӧн десятинаысь докод.	Вит переменаӧн уджалігӧн десятинаысь докод.
2400 кв. с. : 3 = 800 кв. с. (Коймӧд юкӧныс коськӧм.)	2400 кв. с. : 5 = 480 кв. с. (Витӧд юкӧныс коськӧм.)
800 кв. с. — сю — 26 пуд, 24 пунт.	480 кв. с. — сю — 16 пуд, 2 шайтӧн — 32 шайт дон.
800 кв. с. — ид — 25 пуд.	480 кв. с. — ид — 15 пуд, „ „ — 30 „
Ставыс — 51 пуд, 24 пунт. Кык шайтӧн пуд — 103 ш. 20 ур.	480 кв. с. — бобӧнянь — 50 пуд 80 урӧн — 40 шайт
	480 кв. с. — картупель — 160 „ 40 „ — 64 „
	Ставыс — 166 шайт.

Унджык воӧ докод вит переменаӧн уджалігӧн ӧти десятинаысь 62 шайт 80 ур (166 ш. – 103 шайт 20 ур).

Позьӧ артавны сідзжӧ, уна-ӧ пӧтлун позьӧ босьтны куим переменанад да тайӧ вит переменанас уджалігӧн, кутам кӧ артавны нянь вылӧ. Вит пуд картупель пуд нянькӧд водзсасьӧ, кык пуд да джын бобӧнянь турун пуд нянькӧд жӧ.

50 пуд турун = 20 пуд нянь.

160 пуд картупель = 32 пуд нянь.

Сю .... 16 пуд.

Ид .... 15 пуд.

___________________

Ставыс .... 83 пуд.

Унджык воӧ вит переменаӧн уджалігӧн, куим переменаӧн дорысь, 31 пуд да 16 пунт нянь (83 пуд – 51 пуд 24 пунт).

Агр. Жакова.