КУТШӦМ НОГӦН ӦДЙӦНДЖЫК КРЕСТЬЯНАЛЫ ПОЗЬӦ ОВМӦССӦ КЫПӦДНЫ
Ми быд во ваям бокысь уна нянь. Таво кежлӧ кооперативъяс да Госторг став Коми обласьт улӧ вайисны 1.712.000 кымын пуд нянь. Сы мында няньсӧ крестьяналы ньӧбигӧн лои мынтыны куим миллион кымын шайт. Лыддьыны кӧ став йӧзсӧ коми сиктъясысь 207.000 морт, быд морт вылӧ нянь ньӧбӧмыс вылӧ мунӧ 15 шайт гӧгӧр.
Дерт, кольӧм во няньлӧн урожай эз вӧв ыджыд. Сы вӧсна, мукӧд вояс серти, кольӧм во унджык лои нянь бокысь вайны. Бурджык урожая воясӧ нянь вайӧны 1.300.000 пуд гӧгӧр. Ми ог ыджыда сорсьӧ, кутам кӧ лыддьыны бокысь вайӧм нянь 1.500.000 пудйӧн во кежлӧ. Тайӧ кутас сулавны кык миллион да джын шайт кымын.
Тыдалӧ, та мында сьӧм быд во лоӧ миян крестьянинлы корсьны нянь ньӧбӧм вылӧ. Эз кӧ эськӧ ков та мында няньтӧ босьтны, ми эськӧ бурджыка вермим овны. Тайӧ кык-куим миллион шайт вылад уна ӧд эськӧ ми бур школаяс, туйяс, фабрикъяс-заводъяс вермим стрӧитны — ассьыным олӧмнымӧс кокньӧдны. Оз кӧ вӧлі ков тайӧ 1.500.000 пуд няньсӧ быд во Коми муӧ вайны, миян государство сійӧс вермис вузавны мукӧд государстволы, да сы пыдди сэтысь вайны мукӧдторъяс. Сэки эськӧ миян Коми му ещӧ на ӧдйӧджык кутіс кыптыны, водзӧ мунны. Этша ӧмӧй миян Коми муын фабрик-заводад вӧчанторйыс, быдпӧлӧс рудаясыс; этша ӧмӧй миян вӧрыс? Кутам кӧ вермыны ас няньӧн во гӧгӧр вуджны да оз кӧ ковмы бокысь вайӧм нянь босьтны, ми эськӧ кык буртор вӧчам: ассьыным овмӧснымӧс кыпӧдам дай государстволы лишнӧй миллион фабрик-заводъяс вӧчӧм вылӧ сетам.
Мыйяс торкӧны унджык видз-му вӧдитан уджсӧ?
Мый нӧ миян крестьяналы ӧнӧдз торкис овмӧссӧ кыпӧдны? Мыйла ӧнӧдз вермам вӧлі сӧмын, колӧм серти, джын мында ас нянь быдтыны? Этша ӧмӧй миян му вӧчаніныс, лёка ӧмӧй миян няньыс быдмӧ?
Уна эськӧ миян му вӧчанінъяс эмӧсь, сэсся бура эськӧ няньным быдмӧ, сӧмын вӧчӧм муыс — пашняыс миян ӧні эз кут тырмыны. Йӧзыс содӧны, а му вӧчӧм кутіс зэв ньӧжйӧ водзӧ мунны. Статистика серти, ӧти овмӧс вылӧ ӧні воӧ десятинаысь на этша гӧрӧм муыд. Дерт, ӧти десятинаыд вит-квайт морт вылад вывті жӧ нин этша, дай коймӧд юкӧныс кымын сылӧн на коськӧм улӧ быд во кольӧ. Кытысь сэсся тадзинад тырмымӧн няньыд лоӧ.
Мый крестьяналы мешайтӧ мунас паськӧдчыны, унджык мусӧ вӧчны?
Ачыс крестьяниныд та йылысь сёрнитӧ тадзи: уна му вӧчны пӧ ме ог вермы куйӧд тырмытӧм вӧсна. Этша пӧ менам куйӧд кутіс лоны. Уна скӧтӧс нинӧмӧн лои пӧ вердны да видзьяс пӧ вывті этшаӧн кутіс воны овмӧс вылӧ. Сэсся важ видзьясыс пӧ турунтӧммисны. Выль видз вӧчанінъяс пӧ матігӧгӧрысь быдӧн нин бырины. Эз пӧ кут содны скӧт, — этша лои куйӧд, дугдіс содны выль му. Кытчӧдз пӧ тырмымӧн куйӧд оз ло, нинӧм и сёрнитны миян паськӧдчӧм йылысь. Оз кӧ ло паськӧдчӧм муӧн, дерт, бур овмӧс видз-му уджалӧмӧн немтор и виччысьны. Тадзи видзӧдӧ крестьянин.
Кыдзи видзӧдӧ та вылӧ агрономия? Агрономъяс та понда сёрнитӧны мӧд ногӧнджык. Найӧ шуӧны, овмӧс бурмӧдӧмӧ пӧ крестьянинлы колӧ кутчысьны медсясӧ кык ногӧн. Ӧти ногыс пӧ важ видз-му бурмӧдӧмӧн да сэтысь унджык урожай босьтӧмӧн; мӧд ногыс — уна выль му вӧчӧмӧн.
Тані ми кутам сёрнитны сӧмын выль муӧн паськӧдчӧм йылысь. Важ му бурмӧдӧм йылысь лоӧ сёрнитны бӧртиджык.
Агрономъяс висьталӧны, выль му вӧчӧмлы пӧ медсясӧ мешайтӧ татшӧм куимтор:
1. Му вынсьӧдантор (удобренньӧ) тырмытӧм;
2. Сьӧкыда выль му артмӧм;
3. Матігӧгӧрысь му да видз вӧчанінъяс бырӧм, уна йӧз паськалӧм вӧсна.
Кутшӧм туйяс эмӧсь видз-му паськӧдӧм вылӧ?
Тайӧ куимнан пондаысь и лоӧ тані сёрнитыштны. Медводз кутам сёрнитны му вынсьӧдан тырмытӧм йылысь. Водзын нин ми шулім, мися, ӧні миян выль муяс вылӧ эз кут тырмыны куйӧд этша скӧт видзӧм вӧсна; выль видзьяс вылӧ матыс гӧгӧрын абу нин буринъясыд, он кӧ кут нюръяс косьтавны. Ылӧ мунны видзьясӧн бара жӧ абу зэв бур: вывті нин сьӧкыд уджавнытӧ ыліад, дай турун кыскалӧм вылад зэв уна кадыс мунӧ.
Агрономъяс висьталӧм серти, уна скӧт кӧрым позьӧ лӧсьӧдны: 1) матыс гӧгӧр нюръяс косьталӧмӧн, 2) важ видзьяс бурмӧдӧмӧн, 3) выль му вӧчӧмӧн. Крестьянин шуӧ: тӧда эськӧ пӧ — ставыс тайӧ зэв буртор да, сӧмын тайӧ висьталӧм кузяыс кӧ кутан уджавны, бара жӧ куйӧд тырмытӧмӧ мытшасян. Куйӧдтӧг пӧ немтор миян оз быдмы, кӧть кытчӧ тэ эн кӧдз. Медсясӧ пӧ уна нин куйӧд ковмас выль муяс вылӧ, дай нюр косьтан удж пӧ — зэв сьӧкыд удж.
Та вылӧ со мый позьӧ шуны. Му вынсьӧданторъяс, дерт, ковмасны быдлаӧ. Сӧмын позьӧ ӧд му вынсьӧдантор вылад босьтны, куйӧдысь кындзи, мукӧдторъяс. Зэв бур му вынсьӧдантор миян эм трунда, сэсся пӧим да известка. Тайӧ ылысь вайны оз ков — сюрӧ аслыным. Регыд кутам вермыны ньӧбны донтӧм фосфорит пызь, калия сов. Кардор губерняса крестьяна ӧні зэв ёна кутчысьӧны нюр косьтӧмӧ. Найӧ шуӧны: со пӧ тай кытӧні вӧлӧма бур видз вӧчаніныд. Нюр косьтан уджыд пӧ, дерт, эськӧ, сьӧкыд удж да, косьтӧм бӧрас пӧ сэтчӧ вывті этша вынсьӧданторйыс колӧ. Известка да пӧим кӧ пӧ сэтчӧ кӧдзан, некутшӧм мукӧдтор сэсся ыджыда оз и ков. А урожайыс воӧ медбур ойдана видз вылӧ мында жӧ. Сэсся нюрсӧ косьтігас канаваяссьыс перйӧм трундаыс во-мӧд мысти дзик жӧ куйӧд кодь лоӧ. Вынтӧм муяс вылӧ косінъясӧ кӧ сійӧс новлан, дзик жӧ сійӧ куйӧд моз сетӧ вынсӧ.
Тыдалӧ, крестьянин весьшӧрӧ куйӧд тырмытӧм вылӧ норасьӧ. Косьтӧм нюръясӧ му-видз вӧчӧм вылӧ зэв этша вынсьӧданторъясыс ковмасны. Сэсся сійӧ жӧ трундаыс, косьмӧм бӧрас да тӧлалӧм бӧрас, куйӧд пыдди мунӧ кос муяс вылӧ.
Запольеса (Ленинград губерняын) видлӧг (опытнӧй) станция лыа му вылӧ вӧлі пукталӧма видлӧгъяс. Ӧти джынъяс вӧлі пуктӧма куйӧд, мӧд джынъяс трунда, кык мында куйӧд сертиыс. Урожайыс сэтчӧ воис медводдза воас ӧткодь. Мӧд вонас дай коймӧд вонас на вынсьӧдтӧг татысь босьтісны урожайяс. Тайӧ кыкнан бӧръя воас трундаӧн вынсьӧдӧм му вылын урожай воис ыджыдджык куйӧдалӧм му серти.
Ӧні агрономъяс быдлаын нин шуӧны, кӧні пӧ трунда эм, куйӧд тырмытӧмысь нинӧм повны. Войдӧр вӧлі выль му вӧчны огӧ вермӧ куйӧд тырмытӧм вӧсна. Ӧні трундаӧн да муысь перйӧм вынсьӧданъясӧн (минеральные удобрения) ми выль муӧн зэв ёна вермам паськӧдчыны. Унджык кӧ лоӧ му, пондам сійӧс уна переменаӧн вӧдитны. Кутам сэтчӧ кӧдзны уна во быдман турун — бобӧнянь (клевер), пырей (тимофеевка) да мукӧдъясӧс. Уна кӧ лоӧ турун, унджык кутан вермыны видзны скӧт, унджык лоӧ куйӧд, унджык лоӧ и няньыд.
Тайӧ туйӧдыс кӧ кутас мунны крестьянин ассьыс овмӧссӧ бурмӧдігӧн, нянь ньӧбӧмысь сійӧ вермас мынтӧдчыны. Сэки лоӧ сылӧн уна бур турун да мукӧд скӧт вердантор. Лоӧ сэки сылӧн уна бур скӧт, лоӧны вузаланторъяс — йӧв, вый, яй да мукӧдтор.
Тадзи уджавны миян обласьтын кӧнъясынкӧ кутісны нин. Медъёна тайӧ удж бердас кутчысьӧны Проньдор вӧлӧсьтын (Емдін уездын). Сэні тайӧ воясӧ зэв нин этша выль му бердын уджавтӧм крестьянаӧс аддзан.
Мыйла тайӧ уджыс ньӧжйӧ на мунӧ мукӧдлаын, мукӧд вӧлӧсьтъясын? Оз ӧмӧй быдлаын нин та йылысь тӧдны?
Дерт, быдлаын миян коми йӧз та йылысь оз на тӧдны. Уналаын крестьяна выль му вӧчӧмӧ ньӧжйӧ кутчысьӧны сьӧкыд удж вӧснаыс. Вӧр улысь мутӧ вӧчны абу ӧд пӧ кокньыд удж. Дерт, абу кокньыд, кутан кӧ выль мутӧ вӧчны кокалӧмӧн, он кӧ тӧд, мый ӧні эмӧсь мыр бертан машинаяс, кык да куим вӧлӧн гӧран плугъяс, бур пиняяс. Тайӧ сьӧкыда уджалӧмыс зэв на уналаын кутӧ крестьянинӧс выль муяс вӧчӧмысь.
Ӧтувтчӧмӧн колӧ уджавны.
Кыдзи позьӧ тайӧ сьӧкыд уджсӧ кокньӧдны? — ӧтувтчӧмӧн; ӧтувтчӧмӧн мыр бертан машинаяс да пара вӧлӧн гӧран плугъяс лӧсьӧдӧмӧн, ӧтувтчӧмӧн вынсьӧданторъяс: фосфорит пызь, калия сов, известка да пӧим лӧсьӧдӧмӧн. Ӧти крестьянинлы выль му вӧчны вӧр улысь оз и позь кутчысьны. Ӧткӧн уджалігӧн удж кокньӧдан машинаяс лӧсьӧдны он вермы.
Ӧтувтчӧмӧн уджалігӧн кокниа позьӧ удждысян тӧвариществоясысь и сьӧм удждывны. Ӧні государство тайӧ уджъяс вылас ӧтувтчӧм йӧзлы уна во кежлӧ удждӧ бура уна сьӧм. Кутчысян кӧ кужӧмӧн выль му вӧчӧм бердӧ, зэв ӧдйӧ да кокниа позьӧ уна выль му вӧчны. Уналаын нин тайӧ удж бердас миян коми йӧз кутісны босьтчавны.
Уна нюр косьтан тӧвариществояс, артельяс, машиннӧй тӧвариществояс обласьт пасьта уджалӧны. Сӧмын уналаын на уджалӧны лёка. Колӧ эськӧ ёнджыка вӧлі тайӧ уджаланінъясас агрономъясӧс да гидротехникъясӧс корлывлыны. Уна тӧварищество та понда оз на мӧвпыштны. Агрономъясыд да гидротехникъясыд ёна эськӧ вермасны отсӧг сетны. Сьӧкыда выль му артмӧмкӧд ми вермам ӧтувтчӧмӧн вермасьны.
Тайӧ вӧлі мӧд мешайтчысь выль муӧн паськӧдчигӧн.
Выль местаясӧ колӧ овмӧдчавны мунны.
Ещӧ на ӧти мешайтчысь коли. Матын гӧгӧрысь му да видз вӧчанінъяс бырӧдӧмаӧсь йӧз содӧм вӧсна.
Таысь ми вермам мынны, лишнӧй йӧзыс кӧ сиктъясысь мунасны овмӧдчыны выльлаӧ. Выль муястӧ кӧ кутан вӧчны важ оланінсяньыд вывті ылӧ, лоӧ новлыны куйӧд, дай уджалігас ветлігӧн зэв уна кад мунӧ. Овмӧдчан кӧ вылинӧ, видз-муыд лоӧ горт гӧгӧрад, уджавнытӧ лоӧ зэв лӧсьыд, дай новлӧдлыны куйӧдтӧ да урожайтӧ зэв лоӧ матын.
Ӧні крестьяналы зэв эськӧ ёна колӧ выльлаӧ овмӧдчыны мунӧм йывсьыд мӧвпыштны. Эмӧсь ӧні сиктъяс, кӧні ӧти овмӧс вылӧ кутіс воны сӧмын нин десятин джынйӧн кымын видз-му. Мый верман та ыджда му вылад вӧчны? Дерт, тшыг нисьӧ пӧт и олан. Татшӧминъяссьыс крестьяналы бурджык мунны выль местаӧ, кӧн эм тырмымӧн му-видз вӧчанін. Летка вӧлӧсьтысь (Сыктыв уездын) ӧні зэв ёна заводитісны выльлаӧ овмӧдчыны мунавны. Выльлаын налы сетӧны 7 десятинӧн морт вылӧ. Сэсся Обласьтувса Видз-му Управленньӧ пыр сетӧны отсӧг, мукӧдыслы 200 шайтӧдз, выльлаӧ овмӧдчӧм вылӧ.
Бурджыка кӧ тайӧ уджас крестьяна кутчысясны да важинас кольысьясыс кутасны отсасьны мунысьясыслы выль местаын му-виддзӧн паськӧдчыны да стрӧитчыны, сэки эськӧ оз вӧлі ков быд во миллионӧн-джынйӧн пуд нянь бокысь вайны. Вермим эськӧ сэки ми та мында пудсӧ вый, яй да шабді, пыш Коми муысь асьным нуны мукӧдлаӧ.
Тайӧ туйӧдыс крестьяналы колӧ мунны ассьыс овмӧссӧ кыпӧдӧмнас, ӧдйӧджык да паськыдджыка босьтчыны тайӧ уджас. Мед бурджыка верман тайӧ уджсӧ нуны, колӧ туйдӧдӧмъяс вылӧ корны агрономъясӧс да мукӧд велӧдчӧм йӧзӧс.
В. Исаков.
