СТАВ ЧЕЛЯДЬӦС ВЕЛӦДӦМ

Мый Сӧвет власьт мӧвпалӧ грамотаӧ велӧдӧм йылысь.

Миян Сӧвет Союзын эм уна лыддьысьны-гижны кужтӧм йӧз. Сэтшӧм йӧзыс абу жӧ этша и миян Коми муын. Ставыс сійӧ коли миянлы сар власьтдырся олӧмсянь. Сӧвет власьт зільӧ бырӧдны пемыдлун. Сӧмын ӧд ӧти здукӧн тайӧ уджтӧ вӧчны он вермы.

Грамота миян государствоын медъёна колӧ уджалысь йӧзлы. Ӧдйӧнджык кӧ кутас бырны пемыд йӧз, ӧдйӧджык кутас лэптысьны миян выль бур олӧм.

Сӧвет власьт бырӧдӧ пемыдлун кык ногӧн: ӧти-кӧ — грамотаӧ велӧдӧ гырысьясӧс. Мӧд-кӧ — восьталӧ быд сиктъясӧ школаяс челядьяслы.

Сӧмын оз быдлаын ӧткодя велӧдчыны, оз ӧткодя волывлыны школаясӧ. Мукӧд сиктъясын эм эськӧ школа дай велӧдысь, а быд во кольӧны велӧдчытӧм посни челядь.

Уна крестьяна оз лэдзны школаӧ ассьыныс челядьяссӧ. Мукӧдыс вермӧны велӧдны, а оз лэдзны школаӧ ветлыны дзик весьшӧрӧ. Мукӧдыс оз вермыны велӧдны — кӧм-паськӧм абу.

Август тӧлысьын, 1925 воӧ, Сӧвет власьт лэдзис закон став челядьӧс велӧдӧм йылысь. Сійӧ закон тшӧктӧ лӧсьӧдчыны быдӧнӧс велӧдны, тшӧктӧ планъяс вӧчавны быд губерняяслы да обласьтлы. Законын сетӧма строк, мед 1935 во кежлӧ миян Союзын эз вӧв ни ӧти неграмотнӧй челядь.

Кутшӧм удж вӧчӧма Коми обласьтын став челядь велӧдӧм йылысь.

Тайӧ закон серти миян Коми обласьтын уджыс заводитчис важӧнкодь нин. 1924 восянь кутісны вӧчны план. Тавоӧдз челядь велӧдӧм удж муніс план серти. Тайӧ план йылысь ми ӧні и сёрнитам. Быд крестьянинлы колӧ сійӧс тӧдны.

Кымын школа миян вӧлі 1924 воын.

Коми обласьтын эмӧсь гырысь школаяс. Сэні велӧдчӧны гырысь войтыр. Эмӧсь и ичӧт школаяс. Тані ми кутам сёрнитны куш ичӧт школаяс йылысь. Кымын школа миян вӧлі 1924 воын?

Сыктывдінкарын — школа — 2, велӧдысь — 9.

Емдін уездын — „ 65, „ 101.

Сыктыв уездын — „ 70, „ 134.

Кулӧмдін уездын — „ 65, „ 111.

Изьваын — „ 32, „ 51.

Став обласьт улас вӧлі — 234 школа, да сэні — 406 велӧдысь. Та мында школаясӧн 1924 воын уна челядь вӧлі бокӧ кольӧны. Быд сё челядь пытшкысь позьӧ вӧлі босьтны велӧдны сӧмын 60 мортӧс, мукӧдыс оз вӧлі тӧрны школаясас.

Кутшӧм план вӧчӧма став челядь велӧдӧм йылысь.

1924 воын, кор медводз на вӧлі заводитчӧма план вӧчны, ковмис медвойдӧр тӧдмавны, уна-ӧ миян обласьтын челядь, да кутшӧм школаяс ковмас восьтыны велӧдчысьяслы. Сёрнитӧм-корсьӧм бӧрын коланторъясыс сюралісны. Со мыйяс лои сюялӧма планӧ:

а) Уна-ӧ миян обласьтын челядь?

Ставыс школаӧ ветлысь челядь 8 арсянь 12 арӧсӧдз Коми обласьтын лыддьысьӧ — 19.273 морт. Та мында челядьыс вӧлі 1924 воын. Дерт, челядьыд быд во оз ӧтмында ло. Воысь воӧ кутасны быдмыны посни войтыр, кодъяс ӧні оз на велӧдчыны школаясын. Мӧдарӧ кӧ шуны, быд во на костысь этшаник чиныштӧ: коді кулӧ, коді бокӧ мунӧ, сідзи водзӧ.

Мыйла челядь лыдсӧ колӧ тӧдны? Он кӧ тӧд ӧд тайӧ лыдсӧ, он вермы тӧдмавны — уна-ӧ школаяс ковмас восьтыны.

б) Кор кутам вермыны велӧдны став челядьсӧ?

Куим во коли медводдза план вӧчӧм бӧрын. 1924 восянь тавоӧдз бура уна нин школаяс восьталӧма. Уна сиктын нин ӧні позьӧ велӧдны став челядьсӧ, быдӧн нин тӧрӧны. Со мыйта школаяс да велӧдысьяс миян вӧлі тайӧ 1927 воын.

	школаяс	велӧдысьяс
Сыктывдінкарын	3.	11.
Емдін уездын	75.	114.
Сыктыв уездын	94.	162.
Кулӧмдін уездын	92.	138.
Изьваын	37.	64.
Ставыс обласьтын	301.	489.

Та мында школаясӧн да велӧдысьясӧн ог на вермӧй босьтчыны став обласьтувса челядьсӧ велӧдны. Уна вӧлӧсьтъясӧ, уна сиктъясӧ школаяс оз на тырмы. Быд сё челядьысь тайӧ школаясысь бокӧ кольӧны морт 15–20. Оз ков вунӧдны, мый тайӧ воясӧ (1928 да 1929 в.) челядь лыд кутас пыр на чинны. Медэтша школаӧ ветлысь челядьыс лоӧ 1929 воын. Сійӧ во кежлас кӧсъям восьтыны школаяс тырмымӧн, мед эськӧ сэки быд велӧдчысьлы вӧлі школаясын места, мед эськӧ сійӧ восянь челядь пиысь эз нин кут кольны неграмотнӧй войтыр. Сійӧ воӧ, закон серти, быд челядьӧс кутасны велӧдны, кӧсйӧ кӧть оз ачыс.

Гашкӧ, мукӧд вӧлӧсьтъясас и водзджык лоӧ сюйны олӧмас тайӧ законсӧ. Ӧні сійӧ мичаӧ он на вермы тӧдны. Тадзи лоас босьтӧма школаясӧ став челядьӧс. 1929 восянь челядь лыд бара кутас содны. Ковмас восьтавны выль школаяс. Быд во ковмас содтавны выль велӧдысьясӧс. Мӧд восянь (1927–28) со мыйта ковмас содтавны велӧдысьясӧс став обласьтувса школаясӧ:

1927–28 воӧ — 24 велӧдысьӧс.

1928 „ — 13 „

1929 „ — 11 „

1929 воӧ став школьникъясӧс лоӧ пыртӧдӧма школаӧ. Тайӧ во бӧрын неграмотнӧй челядь оз кут лоны. Но челядь лыд тайӧ восянь кутас содны. Найӧлы бара ковмас велӧдысьясӧс содтавны.

1933 восянь став том йӧз 8 арсянь 13 арӧсӧдз лоӧны грамотнӧйӧсь. Уна-ӧ нӧ сэки лоӧ школаяс Коми обласьтын?

Лоӧ со мыйта:

	школаяс.	велӧдысьяс.
Сыктывдінкарын	3.	11.
Емдін уездын	81.	166.
Сыктыв уездын	96.	211.
Кулӧмдін уездын	97.	185.
Изьваын	38.	81.
Ставыс обласьтын	315.	654.

Сідзкӧ, мӧд восянь со мыйта на ковмас восьтыны выль школаяс.

	школаяс.	велӧдысьяс.
Сыктывдінкарӧ	оз ков.	оз ков.
Емдін уездӧ	6.	52.
Сыктыв уездӧ	2.	49.
Кулӧмдін уездӧ	5.	47.
Изьваӧ	1.	17.
Став обласьтӧ	14.	165.

Татысь ми аддзам, школаяс оз нин зэв уналаӧ ков восьтавны. Сӧмын велӧдысьяс зэв на уна колӧны.

в) Мыйта керка ковмас стрӧитны школаяс вылӧ?

Школаяс стрӧитӧм — зэв ыджыд удж. Уна вын колӧ пуктыны сэтчӧ. Миян обласьтын колян воясӧ школа стрӧитӧмъяс омӧлика мунісны. Сӧмын тавоясӧ ичӧтика мӧдӧдчисны вӧчны.

Уна-ӧ миян ковмас стрӧитны выль школаяс тайӧ дас во пытшкын? Бура уна. Оз сӧмын ков выль школаяс вӧчны, ковмас и важсӧ лӧсьӧдавны, дзоньтавны, бурмӧдны. План серти ӧні миян со мый колӧ школаяс йылысь вӧчны:

1. Сыктывдінкарын — колӧ выль школа лэптыны 200 велӧдчысьлы.

2. Емдін уездын — колӧ стрӧитны ставсӧ 11 школа, выльысь лӧсьӧдны ковмас 32 школа, дзоньтавны (ремонт вӧчны) 37 школаын.

3. Сыктыв уездын — колӧ стрӧитны 17 школа, выльысь лӧсьӧдны ковмас 25 школа, дзоньтавны ковмас 8 школа.

4. Кулӧмдін уездын — колӧ стрӧитны 22 школа, выльысь лӧсьӧдны ковмас 55, дзоньтавны 16 школа.

5. Изьва уездын — колӧ стрӧитны 9 школа, выльысь колӧ лӧсьӧдны 14 школа, дзоньтавны 6 школа.

Татысь ми аддзам — зэв уна вын ковмас пуктыны школаяс стрӧитӧм вылӧ. Крестьяна тайӧ удж йылысь асьныс тӧждысьӧны. Уна сиктын нин ӧнъя воясын заводитчисны асьныс стрӧитны школаяс. Мукӧд сиктъясас отсалӧны керйӧн, кирпичӧн, уджалӧмӧн, быд ногыс. Дерт, бура кӧ кутасны видзӧдны крестьяна тайӧ удж вылӧ, школаяс ӧдйӧ кутасны артмавны.

г) Кыдзи шуӧма школаяслы уджавны?

Миян ӧні школаясын челядьяс велӧдчӧны нёль во. Сідзи жӧ лоӧ и водзӧ. Ӧти велӧдысьлы ӧні мукӧд школаясас воӧ 50–60 челядь. Сійӧ зэв уна. Сы мында челядькӧд он вермы бура уджавны. План серти, ӧти велӧдысьлы лоӧ 30–40 школьник. Сійӧ лоӧ буретш.

Уна школьникъяс ӧні волывлӧны школаӧ быд лун верст 3–4 сайысь. Налы велӧдчыны зэв сьӧкыд. Тӧлын колӧ пемыдӧн петны гортысь, мукӧддырйи зэв кӧдзыд. Быдӧн сійӧ укшальмӧдӧ (омӧльтчӧдӧ) школьникъясӧс. Дерт, тайӧ абу бур. План серти кӧсйӧны сэтшӧм школьникъясыслы вӧчавны узьланін школаас. Кулӧмдін уездын эмӧсь сиктъяс, кӧні олысьыс зэв этша, став сиктас 3–5 керка. Школа восьтыны сэтшӧминӧ он вермы: абу уна велӧдчысь. Ковмас татшӧм сиктъясысь мукӧддырйи локны медматыса школаӧдзыс 25–40 верст. Дерт, татшӧм велӧдчысьяслы ковмас сетны отсӧгтор государствосянь патера вылӧ, сёйӧм-юӧм вылӧ. Сэсся бара жӧ быд сиктын эм бура уна гӧль крестьяна, налы зэв лоӧ сьӧкыд велӧдны челядьӧс. Сэтшӧм йӧзыслы бара ковмас отсӧгтор.

Кутшӧм план вӧчӧма яранъясӧс велӧдӧм йылысь.

Вой море дорын олӧны яранъяс. Налӧн олӧмныс зэв сьӧкыд. Яранъяс олӧны пемыдінын, кӧдзыдінын. Налӧн уджныс — кӧр видзӧм да прӧмысъяс. Яранъяс зэв пемыд йӧз. Налӧн важӧн некутшӧм школа эз вӧвлы. Сӧвет власьт бура видзӧдӧ ичӧт йӧз вылӧ. Сӧвет власьт эз вунӧд и яранъясӧс. Революция бӧрын медводз воссис сэтчӧ кык школа. Ӧтиыс Колва сиктӧ, мӧдыс Петрунь сиктӧ. Сэні олӧны комиӧ пӧрӧм яранъяс нин. Коми моз жӧ олӧны. Комиӧн сёрнитӧны. Мукӧдыс оз нин кужны сёрнитны яран кывйӧн.

Унджык яранъясыс олӧны тундраын. Сэні налӧн некутшӧм сиктъяс абуӧсь. Яранъяс ветлӧдлӧны тундра кузя кӧръяскӧд.

Тайӧ воясӧ ёна вӧлі сёрнитӧма яранъясӧс велӧдӧм йылысь. Кыдзи найӧс кутан велӧдны? Коді сэтчӧ, тундраӧ мунас велӧдны? Сёрнитӧм бӧрын вӧлі шуӧма ёна кутчысьны яранъясӧс велӧдны грамотаӧ. Таво лои восьтӧма тундраӧ 3 школа. Сэні ӧні велӧдчӧны морт 30, челядьяс.

Водзӧ кежлӧ, план серти, тундраӧ школаяс кӧсйӧны восьтыны, тайӧ дас воӧн, 21 местаӧ. Ставыс лоӧ 21 велӧдысь. Мукӧдыс кутасны яранъясыскӧд тшӧтш ветлӧдлыны, кутасны велӧдны грамотаӧ гырысь йӧзӧс дай посньыдӧс.

Яранъяс кутісны нин кыссьыны югыдлань. Ӧні на пиысь морт кык-куим велӧдчӧны Ленинградын, да Сыктывдінкарын велӧдчӧны 3 морт. Мӧд во кежлӧ яранъяс дінын лоӧны 6 велӧдысь. Таво арын кӧсйӧны тундраӧ ыстыны ещӧ 3 велӧдысьӧс. Воысь воӧ кутас кыпӧдчыны яранъяслӧн олӧмыс. Пемыд, Вой море дорын войтыр кутасны аддзыны нигаясысь, кутасны тӧдны йӧзлысь олӧмсӧ.

Мыйта сьӧм ковмас став челядь велӧдӧм вылӧ.

Ӧні он на вермы стӧч тӧдны, уна-ӧ сьӧм ковмас локтан воясӧ. Сӧмын позьӧ ылӧссӧ тӧдны. Ковмас со мыйта сьӧм:

1927 воӧ вӧлі — 471 сюрс шайт,

1928 воӧ колӧ — 911 „

1929 „ „ — 926 „

1930 „ „ — 964 „

1931 „ „ — 1298 „

1932 „ „ — 1383 „

1933 „ „ — 1490 „

1934 „ „ — 1622 „

Татчӧ пырӧ тшӧтш и яранъясӧс велӧдӧм. Дерт, та мында сьӧм миян Коми обласьт сетны оз вермы. Ковмас корны отсӧгтор центрысь. Ковмас зэв ыджыд отсӧг и коми йӧзсянь.

Кутшӧм отсӧг вермасны сетны коми йӧз став челядь велӧдан удж вылӧ.

Коми крестьянаыд вермасны сетны зэв ыджыд отсӧг. Позьӧ веськыда шуны, немтор оз артмы, оз кӧ кутны крестьянаыд отсавны.

Кутшӧм отсӧг крестьяналысь позяс виччысьны? Со кутшӧмӧс:

1. Бать-мам мед эськӧ кутасны зільны велӧдны ассьыныс челядьяссӧ. Мед эськӧ эз ковмы мырдӧн сорӧн челядьяссӧ кыскыны школаӧ.

2. Крестьяна вермасны отсавны тӧдмавны, уна-ӧ сиктын челядь, уна-ӧ лоӧ воысь-во велӧдчысь.

3. Ковмас видзӧдлыны бурджыка школа вылӧ. Гашкӧ, крестьянасянь ковмас посньыдик коланторъяс. Босьтам сёйӧм-юӧм велӧдчысьяслысь. Сёйӧм-юӧм школаӧ ёна колӧ. Бара жӧ сэтчӧ ковмас кутшӧмкӧ отсӧгтор крестьянасянь.

4. Ӧні уна школаяс заводитчӧмаӧсь киссьыны. Уна школа колӧ дзоньтавны (ремонт вӧчны). Крестьяна вермасны ичӧтик уджторйӧн вӧчны школаын зэв ыджыд буртор.

Оз ков вунӧдны — школа он вермы лэптыны куш ӧти велӧдысьӧн. Сійӧ быдӧнлы колӧ тӧдны.

Колӧ миянлы, коми йӧзлы, ӧдйӧджык велӧдчыны грамотаӧ. Колӧ ӧдйӧджык бырӧдны пемыдлун.

Колӧ быдӧнлы та йылысь тӧждысьны. Сэні артмас мый колӧ. Крестьянаӧн сьӧлӧмсянь отсасьӧмӧн кутам став челядьӧс велӧдны.

Д. Б.