КЫДЗИ ВӦЧНЫ ВӦЛӦСЬТУВСА БЮДЖЕТ

Ми ӧні витӧд во нин олім водзвыв, дзонь во кежлӧ лӧсьӧдӧмӧн — кутшӧм рӧскодъяс позьӧ вӧчны локтан во чӧжнас, да кытысь кутшӧм докод позьӧ босьтны. Мӧд ногӧн кӧ шуны, ми обласьтын витӧд во нин лӧсьӧдам бюджет.

Быд Исполнительнӧй комитет Сӧветъяслӧн лӧсьӧдӧ ассьыс бюджет. Обласьтувса лӧсьӧдӧ бюджетсӧ став обласьт вылӧ, уездувса — уезд вылӧ, вӧлӧсьтса — вӧлӧсьт вылӧ.

Ми тані кӧсъям сёрнитыштны, кыдзи колӧ лӧсьӧдны вӧлӧсьтувса бюджет.

Быд вежӧра кӧзяин ассьыс рӧскодъяссӧ вӧчӧ ас докодъясыс (нажӧткаясыс) серти. Дерт, кымын кӧзяиныслӧн уна докодыс, сымын уна сійӧ вермӧ вӧчны рӧскод, сымын кокниа сійӧ бергӧдчӧ. Гӧлиник кӧзяин медводз зільӧ семьяыслы, овмӧсас лӧсьӧдны медъёна коланторъяссӧ, кодтӧг овны оз позь дай коді бурмӧдӧ сылысь овмӧссӧ.

Сідзи жӧ и вӧлӧсьтын, уездын, обласьтын. Миян Сӧветъяслӧн овмӧсыс абу на озыр, абу на быдтор вылӧ судзсяна. Коланторъясыс миян сиктъясын крестьяналӧн, карын рабочӧйяслӧн зэв уна. Докодъясным абу на сы мында, мед эськӧ быд колантор сиктлы либӧ карлы сетны ӧні жӧ, дзик пыр.

Обласьтувса Исполнительнӧй Комитет шуис: локтан воын позьӧ став обласьтувса бюджетын рӧскод вӧчны 3850 сюрс шайт. Дерт, видзны позьӧ, а сьӧмыс кӧ вӧлі и колӧ, ёна унджык таысь — нуждаыд эм, да докодным таысь унаыс оз чукӧрмы.

Мед быд уезд ассьыс бюджетсӧ вӧчис докодъяс серти, тайӧ 3850 сюрс шайтсӧ Обисполком разӧдіс уездъяс костын. Дерт, колис пай и аслыс, мед вермас вевттьыны обласьтувса рӧскодъяссӧ. Уездувса Исполнительнӧй Комитетъяслы Обисполком тшӧктіс индӧм пайсӧ разӧдны вӧлӧсьтъяс костын, ас орданыс кольны сӧмын мед вевттьыны уездувса рӧскодъяссӧ. Тайӧ пайяссӧ ми кутам шуны „контрольнӧй лыдпасъясӧн“.

Контрольнӧй лыдпасъяс уездъяслы ӧні сетӧма нин. Контрольнӧй лыдпаскӧд тшӧтш уездлы сетӧма индӧдъяс — кымын школа, больнича, пельшӧрӧс, агрономӧс, мукӧдтор колӧ лӧсьӧдны уезд пасьтаын локтан во кежлӧ. Мӧд ногӧн кӧ шуны, быд уездлы сетӧма „производственнӧй план“ быд удж нуӧданінсянь.

Производственнӧй планъясас шуӧма уна-ӧ позьӧ рӧскодуйтны жалӧванньӧ вылӧ, уна-ӧ выль стрӧитчӧм вылӧ, важсӧ дзоньталӧм вылӧ, мукӧдтор вылӧ. Сэні жӧ шуӧма, уна-ӧ локтан во колӧ мынтыны жалӧванньӧ учительлы, пельшӧрлы, агрономлы, докторлы, мукӧдлы. Обисполком тшӧктіс быд удж нуӧданінъяслы, уездувса да вӧлӧсьтувса Исполнительнӧй Комитетъяслы сетӧм контрольнӧй лыдпасъясысь рӧскодӧн не петны. Школа, больнича, доктор, пельшӧр, агроном лыд чинтыны, жалӧванньӧ этшаджык, мый налы шуӧма мынтыны, оз жӧ позь. Оз жӧ позь чинтысьны, шуӧм сертиыс, рӧскодъясӧн керкаяс, туйяс вӧчӧм вылӧ, выльӧс стрӧитӧм вылӧ (содтынысӧ позьӧ). Чинтавны позьӧ дай колӧ служащӧйясӧс учрежденньӧясысь, рӧскодъяс ветлӧм-мунӧм вылӧ, гижан кӧлуй вылӧ, мукӧд тайӧ нога рӧскодъяс. Ӧні колӧ быд ногӧн зільны этшаджык видзны учрежденньӧяс вылӧ, а унджык кольны производство вылӧ.

Коді пондас уджавны вӧлӧсьтувса бюджет вӧчӧм вылын?

Вӧлӧсьтувса бюджет лӧсьӧдӧмын, дерт, медся уна уджыс усьӧ вӧлӧсьтса исполком шленъяс вылӧ. Ӧтнаныслы налы уджавныс ставсӧ лоӧ сьӧкыд, дай найӧ бурасӧ оз тӧдны — мый ёнджыкасӧ колӧ школалы, пельшӧрлы. Мед бурджыка вӧчны вӧлӧсьтувса бюджет, миян ногӧн кӧ, тайӧ удж бердас колӧ кыскыны велӧдысьясӧс школаысь, пельшӧрӧс, лыддьысян керкаын уджалысьӧс, мукӧд грамотаа уджалысь йӧзӧс. Бюджеттӧ вӧчигӧн ӧд колӧ артавны, дай арталӧмсӧ гижны (смета вӧчны), мыйта мында колӧ сійӧ либӧ тайӧ удж вылӧ, а оз унджык либо этшаджык. Сметаястӧ вӧчны, да висьтавны мыйджык медъёна аслыныс колӧ, и вермасны отсавны учительясыд, пельшӧръясыд, мукӧд велӧдчӧм йӧз. Налы вӧлӧсьтувса бюджет вӧчан уджын колӧ отсавны волісполкомса шленъяслы. Сэки ставнас уджыс мунас ӧдйӧджык, бюджетыд лоӧ бурджык. Отсалӧмыс ещӧ колӧ, мед уджыс эштас строк кежлӧ.

Обисполком шуис: „Обласьтувса бюджет вӧчан удж эштӧдны да сетны Обисполкомлы утвердитӧм вылӧ тайӧ во помасьтӧдзыс“. Дерт, выль во вылад пырны бурджык, медводдза лунъяссяньыс кӧ пондан тӧдны, мый позьӧ да мый колӧ вӧчны во чӧжнас. Обласьтувса Финанс Юкӧд кӧсйӧ эштӧдны бюджет вӧчан удж сентябр 25ʼ лун кежлӧ.

Вӧлӧсьтувса исполкомъяслы колӧ сійӧ уджсӧ эштӧдны да ыстыны уездувса исполкомӧ август 15ʼ лун кежлӧ, мед уездувса исполкомыс эштас помавны став уездувса бюджетсӧ да ыстыны Обисполкомӧ сентябр 15ʼ лун кежлӧ.

Докодъяс йылысь.

Ӧні висьталыштам докодъяс йылысь. Рӧскодуйтан контрольнӧй лыдпасъяскӧд тшӧтш Обисполком сетіс уездувса исполкомъяслы, а уездувса исполкомъяс сетасны волісполкомъяслы, докода контрольнӧй лыдпасъяс — уна-ӧ мыйысь локтан во кежлӧ виччысям докод. Обисполком шуис: локтан во кежлӧ индӧм докодъяссӧ колӧ ставсӧ перйыны, чинтавны оз позь.

Ни ӧти вӧлӧсьт, ни ӧти уезд миян обласьтын оз вермы ассьыс рӧскодъяссӧ вевттьыны ас докодъяснас (докодыс оз тырмы). Рӧскодъяссӧ вевттьыны пыр на лоӧ сетны налы отсӧг став обласьтувса докодъясысь.

Уна-ӧ кутшӧм уездлы локтан во кежлӧ сетны отсӧг, ӧні нин арталӧма. Отсӧг лӧсьӧдӧма сетны сы мында, мед вевттьыны ас докодъяс бӧртиыс уездъяслысь став рӧскодъяссӧ, кутшӧмӧс тшӧктӧма вӧчны производственнӧй планъясӧн. Мыйта ӧні шуӧма сетны отсӧг, сы бердӧ сэсся содтӧм оз ло. Мед эськӧ вӧлӧсьтъясын рӧскодъяссӧ чинтавны оз ковмы, колӧ зільны корсьны став докодъяссӧ, кутшӧмӧс позьӧ босьтны вӧлӧсьт улысь.

Волісполкомъяслы колӧ водзвыв тӧдны: обисполкомӧн став шуӧм докодъяссӧ кӧ вӧлӧсьт улысь найӧ оз перйыны, ковмас чинтавны ассьыныс рӧскодъяссӧ, дай ставсӧ тшӧктӧмторъяссӧ вӧлӧсьт улас во чӧжнас вӧчны оз вермыны. Волісполкомъяслы колӧ зільны, мед найӧ вӧчасны унджык тшӧктӧм сертиыс, а сы вылӧ колӧ и докод корсьны унджык жӧ. Производственнӧй планъясас (кодӧс сетас уездувса исполком вӧлӧсьтъясӧ) унатор на оз ло, мый колӧ вӧчны вӧлӧсьтын. Босьтам сэтшӧмторъяс: туйяс сиктъяс костын, перевозъяс, мукӧдторъяс, мыйяс крестьяналы эськӧ колӧ, да сюйны бюджет вылӧ огӧ на вермӧ. Унатор сиктъясын колӧ дай позьӧ вӧчны крестьянакӧд лӧсьӧдчӧмӧн бюджетысь рӧскод вӧчтӧг. Шуам, со школаяс ломтӧм вылӧ миян бюджетысь сьӧмыс сетсьӧ. Сійӧ, эськӧ, позьӧ вӧчны дон мынтытӧг, крестьяна кӧ ас костаныс сӧгласитчасны пессӧ школаясӧ вайны дон босьттӧг. Позьӧ жӧ крестьянакӧд лӧсьӧдчыны и кер вайны школа либӧ обществоса мукӧд керка стрӧитӧм вылӧ, либӧ важсӧ дзоньталӧм вылӧ. Додь пестӧ да кымынкӧ кер быд вӧла крестьянинлы вайны абу сьӧкыд. Бура кӧ, тӧлкӧн кӧ висьталан, крестьянаыд унджыкыс сӧгласитчасны сэтшӧм уджтӧ вӧчны.

Тадзи кӧ вӧчан, сэки пес вылӧ, кер вайӧм вылӧ да мукӧд тайӧ нога тор вылӧ бюджетас индӧм сьӧмсӧ позьӧ видзны мукӧд колантор вылӧ, кӧть сійӧ коланторйыс и бюджетас вӧчны абу вӧлі шуӧма: пыжъяс ньӧбны, либӧ вӧчӧдны пором сиктса перевозӧ, вӧчны выльӧс либӧ дзоньтавны пос колан бокӧвӧй туйяс вылын. Дерт, сійӧ сьӧм вылад позьӧ лӧсьӧдны мукӧдтор, шуам, вӧлӧсьтлы либӧ сиктлы колӧ лӧсьӧдны би кусӧдан кӧлуй (машина, бӧчка, телега, багыр). Да ӧд абу этша и мукӧд сикас колана уджыс сиктъясын. Сы вӧсна, кыдзи позьӧ содтыны вӧлӧсьт улын докодсӧ, — волісполкомса шленъяслы колӧ бура ёна мӧвпыштны. Колӧ сёрнитны крестьянакӧд мый найӧ вермасны да босьтчасны вӧчны дон босьттӧг. Крестьянаӧн кӧсйысьӧм йывсьыс колӧ гижны постановленньӧ сиктса скодъяс вылын.

Тадзиӧн вӧлӧсьт улад докодыс содас, рӧскод позьӧ содтыны, удж позьӧ вӧчны унджык.

Волісполкомлы колӧ зільны бюджетӧ сюйны став докодсӧ.

Вермас лоны ещӧ со мый. Уездувса исполком контрольнӧй лыдпасъясас кыдзкӧ-мыйкӧ оз петкӧдлы кутшӧмкӧ докодъяс, а сійӧ докодсӧ эськӧ позьӧ вӧлӧсьтад босьтны. Либӧ петкӧдлас кутшӧмкӧ докод этшаджык. Сэки волісполкомъяслы колӧ сюйны бюджетас контрольнӧй лыдпасас петкӧдлытӧм либӧ этшаджык петкӧдлӧм докодъяссӧ дзоньнас, мыйта збыльысьсӧ сюрӧ.

Унджык кӧ докодыс лоӧ контрольнӧй лыдпасъясын индӧм дорысь, бара жӧ бурджык — унджык позьӧ петкӧдлыны и рӧскод: позьӧ петкӧдлыны производственнӧй планъясын шутӧм рӧскодъяс.

Шуам: вӧлӧсьт улысь контрольнӧй лыдпасъясӧн шуӧма перйыны докод 500 шайт, а волісполкомлы сюрӧ 700 шайт. Колӧ 700 шайтсӧ и петкӧдлыны, — 200 шайтӧн докодыс лои унджык. Сійӧ 200 шайт джын вылас позьӧ бюджетын рӧскодсӧ содтыны, а мӧд джынсӧ кольны запасӧ. Лишнӧй докодсӧ вӧлӧсьтысь босьтӧмысь повны оз ков — некод сійӧс оз босьт, а кольӧ вӧлӧсьтад. Во помас, кор чорыда пондан нин тӧдны, — бюджетас индӧм докодыс лоӧ перйӧма ставсӧ, сійӧ лишнӧй докод вылас позьӧ лӧсьӧдны содтӧд смета. Уисполкомӧн сэтшӧм содтӧд сметасӧ утвердитӧм бӧрын сьӧмсӧ позьӧ видзны либӧ кольны мӧд во кежлӧ. Мӧд во кежлӧ татшӧм кольӧм торъяссӧ бюджетӧ докодӧн сюйӧма оз ло, вӧлӧсьт кӧ ачыс оз понды ас коланторъяс вылӧ видзны. Запасӧ кольӧмторъяс (сьӧм) вӧлӧсьтлы вермасны сетны уна бур. Сійӧс позьӧ видзны уджъяс вылӧ, кодъясӧс бюджетӧ сюйны оз позь.

Босьтчыламӧ вӧчны вӧлӧсьтувса бюджет крестьянакӧд ӧтвыв. Кутам зільны корсьны унджык докод, зільны этшаджык рӧскодуйтны вӧлӧсьтувса удж нуӧданінъяс вылӧ, унджык видзны стрӧитчӧм вылӧ да крестьяналысь олӧм бурмӧдӧм вылӧ.

Падей пи — Педьӧ.