ЛӦСЬӦДЧАД-Ӧ ТІ ОКТЯБРСА РЕВОЛЮЦИЯЛЫ ДАС ВО ТЫРАН ЛУН КЕЖЛӦ?

Таво ноябр тӧлысьын сизимӧд лунас (октябр 25ʼ лун) тырӧ дас во Октябрса революциялы. Дас во сайын рочмувывса уджалысь йӧз — рабочӧйяс да крестьяна — шыбитісны ас сьылі вывсьыныс озыръясӧс, сарӧс чӧвтӧм бӧрын власьт дінӧ кутчысьӧм йӧзӧс, босьтісны власьтсӧ ас кианыс. Отсаліс уджалысь йӧзлы тайӧс вӧчны, ӧтувтіс ас бердас, индаліс туйяссӧ, нырщикаліс — коммунист партия.

Кутшӧма шузьылісны рочмувывса дай ставмувывса озыр йӧзыс, став на дор олысьыс, гӧль йӧзӧс, уджалысь йӧзӧс увтыртысь, нартитысь йӧзыс? Мый вӧлі сэтшӧм йӧзыс шуӧны? Оз сӧмын найӧ, весиг уджалысь йӧз пытшкас унаӧн-унаӧн на вӧлі шуӧны: тайӧ власьтыд пӧ зэв регыд кежлӧ, тайӧ власьтыд дыр оз вермы овны. Унаӧн, ёна унаӧн оз вӧлі эскыны: Россияын — пемыд, няйт Россияын — уджалысь йӧз, сё воясӧн пемдӧдӧм йӧз кужасны кутны власьт ас кианыс. Оз вӧлі эскыны — омӧля велӧдчӧм йӧз кужасны ловзьӧдны киссьӧм-разьсьӧм овмӧс. Чайтӧны вӧлі — регыд пӧ мытшасясны, лоас пӧ эновтчыны. Озыр йӧзтӧг — сюсь, велӧдчӧм йӧзтӧг уджалысь йӧз пӧ оз кужны дзонь государствоӧн управляйтан удж нуны. Озыр йӧз пӧ нинӧм думышттӧг налысь бӧр власьттӧ вермасны мырддьыны. Весиг ӧд вӧлі строкъяс пуктӧны уджалысь йӧз власьтыдлы — Сӧвет власьтыдлы: куим лунсянь — вежонӧдз, вежонсянь — тӧлысьӧдз, сэсся во джынйӧдз, воӧдз... Сэсся строкъясыд пондісны содны куим во, вит во. Медбӧрын дугдісны строкъястӧ пуктавны. Коркӧ пӧ ӧд усяс жӧ тайӧ власьтыд.

Ми тыртам нин дасӧд во. Ми эгӧ повзьӧй кырныш курксӧмысь. Став мездысьӧм уджалысь йӧзыслӧн миян муын вӧлі ӧти мӧвп — кутны Сӧвет власьт, сувтӧдны сійӧс чорыда кок йылас, ловзьӧдны разьсьӧм овмӧс, кокньӧдны важ увтыртӧм йӧзыслысь олӧмсӧ, югдӧдны налысь вежӧрсӧ.

Ёна сьӧкыд вӧлі уджалысь йӧзлы. Став ас мувывса озыр йӧз, уна мукӧд государство сувтлісны миянлы воча, ёна топӧдлісны. Ёна тшыгъявлісны, уна быдсяма нужа да тужа муніс уджалысь йӧз вывті.

Ставсӧ вуджисны уджалысь йӧз. Ёна нин вӧлі йиджӧма налы озыр йӧзыдлӧн нартитчӧмыс, ёна нин сьӧлӧмъясыс пузьӧма. Чер дорышӧн моз сувтісны Сӧвет власьт дор — ланьтӧдісны, вӧтлалісны став врагъяссӧ.

Пиньсӧ курччӧмӧн ланьтлісны миян врагъяс, вӧлі чайтӧны — лёк выннаныс пӧ вермисны да вежӧрныс оз тырмы овмӧссӧ лӧсьӧдны, тшыглы кулӧны. Тырмис тай вежӧрыс уджалысь йӧзлӧн, Сӧвет власьтлӧн. Коммунист партия индалӧмъясӧн кужис тай босьтчыны овмӧс кыпӧдан уджад. Эз сӧмын босьтчы — нуӧдӧ сійӧ уджсӧ, чорыда, кужӧмӧн нуӧдӧ. Дасӧд вотӧ тыртігӧн ми ӧні вермам нин шуны: овмӧснымӧс став государствонымлысь воштім нин сы выйӧдз, кутшӧм вӧлі сійӧ 1913 воын — войнаӧдз. Сійӧ тшупӧдсӧ ми вуджам нин — босьтчим нин ми лэптыны ассьыным овмӧснымӧс вылӧджык, кӧсъям сійӧс выль ногӧн сувтӧдны.

Дас во Октябрса революциялы тыригкежлӧ быри, тыдалӧ, ставмувывса кырнышъяслӧн дзикӧдз надеяыс Сӧвет власьт усьӧм вылӧ. Аддзӧны: Сӧвет государство воысь воӧ, лунысь лунӧ ёнмӧ. Найӧ аддзӧны: Сӧвет государство вылӧ видзӧдӧмӧн уджалысь йӧз мукӧд государствоясын писькӧдчӧны озыр йӧз власьт улысь, кырӧдӧны мусӧ капиталистъяс кок улысь. Выльысь сьӧд кымӧръяс чукӧртчисны миян Сӧвет государство вылын. Капиталист государствояс, медся ёна Англия, мый вермӧмсьыс зільӧны кыскыны миянӧс войнаӧ. Чукӧртӧны став вынсӧ, мед чышкыштны му вывсьыс Сӧвет власьт.

Ставсӧ тайӧ артыштӧмӧн колӧ миянлы мӧвпыштны Октябрса революциялы дас во тыран лунсӧ нуӧдӧм йылысь. Быд во ми торйӧдам октябр 25ʼ лун (7/ХІ) весиг мукӧд революция праздникъяссьыс. Сійӧ миян медыджыд праздник — уджалысь йӧзлӧн мездысян лун.

Таво ещӧ нин ёна ковмас торйӧдны тайӧ лунсӧ: ӧти-кӧ — тырӧ ӧд дас во, мӧд-кӧ — миянӧс повзьӧдлӧны, кӧсйӧны миянлысь став дас вонас кисьтӧм вирсӧ да пӧсьсӧ нинӧмӧ воштыны, нетшыштны бӧр власьтсӧ уджалысь йӧз киысь. Сы понда колӧ водзвыв лӧсьӧдчыны тайӧ праздник кежлас. Став СССР кузя нин важӧн заводитчис тайӧ уджыс. Миян обласьтын ӧткымынлаын заводитӧмаӧсь жӧ нин виччысьны Октябр праздниксӧ, сӧмын уналаын на дзик нинӧм оз вӧчны, уналаын этша вӧчӧны. Колӧ, мед быд вӧлӧсьтын став организацияыс ӧнісянь жӧ чорыда босьтчасны лӧсьӧдчыны праздник кежлӧ.

Мый колӧ виччысьны тайӧ водзвывъя лӧсьӧдчан уджсьыс? Водзвывъя уджыс праздникӧдзыс колӧ сы понда, мед эськӧ быд мужиклы, быд нывбабалы, томлы и пӧрысьлы уджалысь йӧз пӧвстын чорыда сьӧлӧманыс йиджис, юр веманыс пырисны со мыйяс:

1. Кыдзи уджалысь йӧз Россияын уна вося вермасьӧмӧн озыръяскӧд, кузя вын чукӧртӧмӧн, ӧтувтчӧмӧн, кык революция пыр (1905 вося да 1917 во февраль тӧлысся) воисны Октябрса революцияӧдз;

2. Кыдзи лои Октябрса революция Россияын (тшӧтш миян Коми муын), кыдзи сійӧ муніс;

3. Мый сетіс Октябрса революция уджалысь йӧзлы — рабочӧйяслы да крестьяналы;

4. Кыдзи дас вонас уджалысь йӧз сувтӧдісны кок вылӧ ассьыныс государствонысӧ: войдӧр дорйисны сійӧс став врагъяссьыс, сэсся кыпӧдісны овмӧссӧ, югдӧдчӧмсӧ;

5. Кутшӧм могъяс сулалӧны уджалысь йӧз водзын миян Сӧвет Союзын (миян обласьтын тшӧтш) мӧд дас во вылӧ петігӧн: овмӧс кыпӧдан уджын — выль ӧтувъя олӧм доран уджын, Сӧвет власьт доръян уджын;

6. Кутшӧм туйдӧдчан удж нуӧдіс миян революцияын Коммунист партия, кыдзи ӧні сійӧ индалӧ уджалысь йӧзлы туйсӧ выль олӧмӧ;

7. Кыдзи видзӧдӧны миян государство вылӧ мукӧд государствоса рабочӧйяс да крестьяна, кыдзи найӧ велӧдчӧны миян Октябрса революция серти нуӧдны мездысян удж;

8. Кыдзи ставмувывса уджалысь йӧзыс Коминтерн (ставмувывса коммунист партияяслӧн ӧтувтчӧм) туйдӧдӧмӧн мунӧны ставмувывса Октябрӧ;

9. Мый ваяс миянлы война, мый вӧсна сійӧ миянлы оз ков, мый колӧ миянлы вӧчны, мед эськӧ войнасӧ вештыны, либӧ лоӧ кӧ сійӧ, не воштыны ассьыным власьтнымӧс, не шедны бара озыр йӧз кабыр улӧ.

Со мый колӧ висьтавлыны, индавны быд уджалысь мортлы зэв бура дас во Октябрса революциялы тыран лунӧдз. Тайӧ кӧ лоӧ вӧчӧма, сэки позяс Октябрса праздниктӧ нуӧдны весиг ӧти уджалысь мортӧс бокӧ кольтӧг; сэки став уджалысь йӧзыс гӧгӧрвоасны — тайӧ пӧ тай збыль вӧлӧм миян, крестьяналӧн да рабочӧйяслӧн ыджыд мездысян лун; сэки найӧ ставныс петасны Октябрса праздник лунад ывла вылӧ да гӧрд плагъяс улӧ сувтӧмӧн петкӧдласны мувывса капиталистъяслы: тайӧ плагъяссӧ ми асланым пӧсь вирнаным гӧрдӧдім, кутам найӧс чорыда кианым, некодлы мырддьыны огӧ сетӧй.

Кыдзи нӧ нуӧдны вӧлӧсьтъясын та ыджда уджсӧ?

Медвойдӧр, дерт, колӧ думыштны, коді нӧ тайӧ уджсӧ кутас нуӧдны? Обласьтувса Исполнительнӧй Комитет бердын уджалӧ торъя комиссия; сэтшӧм комиссияясыс эмӧсь уездувса исполкомъяс бердын; индалӧма вӧлі Волісполкомъяслы, мед эськӧ найӧ вӧлӧсьтаныс бӧрйисны жӧ торъя комиссияяс Октябрса праздник лун кежлӧ лӧсьӧдчан удж нуӧдны. Колӧ вӧлі сэтчӧ бӧръявны вӧлӧсьтаӧ медся бур уджалысьяссӧ, шуам — Виксянь, партия ячейкасянь, комсомолсянь, волполитпросветкомсянь да мукӧдлаысь сюсьджык ёртъясӧс.

Абу на кӧ ӧнӧдз татшӧм Комиссияыд вӧлӧсьтад — колӧ индыны волісполкомыдлы та вылӧ; бӧрйӧма кӧ Комиссияыд да оз уджав — бара жӧ колӧ индыны мед пырысь-пыр жӧ босьтчас уджавны. Бур лоӧ, водзмӧстчысь крестьяна кӧ кутасны тэрмӧдлыны комиссияястӧ, оз кӧ лэдзны эновтчыны уджсьыс; медся бур лоӧ, кужас кӧ быд комиссия йитчыны чорыда быд вӧлӧсьтувса организациякӧд да учрежденньӧкӧд, кужас кӧ кыскыны уджас став вӧлӧсьтса водзмӧстчысь йӧзсӧ (актив). Некутшӧм Комиссия ӧтнас та ыджда удж оз вермы нуӧдны — сійӧ кутас нуӧдны уджсӧ организацияяс да учрежденньӧяс пыр найӧс велӧдӧмӧн, туйдӧдӧмӧн.

Кутшӧм удж лоӧ комиссиялӧн, кутшӧм лоӧ ставыс праздник кежлас лӧсьӧдчан уджыс? Кык пӧлӧс: ӧти-кӧ — став вӧлӧсьтса уджалысь йӧзсӧ воштыны сы выйӧдз, мед эськӧ найӧ лючки гӧгӧрвоисны Октябрса праздниксӧ; мӧд-кӧ — лӧсьӧдчыны бура нуӧдны вӧлӧсьтын праздник лунсӧ.

Войдӧр сёрнитыштам, кыдзи нуӧдны медводдза уджсӧ.

Колӧ быд революция праздник лун йитны Октябркӧд. Ӧні миян сэтшӧм лунъясыс этша нин коли; босьтам кӧть ставмувывса том йӧзлысь ӧтувтчан лун (МЮД), сентябр тӧлысьын — колӧ висьтавны став уджалысь йӧзыслы сійӧ лунас, мый сетіс Октябрса революция миян муын том йӧзлы, кыдзи том йӧз миян Сӧвет Союзын уджалӧны выль олӧм тэчан уджын, велӧдчӧны, сулалӧны чорыда революция дор; колӧ ӧтлаӧдлыны миян том йӧзыслысь олӧмсӧ мукӧд государствоса том йӧз олӧмкӧд, петкӧдлыны, кыдзи сэні найӧс жмитӧны, виалӧны, тюрмаясын сісьтӧны, кыдзи найӧ миянӧ велӧдчыны волӧны, писькӧдӧны миян бӧрся аслыныс туй, асланыс Октябрса революция дінӧ.

Сэсся, дерт, медыджыд уджыс пуксяс лыддьысян керка вылӧ. Став уджыс ӧні сылӧн кӧртасьӧ Октябрса революциякӧд, сы дінӧ вайӧдӧ. Кыдзи? Гора лыддьӧмъяс, сёрнияс (беседа) колӧ нуӧдны революция йылысь. Колӧ став вынсӧ вӧлӧсьтсьыс чукӧртны лыддьысян керка бердӧ тайӧ удж вылас. Оз ков повзьыны — этша пӧ йӧзыс, оз пӧ сулав сёрнитныс. Кор эм кымынкӧ морт — колӧ кӧть кутшӧм сёрни кужны йитны Октябркӧд, сійӧ праздник лунсӧ нуӧдӧмкӧд. Колӧ лыддьысян керкаад ӧнісянь нин лӧсьӧдны лозунгъяс, плакатъяс. Лыддьысян керкаын унджык вӧлӧсьтас уджалӧ селькор кружок, лэдзӧны стенӧ ӧшӧдан газет. Стенӧ ӧшӧдан газетыд ёна вермас отсавны Комиссиялы тайӧ уджас: сы пыр Комиссия висьталӧ йӧзыслы аслас удж йылысь, чуксалӧ найӧс тшӧтш лӧсьӧдчыны праздник кежлас; быд номерын висьтавлӧ Октябр йылысь, петкӧдлӧ сійӧс гӧгӧрбоксянь; газет пыр чукӧртӧ казьтылӧмъяс ёртъяссянь, кодъяс вӧліны Октябрса революция дырйиыс гырысь каръясын ли, армияын ли, кодъяс уджалісны вӧлӧсьтын (миян обласьтын) Сӧвет власьт чужигӧн; колӧ казьтыштны газет пыр, кыдзи коми уджалысь йӧз став рочмувывса уджалысь йӧзыскӧд дорйисны Сӧвет власьт (чукӧртны лыд — уна-ӧ вӧлӧсьтысь ас вӧлянас армияӧ ветлісны гражданскӧй война дырйи, уна-ӧ уси), кыдзи Коми мунымӧс еджыдъясысь дорйылім (кӧні еджыдъяс вӧліны — кыдзи найӧ смекайтчисны гӧль коми йӧз вылын, уна-ӧ виалісны).

Комиссиялы колӧ став вӧлӧсьтса организацияяс пыр да учрежденньӧяс пыр видзӧдлыны дас во чӧжся вӧлӧсьтса олӧмсӧ. Колӧ ӧтлаӧдлыны — кутшӧм вӧлі вӧлӧсьтса овмӧсыс, йӧзӧс велӧдан удж, мукӧдтор Сӧвет власьтӧдз, да кутшӧм вӧлӧсьтса олӧмыс ӧні. Колӧ гӧгӧрбок видзӧдлыны вӧлӧсьтса олӧмсӧ — мый эм сэні бурыс, ылӧ-ӧ ми водзӧ мунім, кутшӧм нелючкияс эмӧсь, кутшӧм туйяс вӧлӧсьт водзын водзӧ кежлӧ. Босьтам кӧть — кооперация, видз-му уджалӧм, школа; тані колӧ лӧсьӧдны диаграммаяс — мед вӧлі веськыда синмад усьӧ мый вӧлӧма войдӧр да мый эм ӧні. Сэсся босьтам кӧть партия ли, комсомол ячейка. Найӧ ӧд вӧлӧсьтъясад тайӧ дас вонас зэв ыджыд туйдӧдчан удж нуӧдісны. Налы колӧ видзӧдлыны асланыс мунӧм туй вылас, удж вылас, колӧ кужны петкӧдлыны крестьянаыслы сійӧ туйсӧ да уджсӧ — ӧтлаӧдлыны важся гражданскӧй войнадырся уджсӧ ӧнія уджкӧд.

Босьтам кӧть либӧ нывбаба костын удж нуӧдӧм, нывбабаяслысь важ олӧмсӧ да ӧнія уджалӧмсӧ. Делегаткаяслы, Комиссия индалӧмӧн, сідз жӧ колӧ артыштны тайӧс да бара жӧ позяс диаграммаяс вӧчны — шуам кӧть, со кутшӧмӧс: уна-ӧ Сӧвет власьтӧдз вӧлі велӧдчытӧм нывбаба вӧлӧсьтын сё морт вылӧ да уна-ӧ ӧні; уна-ӧ нывбаба вӧлі бӧрйӧмӧн удж нуӧдӧны (сӧветын, кооперативын, мукӧдлаын) 1918–19 воясын да 1927 воын.

Став тайӧ висьталӧмторсӧ водзвыв чукӧртӧмӧн колӧ лӧсьӧдны вӧлӧсьтын выставка лыддьысян керкаын — петкӧдлыны вӧлӧсьтса дас вося уджсӧ. Выставка лоас и праздник лунъясас, тшӧтш колӧ петкӧдлыны и водзджык. Сэсся выставка вылас колӧ тшӧтш чукӧртны, сюрлі кӧ вӧлӧсьтъясын кутшӧмкӧ добра му пытшкысь, шуам, краскаяс, фосфорит, руда ли, мукӧдтор. Татчӧ жӧ тшӧтш колӧ пуктавны — эмӧсь кӧ — карточкаяс кутшӧмкӧ съездъяслӧн (вӧлӧсьтса) ли, мый ли.

Мукӧд вӧлӧсьтын важӧн нин чукӧрталӧны сьӧм радио вылӧ. Зэв эськӧ бур вӧлі тайӧ уджтӧ тэрмӧдлыштны да праздник кежлӧ радиотӧ сувтӧдны, эськӧ позис Октябрса праздник лунад кӧнкӧ Лӧкчим вожын ли, Удора пельӧсын, шуам, кывзыны Мӧскуасянь миян революция вождьяслысь сёрнисӧ да рытнас — сьылӧм да ворсӧм.

Колӧ водзвыв корсьны бурджык коми пьесаяс да бура найӧс велӧдны ворсысьяслы праздник рыт кежлӧ; сэсся коми сьыланкывъяс да стикъяс, кодъяс Октябрсӧ да став революция уджсӧ петкӧдлӧны мича, шыльыд кывйӧн; лӧсьӧдавны коми рытъяс, лӧсьӧдны сьылысьясӧс манифестация кежлӧ.

Уна быдсяма удж колӧ нуӧдны комиссиялы вӧлӧсьтын. Оз ков нинӧм вунӧдны. Водзвыв ёна мӧвпавны, да став уджалысьяссӧ тайӧ уджӧ кыскӧмӧн чорыда сійӧс нуӧдны.

Мукӧддырйи зэв посньыдиктор вермас ёна дзугны. Шуам кӧть — чукӧртан йӧзтӧ, ставыс зэв бура мунӧ, а кутшӧмкӧ морт доклад вӧчны кутас омӧля ли, плакат вылын кодкӧ мыйкӧ тешкодя гижӧма ли, сьылӧны омӧля ли, видзӧдан да, дзугсьӧ праздникыд.

Сы вӧсна и колӧ, мед комиссияяс волісполкомъяс бердын, мед став вӧлӧсьтса организацияяс да учрежденньӧяс ӧні жӧ чорыда босьтчасны лӧсьӧдчыны Октябрса праздник кежлӧ. Мед сійӧ праздникыс миян збыль мунас ыджыд праздник лун моз.

М.