КУКАНЬ БЫДТӦМ ЙЫЛЫСЬ

Бур кукань кӧ ми кӧсъям быдтыны, колӧ медвойдӧр кужны видзны сылысь мамсӧ куканьсӧ вайтӧдзыс. Колӧ мамсӧ лысьтӧмысь дугдыны 6–8 вежон войдӧр куканясьтӧдзыс, вердны сьӧдасьтӧм турунӧн, жмыкӧн да ӧтрубӧн. 10–15 лун кымын войдӧр вайтӧдзыс да куим-нёль лун вайӧм бӧрас вердны колӧ омӧльджыка. Ваян лунъясас кӧ вӧраыс пыктас, колӧ зыравны вӧрасӧ выйӧн, салаӧн, да лысьтыштны ичӧтика. Колӧ картатӧ тшӧкыдджыка вольсавлыны, дай мед сэні вӧлі шоныд да югыд.

Куканьлысь чужӧм бӧртиыс колӧ весавны вомсӧ да нырсӧ сӧстӧм рузумӧн, либӧ мыськыны сӧстӧм шоныдкодь ваӧн, мед кокниджык вӧлі лолавнысӧ. Сы бӧрын куканьыдлысь колӧ гӧгсӧ кӧртавны. Ӧти кинад кутны гӧгсӧ, мӧднад вирсӧ кынӧмсьыс вӧтлыны кынӧм улӧдыс ниртӧмӧн, сэсся кӧртавны сурӧвӧй сунисӧн улӧджык кынӧмсяньыс кык-куим вершӧк гӧгӧр. Кӧртӧдсьыс улысджыксӧ гӧгйыслысь колӧ вундыны сӧстӧм сімтӧм лэчыд пуртӧн. Сы бӧрын гӧгсӧ мыськӧны дэбыд пузьӧдлӧм ваӧн да мавтӧны йодӧн, мед картаад куканьыд гӧгсяньыс эз висьмы (заразитчы). Та бӧрын колӧ сетны мӧслы куканьсӧ нювны, сӧмын колӧ видзны, мед оз орӧд куканьыслысь гӧгсӧ. Оз кӧ мӧскыд нюв, колӧ сӧстӧм рузумӧн либӧ идзасӧн чышкыштны. Некутшӧма оз ков нюлӧдны куканьтӧ солалӧмӧн да пызялӧмӧн.

Медводдза лунъяснас куканьтӧ колӧ видзны ёна кынмӧмысь. Кӧдзыдінын куканьыд зэв регыд вермас висьмыны кынӧмнас да мукӧд пӧлӧс висьӧмӧн. Оз позь видзны куканьӧс ичӧтик, дука, пемыд гидын, сылы оланіныс колӧ югыд, шоныд, сӧстӧм сынӧда, лёка ыджыд карта, мед сійӧ вермис котрыштны. Пемыд, дука гидын кукань лоӧ жугыль, омӧля кутас сёйны, вермас дзикӧдз висьмыны.

Быдтанныд кӧ ӧтпырйӧ кык-куим кукань, оз позь пыр ӧтлаын найӧс видзны; ӧтлаын олігӧн найӧ нёнялӧны мӧда-мӧдныслысь пельсӧ, гӧгсӧ, вермасны ньылыштны гӧнъяс. Таысь вермас висьмыны нёняланіныс, дай гыркас веськалӧм гӧнсьыс кынӧмыс.

Кукань вердан дозмук колӧ видзны ёна сӧстӧма — тшӧкыдджыка мыськавлыны кунваӧн, сы бӧрын пӧсь ваӧн, косьтыны шонді водзын. Бур вердны куканьӧс эмалированнӧй дозйысь, цинкӧвӧйысь, еджыд жоч дозйысь. Пу доз абу сэтшӧм бур: сэтчӧ быд тшель костӧ сибдӧ няйт, чужӧны гагъяс, кодъясысь зэв кокни висьмыны.

Куканьӧс лункосмӧсӧн кымын колӧ весавлыны тшӧткаӧн, гожӧмын мыськыны майтӧга ваӧн, мыськӧм бӧрын чышкыны сӧстӧм рузумӧн. Няйт кучикыд ӧд тшӧкыда висьмывлӧ лишайӧн (ыжкарсӧн), чужӧны тойяс, вермас лоны мукӧд пӧлӧс висьӧм и.

Ёна сӧвмӧ куканьыд гожӧмын бур маті пӧскӧтинаӧ ветлігӧн, дай ещӧ кӧ кутан содтӧд вердыштны гортад пызьӧн, ӧтрубӧн да жмыкӧн. Омӧль пӧскӧтинаяснад тӧвся бур вердӧмыс вермас ставыс вошны. Колӧ ёна мӧвпыштны, кыдзи эськӧ лӧсьӧдны куканьлы бур пӧскӧтина, небыд бур туруна, матын горт дінсянь, торйӧн гырысь скӧтысь.

Маті бур туруна пӧскӧтинаӧ куканьӧс колӧ лэдзны кык тӧлысь да джын мысти чужӧм бӧрас, либӧ куим тӧлысь мысти. Омӧлик ылі кук йӧрӧ позьӧ лэдзны нёль-вит тӧлысь мысти, сэтчӧдз колӧ видзны горт дінад, вердны веж турунӧн, либӧ видзны горт дінсяньыд неылын торъя йӧрын. Бур пӧскӧтинаын видзигӧн сетны куканьыдлы колӧ лун кежлӧ ӧти либӧ кык пунт пызь ли ӧтруб. Омӧлик пӧскӧтинаын — куим-нёль пунт.

Оз кӧ позь лӧсьӧдны торъя кукань пӧскӧтина, колӧ кӧть потшны ичӧтик торъя йӧр быд кукань быдтысьлы гумла дорас ли, мукӧд матынджык местаын ли. Оз кӧ позь и сэтшӧм йӧрсӧ лӧсьӧдны, позьӧ видзны куканьӧс кузь дом йылын, мед сылы вӧлі вӧля ветлыны да котрыштны. Оз нин кӧ позь нинӧм вӧчны, сэки нёль-вит тӧлыссянь лэдзны мӧсъяскӧд да гортын сетны унджык бур кӧрым: пызь, ӧтруб да веж турун. Дзоньвидза пӧт кукань зэв весел, долыд чужӧма, оз омӧльтчы, быд лун содӧ сьӧктанас, пунт дорысь унджык. Омӧльтчӧ кӧ куканьыд, колӧ сёянсӧ вежны либӧ содтыны.

Куканьӧс гожӧмын ёна дӧзмӧдӧны ӧвадъяс да гутъяс. На вӧсна кукань оз вермы йирсьыны. Жар, ӧвада лунъясӧ колӧ водзджык йӧртны, карта вылын стенсӧ мавтны синька сора известкаӧн. Сыысь гутъяс пышйӧны.

Оз ков куканьӧс ньӧтчыд нӧйтны, ёна сы вылӧ горзыны ни. Найӧ нӧйтӧмнад да горзӧмнад лоӧны зэв вӧйӧсь. Ӧшпиян нӧйтӧмӧн лоӧны зэв лёкӧсь. Тшӧкыда ӧшкӧс лолывлӧ начкыны бур каднас куш лёклун вӧснаыс. Лёклуныс эськӧ лои быдтынысӧ кужтӧм вӧсна. Вердны, юктавны, йирсьыны лэдзны колӧ ӧтиджык кадӧ, мед сійӧ велалӧ ӧти кадъясын сёйны. Оз ков некор куканькӧд дурны, гыжъявны, гильӧдны голясӧ, плешсӧ, кыскавны сюрӧдыс, оз ков лэдзны плешсӧ ниртны стенӧ, потшӧсӧ, мукӧдторйӧ. Сідзинад найӧ мӧдысь кутасны люкасьны.

Кутас кӧ куканьыд мытитны, колӧ пыр жӧ торйӧдны сӧстӧм, югыд шоныдінӧ, чинтыны йӧв сетӧм коймӧд юкӧнӧдзыс, либӧ джынйӧдзыс, сы пыдди сетны пузьӧдӧм ва. Висьмӧм бӧрас колӧ ёна пуны шабді кӧйдыс да ванас юктавны. Бур юктавны уль колькйӧн — ӧтиӧс либӧ кыкӧс лун кежлӧ, вердны дрӧбитӧм пӧжӧм зӧрйӧн; юанас сетны пӧжӧм тойӧм рудзӧг, выль пӧжалӧм сукар. Гырк йӧртӧм бӧрын бара жӧ колӧ сёянсӧ чинтыны, юктавны касторкаӧн, либӧ шабді кӧйдыс ваӧн, кынӧмсӧ колӧ зыравны.

Овлывлӧ — куканьлӧн кынӧмыс дундӧ омӧлик сісь турунысь, пӧсялӧм веж турунысь, бакшасьӧм йӧлысь, ӧдйӧ сёйӧмысь да юӧмысь. Сэки куканьтӧ оз ков лэдзлы куйлыны, колӧ котрӧдлыны, кынӧмсӧ зыравны скипидара ва сорӧн, вердыштны ӧти пань мелӧн.

Лоас кӧ кучикас лишай (ыжкарс), сэки колӧ босьтны ӧти стӧкан подсолнечнӧй либӧ шабді вый, пуктыны пытшкас тшайнӧй пань лекарство — креолин, да ёна быгзьытӧдзыс гудравны. Сэсся сійӧн дойсӧ мавтны лункосмӧсӧн.

Омӧля вердӧмысь да дурка няйт картаын видзӧмысь куканьыд тойӧссьӧ. Колӧ сэки бурджыка заводитны вердны, тшӧкыдджыка оланінсӧ вольсавны. Колӧ пузьӧдны табак — пунтлысь нёльӧд юкӧнсӧ (¼ пунт). Кык бутулка ва сорӧн кӧтӧдлыны тойӧсь инсӧ, ёнджыка кӧтӧдны голясӧ, балябӧжсӧ, бӧж вуж бердсӧ. Позьӧ босьтны подсолнечнӧй либӧ шабді вый, сы нёльӧд юкӧнсӧ пуктыны карасин, да нёль лун мысти кӧтӧдлывлыны тойӧсь местасӧ.

Мукӧддырйи куканьлӧн вом дорсьыс гӧныс усьлӧ. Сэки колӧ вом дорсӧ майтӧгӧн мыськыны, чышкыны сӧстӧм рузумӧн, мавтны бутулка ва пиӧ тшайнӧй пань креолин сорлалӧмӧн. Позьӧ татшӧм висьӧмсьыс видзчысьны, кутам кӧ быд сёйӧм бӧрын вом гӧгӧрсӧ чышкыны сӧстӧм рузумӧн.

Агроном Жакова.