МУЯС ВЫЛЫН ВӦДИТАН ТУРУНЪЯС КОСЬТӦМ ЙЫЛЫСЬ
Унджык крестьянаыс нин миянын тӧдӧны — мыйла шеп пырей сора (тимофеевка) бобӧнянь да вика кӧдзӧны муяс вылӧ, ыджыдӧс-ӧ найӧ бурсӧ вайӧны. Та йылысь позьӧ шуны воысь воӧ тайӧ турунъяссӧ кӧдзӧм содӧмъяс серти. Позьӧ чайтны — муяс вылӧ турун кӧдзӧмъяс ещӧ на ёна содасны. Турун кӧдзӧм йывсьыс миян крестьяна тӧдӧны бура, сӧмын мукӧдыс оз тӧдны, кор кӧдзӧм турунъяссӧ колӧ ытшкыны да кыдзи сійӧс косьтыны, мед эськӧ сыысь лои бур кӧрым скӧтлы.
Муяс вылӧ кӧдзӧм турунъяс идрассьӧны (ытшкыссьӧны, косьтыссьӧны) оз видзвывса турун моз, а мӧд ногӧнджык. Кужтӧг косьтӧм вӧснаыд да некадын ытшкӧм вӧсна позьӧ кокниа тшыкӧдны, дай туруныс лоӧ этшаджык. Сы вӧсна кӧдзӧм турунъяс идралӧм йылысь тӧдны колӧ турун вӧдитысьяслы быдӧнлы.
Кор колӧ ытшкыны.
Медвойдӧр турун вӧдитысьяслы колӧ тӧдны, корджык колӧ бобӧняньсӧ ытшкыны, мед туруныс лоас унджык дай бурджык. Вӧлӧмкӧ, медбур ытшкыны бобӧняньтӧ, кор сійӧ сӧмын на дзоридзавнысӧ заводитас. Оз кӧ мый вӧсна кӧ удайтчы сэки ытшкыны, позьӧ нюжӧдчыны джын бобӧнянь му вылас дзоридзавны босьтӧмӧдз. Сыысь сёрӧдз эновтчыны ытшкыны некутшӧма оз позь. Некор оз позь виччысьны ытшкыны став бобӧнянь дзоридзалӧмсӧ. Сэки лоӧ сёр нин.
Дзоридзавны заводитчан кадын ытшкӧм кежлӧ бобӧняньын лоас медуна бур, колан, пӧтӧс сёянторъясыс. Сэки ытшкӧм бобӧнянь турунсьыс оз ло некутшӧм ӧбледь, ставыс лоас скӧтлы зэв бур чӧскыд сёян. Дзоридзалӧм виччысьӧмӧн уна вын да пӧтӧс сёянторъясыс бобӧняньыдлӧн мунӧ дзоридз петӧмыс вылӧ, дай сы бӧрын кӧйдыс вылӧ. Туруныс сы вӧсна лоӧ чорыд, этша пӧтӧса, вердігӧн кутас кольны уна ӧбледь. Ёна дзоридзавтӧдз шеп пырей сора бобӧняньлӧн коръясыс ёнӧсь, чорыда кутчысьӧмаӧсь за бердас, дай косьтігӧн оз гылавны. Дзоридзалӧм бӧрын коръясыс лоӧны омӧльӧсь, косьмӧны, косьтігӧн ёна чирйысьӧны. Сы вӧсна ытшкан кӧ сёрӧн, дзоридзалӧм бӧрас, туруныс лоӧ этшаджык.
Со мый вӧсна и колӧ бобӧняньтӧ му вывсьыд ытшкыны дзоридзавтӧдзыс на. Сэки ытшкӧмӧн туруныс лоас медуна, медчӧскыд дай медпӧтӧс.
Зӧр сора викатӧ кӧдзӧма кӧ коськӧм му вылӧ, ытшкыны колӧ кор дзик став туруныс му вылас дзоридзалас нин, оз кӧ быттьӧ ытшкыны виччысьӧмыс сёрмӧд сю кӧдзатӧ. Дзоридзалӧм вӧсна вика оз чин. Сійӧ быдмӧ пуртӧсавтӧдзыс. Арся сю кӧдзӧмыс кӧ викаыс вӧсна кутас сёрмыны, сэки викасӧ позьӧ, дерт, ытшкыны водзджык. Сэки ытшкыны колӧ 2–2½ вежонӧн водзджык сю кӧдзӧмсьыс.
Кыдзи колӧ косьтыны мувывса турунъяс.
Ытшкыны кӧдзӧм турунъястӧ абу сьӧкыд. Сьӧкыдджык лоӧ сійӧс бура косьтӧмыс да меститӧмыс. Ещӧ нин лоӧ сьӧкыд косьтыны, пукалӧ кӧ омӧль, зэра поводдя.
Му вылӧ кӧдзӧм турун ытшкӧм бӧрас оз ков ёна вӧрӧшитны да бергӧдлыны. Вӧрӧшитӧмӧн да бергӧдлӧмӧн туруныслӧн коръясыс зэв ёна чирйысьӧны дай кольӧны му вылас. Кӧдзӧм турунъяслӧн коръясыс посниӧс. Вӧрӧшитӧмӧн чирйыны найӧс зэв кокни. Налӧн коръясыс зэв уна. Коръясыс туруныслы сетӧны медуна чӧскыд пӧтӧс сёянторсӧ. Чирйӧмӧн ёна чинӧ туруныс дай ёна чинӧ пӧтӧслуныс. Сы вӧсна и косьтігӧн кӧдзӧм турунъяс ёна вӧрӧшитны оз ков. Та йылысь медвойдӧр оз ков вунӧдны турун вӧдитысьяслы.
Кӧдзлӧм турунъяс косьтыны, дерт, медбур кос поводдя дырйи. Сэки косьтыны позьӧ омӧльджыка вӧрӧшитӧмӧн. Ытшкӧм бӧрын турунсӧ колӧ видзны лёдзьясын вӧрзьӧдлытӧг лун кык-куим. Сы бӧрын лёдзьяссӧ колӧ бергӧдлыны — уліладорсӧ лэптыны вылас. Бергӧдавны колӧ лӧсьыда, кокнипырысь, мед туруныс оз чирйысь. Кор косьмас уліса, бергӧдӧм дорысь, лёдзьяссӧ колӧ бергӧдны бара сідзи жӧ. Сулалӧ кӧ вӧлі сэки пыр бур кос поводдя, турун ӧдйӧ косьмас дай шогмас чукӧртны юръясӧ да зорӧдъясӧ, либӧ ваявны горт дінӧ веськыда лёдзьяссьыс куралӧмӧн. Косьтігӧн лёдзьяссӧ колӧ бергӧдлыны водзджык асывъясын, лысва дырйи на. Сэки туруныс озджык чирйысь. Поводдяыс кӧ тшыкас, зэрмас, — сэки лун мысти нин, мича кӧ вӧлі сійӧ луныс, лёдзьяссӧ позьӧ чукӧртны ёсь джуджыд юръясӧ. Юръяссӧ колӧ вӧчны 1–1½ аршин судта. Татшӧм юръясын туруныс сідзи жӧ косьмӧ (зэр костъясас). Лоӧны кӧ тшӧкыда зэръяс, татшӧм юръясын сыысь туруныс оз шонав, оз баксяв, юръяс пырыс тӧлыс вермӧ ветлыны да. Юрас кӧ туруныс оз вермы бура косьмыны, сэки бур поводдя пуксьӧм мысти, ньӧжйӧникпырысь, юръяссӧ колӧ косявлыны да разӧдлыны косьтыны. Бобӧняньлӧн гӧрд юра дзоридзьясысь косьмӧм бӧрас оз ёнасӧ вежсьыны, кольӧны сэтшӧм жӧ гӧрдӧсь. Сӧмын сы вӧсна повны нинӧм, оз ков виччысьны дзикӧдз косьмӧмсӧ, сыысь чукӧртӧм бӧрас туруныс оз тшык.
Омӧль зэра поводдя дырйи мувывса турунъяс лоӧ косьтыны аслыспӧлӧс вӧчӧм ӧшланінъясын. Зэра поводдя дырйи муын косьтігӧн турун зэв ӧдйӧ ёна сьӧдасьӧ да тшыкӧ. Вермӧ тшыкны дзикӧдз. Сы вӧсна зэра поводдя дырйи турунтӧ ковмас косьтыны ӧшлӧмӧн. Ӧшлыны позьӧ лапыдмӧм турунсӧ увйӧсь потшъяс вылӧ (сырс вылӧ). Сырс (увйӧсь потшсӧ) сутшкӧны муас. Увъяс вылас и сэсся ӧшлӧны турунсӧ. Ӧшӧдлыны увъясыс вылӧ турунсӧ колӧ аршин кызта кымын.
Позьӧ сэтшӧм увйӧсь потшъяссӧ (сырссӧ) сатшкыны куимӧс неылын мӧда-мӧдсьыныс. Вылі помъяссӧ куимнаныслысь кӧртавны ӧтлаӧ. Потш шӧръясас колӧ вомӧнӧн тувъявны бедьяс (1-я серпас). Сійӧ бедьясыс вылӧ и сэсся колӧ пуктавны косьтан лапыдмыштӧм турунсӧ. Уліыс чукӧра туруныслӧн колӧ лоны паськыд, вылі помыс ёсь, юр модаа кодь.
Турун позьӧ косьтыны ещӧ чомъяс кодь вылӧ ӧшлӧмӧн. Потшсьыс вӧчсьӧ кык бока керка юр кодь чом. Выліас (потшъяс вылас) лӧдӧны вӧсньыдика лапыдмӧм турунсӧ. Сэні туруныс косьмас зэв бура (2ʼ серпас). Сэсся позьӧ ещӧ турунтӧ косьтыны потшъяс вылӧ ӧшлӧмӧн.
Ӧшлӧмӧн косьтігӧн колӧ видзӧдны, мед ӧшлан туруныс эз вӧв дзик веж, мед вӧлі кулӧм кодь нин. Сэсся ӧшлігӧн мед турун вылі пласт вылас эз вӧв некутшӧм ва: зэр ва дай лысва. Веж турун либӧ лысваӧсь турун зэв ӧдйӧ тшыкӧ да баксялӧ. Ӧшлыны турунсӧ колӧ сідзи, мед сы пыр бура ветлӧ тӧлыс. Сы вӧсна оз ков сійӧс ӧшлыны вывті кыза. Дай мед оз инмы му бердас. Мед муӧдзыс вӧлі ¼–½ аршин кымын кост. Сэсся колӧ тэчны юр кодь модаӧн, мед ӧшлӧм турун вылас зэрыс оз ӧшйы — мед, вевт вылысь моз, пырысь-пыр ваыс исковтіс муас.
Ӧшлӧмӧн косьтігӧн турун оз чирйысь, оз чин, сэсся ёна кокньӧдӧ уджтӧ. Ӧшлӧминын турун позьӧ видзны тӧлысь чӧж. Туруныс оз тшык, весиг кӧть быд лун чорыда зэрӧ, мед сӧмын ӧшлӧмыс вӧлі вӧчӧма бура. Дерт, лоас сьӧдджык, да чӧскыд да пӧтӧслуныс сійӧн оз чин.
Муяс вылын вӧдитан турунъяс зэра поводдя дырйи ӧшлӧмӧн косьтӧмыс лоас медбур. Вӧчны ӧшланінъястӧ потшъясыд, увйӧсь майӧгъясыд миян уна эм. Сӧмын оз ков дышӧдчыны.
Муяс вылын вӧдитан турунъяс бура косьтӧмыс вайӧ ыджыд бур крестьянинлы. Кӧдзӧм турун лоӧ 2–3 мындаӧн бурджык видзвывса турун дорысь. Бура косьтӧм да бура меститӧм му вылӧ кӧдзлӧм турунъяс пӧтӧслун сертиыс дзик жӧ зӧр кодьӧсь.
Агроном Б. Н. Попов.
