КАРТУПЕЛЬ СІСЬМӦМ

Быд зэра гожӧмын миян картупель зэв ёна сісьмӧ. Таво уналаын висьталӧны: картупель пӧ зэв ёна сісьмӧма. Картупель сісьмӧм йылысь кольӧм гожӧмын водзвыв позьӧ вӧлі висьтавны. Менам вӧлі „Югыд туйӧ“ да „Коми сиктӧ“ сы йылысь гижӧма нёль стаття. Тайӧ статтяяссӧ лыддьӧм бӧрын унаӧн вӧлі шуӧны: вывті пӧ тай водз ті, агрономъяс, кӧсъянныд тӧдны картупель сісьмӧмтӧ. Энӧ пӧ сорсьӧй! Сэсся тӧлын, картупельыс зэв ёна кутіс сісьмыны да, налысь жӧ, шуасьысьяслысь, кылан вӧлі сёрни: збыль жӧ пӧ тай велӧдчӧм йӧзыд водзвыв кужӧны висьтавны картупель сісьмӧмтӧ.

Кыдзи нӧ эськӧ верман картупель сісьмӧм йылысь водзвывсӧ тӧдны?

Тӧдны тайӧс абу зэв сьӧкыд. Велӧдчӧм йӧз картупель сісьмӧдан висьӧмтӧ важӧн нин тӧдмалӧмаӧсь. Найӧ висьталӧм серти картупель сісьтысьыс — зэв посньыдик тшакъяс. Зэра гожӧмын, Илля лун гӧгӧр на ещӧ, картупель коръяс вылын тыдовтчасны сьӧдов чутъяс. Лунысь лунӧ найӧ гырсялӧны да ёнджыка сьӧдӧдӧны. Сэсся вуджӧны мукӧд картупель коръяс вылӧ да сідзи жӧ паськалӧны. Лун 10–15 мысти чутъясыс тыдовтчӧм бӧрас став картупель коръясыс сьӧдасяс да сісьмас.

Видзӧдлан кӧ микроскоп пыр татшӧм сьӧдасьны заводитӧм картупель корсӧ, аддзан — картупель кор пытшкӧсӧдыс быттьӧ сунис нуӧдӧма, чукӧрмӧмаӧсь тшакъясыд. Кор улысладорас найӧ мыччысьӧны да гылӧдӧны зэв посньыдик кӧйдысъяс (спораяс). Тайӧ кӧйдысъясыс зэр ваӧн вуджӧны мукӧд картупель коръяс вылӧ либӧ муысь мыччысьӧм картупель вылӧ да сэні бара овмӧдчӧны, быдмӧны вӧснидик сунис кодь тшакъясӧ. Бурджыка кӧ картупельтӧ мудйӧма, спораясыс, дерт, картупель вылӧ оз вермыны веськавны. Сы вӧсна бура мудйӧм картупельыд тӧвнад гуад видзигӧн озджык жӧ и сісьмы.

Картупель сісьман воӧ картупель керигас на аддзан сылысь сісьмӧмсӧ. Картупель сісьмӧм заводитчӧ ортсысяньыс. Медводз картупель вылын тыдовтчасны сьӧдов рӧма посньыдик небзьӧм гуранъяс, быттьӧ чуньӧн личкыштӧмъяс. Сэсся тайӧ небзьӧминъясыс кутасны ыдждыны, паськавны. Бӧрынджык став картупельыс пӧрӧ дуксьӧм кизьӧр рок кодь торйӧ.

Картупельтӧ керигӧн зэв бура колӧ бӧрйыны став сісьмӧм да сісьмыны заводитӧм картупельсӧ. Веськаласны кӧ найӧ ӧти гуӧ дзоньвидза картупельясыскӧд, ставсӧ сісьтасны.

Ми тӧдам, — картупель зэв ёна сісьмӧ шоныдінын да руаинын. Картупель гуалӧм бӧрын кӧ пыр жӧ тупкам, пӧдлалам гусӧ, сэки сісьман воӧ водзвыв позьӧ шуны: тулыс кежлӧ дзоньвидза картупель оз зэв уна коль.

Картупель гуалӧм бӧрын картупель гуяс колӧ видзны восьсӧн. Сӧмын зэр ва пырӧмысь колӧ вевттьыштны. Кор сэсся кӧдздӧдыштны пондас, 2–3 градус лоӧ кӧдзыдыс, сэки нин гутӧ колӧ вевттьыны бурджыка.

Картупель сісьман воясӧ картупельтӧ гуалігад колӧ вӧсньыдика пӧимӧн киськыштны. Босьтны сійӧс быд пудовня картупель вылӧ тув 3–4. Пӧимӧн киськалӧм видзӧ дзоньвидза картупельяс вылӧ висьӧм вуджӧмысь.

Картупель сісьмана воясӧ колӧ картупельтӧ бӧрйыны и тӧлын. Сэтшӧм воясас картупель видзанінад колӧ кольны кушин, медым тӧлын бӧрйигӧн позьӧ пуктыны сэтчӧ дзоньвидза картупель.

Картупель сісьмӧдан висьӧмыд ӧд вуджан висьӧм. Сы вӧсна сісьмӧм картупельтӧ колӧ гусьыд ӧтитӧг идравны.

Картупель видзанінын кӧ тӧлын кӧдзыда-шоныдасӧ кутан видзны кыксянь да нёль градусӧдз кымын шоныд, сэки картупельыд дугдас сісьмыны.

Картупель видзанінтӧ колӧ тӧвбыд видлавны, мед вывті шоныд ни, вывті кӧдзыд сэні эз вӧв. Вывті кӧ шоныд кутас лоны, колӧ пыр жӧ гу вомсӧ ичӧтика восьтыштлыны, вылын кӧ видзаніныд, шоныд петан трубасӧ восьтывны. Кӧдздӧдас кӧ ёна, картупель видзанінсьыд шоныд петанінъяссӧ пыр жӧ колӧ ёнджыка пӧдлавны.

Тулысын кӧйдыс вылӧ колӧ бӧрйыны медбур, медсӧстӧм да медмича картупель. Сьӧдов вылысаяссӧ колӧ торйӧдны сёян вылӧ. Картупель сісьман вояс петкӧдлісны миянлы, — картупель ёнджыка сісьмӧ: ӧти-кӧ — сёй мусинӧ пуктӧмӧн, мӧд-кӧ — тшӧкыда пуктӧмӧн, коймӧд-кӧ — мудйытӧг эновтӧмӧн либӧ омӧля мудйӧмӧн. Гӧрд картупель еджыд дорысь ёнджыка сісьмӧ. Сёр пуктӧм картупель медбур кӧйдыс вылӧ. Дзоньвидза картупель кӧ пуктан, дзоньвидзаӧс и урожайтӧ босьтан. Колӧ сӧмын видзны, мед картупель вылад бокисянь — мукӧд картупельсянь либӧ мусянь — висьӧмыс эз вудж.

Ми ӧні тӧдам нин, картупель висьӧм паськалӧ медсясӧ арын, картупель коръяс вывсянь. Сэтысь зэр ваӧн воӧ муысь мыччысьӧм картупельяс вылӧ. Бура кӧ мудйӧм картупельтӧ, бура вевттьӧма сійӧс муӧн, картупель висьӧм сылы оз кӧлась: пыдӧ муӧ пырны картупель висьӧмлӧн спораясыс оз вермыны. Сэсся муын олігӧн найӧ ӧдйӧ кулӧны.

Мед картупель висьмӧдан спораяс эз кӧласьны дзоньвидза картупельлы, вежон кымын водзджык картупель кертӧдзыд колӧ сісьмӧм картупель корсӧ идравны бокӧ да, верман кӧ, сотны сійӧс. Тадзи вӧчӧмнад му вылӧ кольӧм висьмӧдан спораяс вошӧны — кулӧны.

Ӧні ми тӧдам, мый вӧсна сісьмӧ картупель, кыдзи да корджык сылӧн сісьмӧмыс медъёнасӧ паськалӧ. Тайӧ тӧдмалӧм бӧрад, дерт, позьӧ велавны картупель сісьмӧмкӧд вермасьны.

Картупель оз сісьмы: 1) кӧйдыс вылӧ кӧ босьтам еджыд сикаса дзоньвидза картупель; 2) пуктам кӧ сійӧс лыа мусинаинӧ, гежӧдджыка, сёрӧнджык; 3) бурджыка кӧ кыкысь мудъям (окучивайтам); 4) гожӧмбыд кӧ мусӧ ёгӧссьӧмысь видзам.

Сідзкӧ, быд крестьянинлы колӧ тӧдны: тайӧ гижӧд серти кӧ картупель кутан вӧдитны, картупель сісьмӧмысь повны немтор.

В. Исаков.