ВӦР ВИДЗӦМ СОТЧӦМЪЯСЫСЬ

Сотчӧмъясысь вӧр видзны индӧма вӧр юкӧдъяс вылӧ. Вӧръяс кусӧдӧм уджыс пуктӧма став йӧз вылӧ, став крестьяна вылӧ. Сотчыны кӧ кутас вӧр кӧнкӧ, сэки мобилизуйтчӧ кусӧдчыны пӧжар дінсьыс став матысса олысь крестьянаыс.

Миян коми му ыджыд. Вӧр видзысьясыс — лесникъяс, объездчикъяс — этшаӧнӧсь. Сы вӧсна вӧр видзан юкӧдъяслы отсасьны лӧсьӧдӧма пӧжарнӧй тройкаяс. Пӧжарнӧй тройкаяс эмӧсь обласьтувса, уездувса дай быд вӧлӧсьтын. Вӧлӧсьтувса пӧжарнӧй тройкаӧ пырӧны волісполкомса юралысьыс, лесничӧйсянь, сэсся милиционер. Налы колӧ лӧсьӧдны вермасьӧм удж вӧр сотчигъясӧ да кусӧдчигъясӧ ас костын бура ӧтувтчӧмӧн.

Кыдзи колӧ кусӧдны гожся вӧр сотчӧм.

Быд вӧр сотчӧм дырйи кусӧдчӧм удж бердӧ кутчысьтӧдз войдӧр колӧ бура тӧдмавны, кодарӧ мунӧ биыс дай кутшӧма ӧддзӧ-паськалӧ.

Тӧдмавны, кодар боксянь кутчысьны кусӧдчан уджӧ, видзны биысь бурджык вӧрсӧ, сэсся том вӧрсӧ дай кос лӧпъясӧн тырӧм инъяссӧ. Тӧдмавны, кутшӧм местаяссянь заводитчыны кусӧдчыны. Бикӧд вермасигӧн сетасны бур отсӧгъяс: прӧсекъяс, туйяс, шоръяс, сёнъяс, вӧртӧминъяс, сідзи водзӧ. Кусӧдчан удж дінын юрнуӧдысьнас колӧ индыны вӧр видзан юкӧдъясын служитысь йӧзӧс дай мукӧд мортъясӧс. Юрнуӧдысьяс костын колӧ лоны бур йитӧд да ӧтвыв удж бердӧ кутчысьӧм. Кусӧдчан удж заводитны колӧ пыр сэсянь, мед би вотӧдзыс став уджыс вӧлі заводитӧминас эштӧдӧма нин, мед биыс эз вермы торкны сійӧ уджъяссӧ эштӧдны помӧдз.

Кутшӧмъяс овлӧны вӧр сотчӧмъяс.

Вӧр сотчӧмъяс овлӧны куим пӧлӧс. Кусӧдчӧмсӧ колӧ нуӧдны сотчӧм сертиыс.

Му пытшкӧсса трунда сотчигӧн став сотчан му гӧгӧрыс колӧ кодйыны канава. Канаваыс кодйысьӧ аршин пасьта, джуджтанас — васӧд муӧдзыс. Канавабердса пуяссӧ колӧ керавны да кыскыны бокӧ сотчанінсьыс сажень-мӧд сайӧ. Биӧн сотчан да трундитан лӧпъяссӧ канава бердсьыс колӧ кусӧдны ваӧн киськалӧмӧн либӧ муӧн тыртӧмӧн. Сотчан места гӧгӧрыс канавасӧ кодйигӧн колӧ видзӧдны, мед эськӧ му пытшкӧсса биыс оз кыдзкӧ вудж канава саяс да паськав сэні. Канаваясӧн сотчӧмыслысь паськалӧмсӧ дугӧдӧм бӧрын колӧ сувтӧдны сэтчӧ лун-мӧд кежлӧ видзӧдысьясӧс, ещӧ кӧ нин сулалӧ бур, кос поводдя. Зэр вермӧ ӧдйӧ кусӧдны му пытшкӧсса трунда сотчӧм.

Му веркӧсса вӧр сотчӧм овлӧ медунаысь. Сэки сотчӧны му выв нитшкыс, ялаыс, туруныс, усьӧм кос коръясыс да кос лысъясыс. Биыс сэки паськалӧ да мунӧ водзӧ тӧлӧн. Пӧжарӧн сотчан местаыс лоӧ куимпельӧса кодь. Татшӧм пӧжар кусӧдігӧн кӧ йӧзыс лоӧны тырмымӧн, сотчаніныс босьтсьӧ йӧзнас кытшӧ. Кусӧдчысьяссӧ медунасӧ колӧ сувтӧдны ыджыд би бердас.

Кусӧдчигӧн медвойдӧр колӧ кусӧдны бисӧ куимпельӧса кодь кытш кыкнан боксьыс — мед кытшыс лоӧ ёсьджык. Сэки жӧ колӧ биыслысь водзӧ мунан туйсӧ лӧньӧдны. Сы вӧсна кусӧдчысьяслы колӧ мунны, кусӧдігмозыс, мӧда-мӧдсьыныс матынджык, орччӧн мозӧн, мед биыс оз вермы уськӧдчыны йӧз мышладорас. Кусӧдчысьяслы колӧ босьтавны киас кодлы лысъяс, кодлы кӧрт зыръяс, кодлы коканъяс. Ваӧн кӧтӧдӧм лысъясӧн кучкалӧмӧн кусӧдӧны сотчан му выв нитшсӧ да яласӧ. Кӧрт зыръясӧн муӧн тыртышталӧмӧн кусӧдӧны сотчан му выв пуяссӧ да лӧпъяссӧ. Коканъясӧн эжасӧ кыпӧдӧны кокӧмӧн муӧдзыс.

Кусӧдчысь йӧзыс кӧ оз лоны тырмымӧн, либӧ биыс кӧ вывті ӧдйӧ паськалӧ да мунӧ тӧлӧн водзӧ, сэки кусӧдчысьяссӧ сідзи жӧ мыйкӧ мында сувтӧдӧны кусӧдчӧм выв сотчан бокъясас. Бокъясын сотчӧмыс пыр овлывлӧ лӧньджык тӧв ныр дін сертисьыс. Став мукӧд кусӧдчысь йӧзсӧ колӧ сувтӧдны би мунан туйыслы паныд, вӧчны ылӧджык би лӧньӧданін (противопожарная полоса), дай эштӧдны сійӧ уджсӧ би вотӧдзыс. Би лӧньӧданіныс вӧчсьӧ сідзи: индӧм местаысь кузялаыс 1 аршинсянь 6 аршинӧдз пасьта мусьыс став эжаыс кульсьӧ, либӧ сы пыдди кодйыссьӧ канава аршин пасьта да кык весьт судта. Му эжа кульӧмлысь да канава кодйӧмлысь пасьтасӧ да, кузьтасӧ да, джуджтасӧ лоӧ вӧчны арталӧмӧн би сертиыс дай кусӧдчысь йӧз сертиыс. Сотчӧмыс кӧ мунӧ ёна пырысь, сэки, дерт, канавасӧ лоас вӧчны кузяджык, паськыдджыкӧс дай джуджыдджыкӧс, мед биыс сы пыр оз вермы шыбитчыны. Му веркӧсса пӧжар дырйи пуяссӧ керавлыны шоча лолӧ. Кералӧм дорысь бурджык пуяссӧ кольны канава саяс. Канавасӧ ӧд оз ковмы вӧчны дзик веськыдӧс. Посни кералӧм пуяссӧ да куйлан лӧпъяссӧ бурджык разіпельӧ шыблавны сотчанладорас. Водзӧ би мунӧмсӧ лӧньӧдӧм бӧрын кусӧдчысь юрнуӧдысьыслы колӧ гӧгӧртны став сотчӧминсӧ, видзӧдлыны — оз-ӧ кыткӧ биыс вермы шыбитчыны бокӧ да вӧчны пӧжарсӧ выль местаын. Сотчӧм сертиыс лоӧ кытсюрӧ видзан канаваяссӧ паськӧдлыны. Ещӧ нин колӧ видзӧдлывны сісь мыръяс вылӧ. Сэтшӧм мыръясын биыс вермӧ овны зэв дыр, дай лун-мӧд мысти на сэсянь тӧлӧн пӧльтӧмӧн биыс бара вермас паськавны. Сэтшӧм мыръяссӧ колӧ киськавны, эм кӧ матын, ваӧн, либӧ тыртны муӧн.

Му веркӧсса пӧжар кусӧдӧм бӧрын бара жӧ лун-мӧд кежлӧ колӧ сувтӧдлыны видзысьясӧс, мед оз вермы биыс выльысь паськавны.

Пуйывса вӧр сотчигӧн кусӧдчыны медсьӧкыд. Татшӧм сотчӧмыс вӧрыслы лёксӧ вайӧ медъёна. Биыс сэки паськалӧ мусьыс кындзи тшӧтш пуяс вылас йылӧдзыс. Татшӧм пӧжарыс, эм кӧ сэні посни вӧр да кос лӧпъяс да мукӧд сотчанторъяс, лоӧ зэв ыджыд бипур кодь. Татшӧм вӧр сотчӧмсӧ кусӧдігӧн колӧ вӧчны бисӧ орӧдан прӧсек 10 сажень пасьта либӧ ещӧ паськыдджыка. Татшӧм уджтӧ вӧчны колӧ зэв уна йӧз. Сы вӧсна прӧсек вӧчигӧн колӧ босьтны прӧсек пыддиыс туйяс, шоръяс, кушинъяс, шоч вӧра инъяс. Сэтшӧм местаясын и колӧ вӧчны би орӧдан прӧсектӧ. Прӧсексьыс колӧ весавны став сотчанторъяссӧ: нитшсӧ, яласӧ, посни вӧрсӧ, росъяссӧ, лӧпъяссӧ. Би орӧдан прӧсексӧ колӧ заводитны вӧчны сотчанінсяньыс ылісяньджык дай эштӧдны уджсӧ помӧдз би вотӧдзыс на. Прӧсекысь пуяссӧ колӧ пӧрӧдны, мед найӧ усьӧны йывнас сотчанладорас. Эм кӧ кусӧдчысь йӧзыс тырмымӧн, пӧрӧдӧм гырысь пуяссӧ колӧ пилитны йылӧдыс, увъяссьыс весавны да кыскыны бокӧ прӧсек саяс. Прӧсексӧ керавны вермытӧм мортъяссӧ колӧ сувтӧдны кусӧдны сотчӧминсяньыс чеччалан биа гӧлӧвняяссӧ. Сэсся ещӧ нин колӧ видзны ӧзйӧмысь ыджыд убытка ваян местаяссӧ, дона гырысь вӧръяс, том посни вӧръяс, чукӧра кос сотчан лӧпъяса инъяссӧ, сідзи водзӧ.

Вывті паськыда вӧр сотчиг дырйи позьӧ вӧчны пӧжарыслы паныд мунан бияс. Сы вӧсна сотчӧминсяньыс 50–200 воськов сайын кымын вӧчӧны 2–3 сажень пасьта прӧсек, либӧ эм кӧ на кадыс да йӧзыс, вӧчсьӧ канава. Позьӧ, дерт, кокньӧдчӧм вӧсна босьтны прӧсек пыдди туйяс, шоч вӧраинъяс. Пӧжарладорас сэтшӧм вӧчӧм прӧсекас чукӧртчӧ став сотчанторъясыс ыджыд чукӧръясӧ. Кор биыс сэтчӧ матысьмас, сотчанінас сынӧд кыскӧмыс лоӧ ёна тӧдчана, вӧчӧм чукӧръяс ӧзтӧны ставсӧ. Чукӧръясыс ӧзйӧны ӧдйӧпырысь. Пӧжарнас сынӧд кыскӧмыс вӧсна чукӧр сотчӧмсьыс биыс мӧдӧдчӧ пӧжарыслы паныд. Сэні биыслы оз нин сюр уна сотчанторъясыс. Сы вӧсна став пӧжарыс лӧняс зэв ӧдйӧ дай дзикӧдз кусӧдны оз нин ло сэтшӧм сьӧкыд.

Пӧжарыслы паныд мунан бияс колӧ вӧчны бура мӧвпыштӧмӧн дай уна кусӧдчысь йӧзӧн. Сэтшӧм кусӧдчӧмӧн веськӧдлыны вермас сӧмын лесничӧй.

В. Забелин.