ЛОКТАН ВОСЯ СЕЛЬКОЗНАЛОГ
1927–28 во кежлӧ Правительство шуӧма лӧсьӧдны крестьяналы налогсӧ докод серти. Крестьяналӧн кӧ овмӧсас став докодыс унджык воӧ, сійӧ унджык и вотсӧ мынтас, этшаджык кӧ — этшаджык мынтас, либӧ дзикӧдз оз мынты. Татшӧм ногнас селькозналог пукталӧмыс кутас мунны мӧд во нин.
Воддза вояснас (колян воӧдз) налогсӧ крестьяналы лӧсьӧдлісны сӧмын видз-му сертиыс да скӧт сертиыс. Татшӧм ногӧн налог пукталӧмыс эз вӧв дзик веськыд: крестьяниныдлӧн ӧд судзсьӧмлуныс (эмбурыс) абу сӧмын видз-му да скӧт сайын, а тшӧтш бокыса нажӧткаяс сайын. Миян этша няня обласьтад бокыса нажӧткаыс крестьянин овмӧсад уна кайӧ. Налогтӧ лӧсьӧдігӧн кӧ бокыса нажӧткаяссӧ он лыддьы, налогыс ӧткодь лоӧ судзсьытӧм олысьлӧн да бура олысьлӧн. Сы вӧсна и правительстволӧн налогсӧ лӧсьӧдӧма докод серти.
Колян вося нелючкияссӧ выль законас бырӧдӧма.
Колян во выль ногса селькозналог удж нуӧдігас тыдовтчисны неуна нелючкияс. Нелючкиясыс со кутшӧмӧсь: ӧти да кык морта овмӧс вылӧ налогыс кайӧ вӧлі вылӧджык уна морта овмӧсъяс серти. Мӧд нелючкиыс лои мый мында докодысь налогыс оз босьтсьы лӧсьӧдӧм понда (необлагаемый минимум). Необлагаемӧй минимумыс вӧлі лӧсьӧдӧма морт вылӧ: кымын уна вӧлі семьяын морт, сымын вылӧ лэптыссис и минимумыс. Сы вӧсна уна морта овмӧсъяс налогсьыс мездысисны дзикӧдз. На пиын мукӧдыс вӧліны и буракодь олысьяс.
Селькозналог йылысь тавося законыс тайӧ нелючкияссӧ бырӧдіс: ӧти-кык морта овмӧсъяслы шуӧма налогсьыс мыйкӧ мында пайсӧ шыбитны: кык морталы — 20%, ӧти морта овмӧсъяслы — 30%. Кык морт пиысь кӧ ӧтиыс уджавны вермытӧм сэки шуӧма сетны 30%. Сэсся мед оз мездыссьыны минимум кузяыс бураджык олысь овмӧсъяс, кодлӧн уна сёйысьыс, выль законын налогсӧ не босьтны докод ыдждасӧ лӧсьӧдӧма овмӧс вылӧ, да тшӧтш мортъяссӧ лыдӧ босьтӧмӧн. Миян обласьтлы центр лӧсьӧдіс со кутшӧм медыджыд докодсӧ, кодысь налогсӧ оз кутны босьтны: ӧти-кыка морта овмӧслы — 80 шайт, куима-нёля морта овмӧслы — 90 шайт, вита да унджык морта овмӧслы — 100 шайт. Татшӧм ногӧн лӧсьӧдӧмнад налогсьыд оз нин мездыссьыны уна морта овмӧсъясыд.
Колян вояснас крестьяна ёна норасьлісны мӧсъясӧс налог улӧ сюйӧм вылӧ: мӧс пӧ крестьянинлы докодсӧ оз вай. Кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ докод мӧссьыд эськӧ век нин эм. Дзикӧдз не сюйны налог улӧ докодсӧ мӧсъясысь правительство оз вермы. Выль законас крестьяналы скӧт боксянь кокньӧд вӧчӧма: локтан во кежлӧ налог улӧ мӧсъяссӧ босьтасны 3 арӧссянь (колян во босьтлісны кык арӧссянь). Вӧвъяс налог улӧ сюрӧны 4 арӧссянь (колян во вӧлі 3 арӧссянь).
Кыдзи кутасны лыддьыны налог улӧ сюян докодсӧ.
Крестьяна овмӧсысь докодсӧ лыддьыны медвеськыд эськӧ вӧлі со кыдзи: артавны — уна-ӧ быд крестьянинлӧн мӧскыс лысьтӧ, кыдзи сылӧн вӧлыс уджалӧ да кутшӧм удж вылын, уна-ӧ сылӧн быд му вылын няньыс быдмӧ да уна-ӧ да бур-ӧ быд видз вылын туруныс петӧ. Тайӧ арталӧм бӧрас сэсся ставсӧ сьӧм дон вылӧ вуджӧдны. Дерт, татшӧм ыджыд уджтӧ нуӧдны колӧ зэв уна кад дай вын. Дерт, исполкомса уджалысьяс оз вермыны вӧчны сійӧс.
Сы вӧсна видз-муысь да скӧтысь докодсӧ законас шуӧма лыддьыны нормаяс кузя. Уна-ӧ шӧркоддьӧма урожайсӧ вайӧ быд вӧлӧсьтын десятина видз да му, уна-ӧ йӧв да яй сетӧ мӧс, да кутшӧмджык удж вылын уджалӧ вӧв. Арталӧм бӧрти, Обласьтувса Исполком быд вӧлӧсьтлы сетас докод лыддян норма^Селькозналог йылысь Обисполкомлысь шуӧмъяссӧ лэдзӧма торъя бюллетеньӧн 64 № „Югыд туй“ газеткӧд./^.
Бокысса нажӧткаысь налог улӧ сюян докодсӧ кутас лӧсьӧдны вӧлӧсьтувса налогӧвӧй комиссия. Мед оз вылӧ кай налогыс, Обисполком шуас (колян воын моз жӧ) босьтны налог улӧ не став докодсӧ бокысса нажӧткасьыс, а сӧмын кымынкӧ прӧчент. Шуам, ӧти крестьянин нажӧвитіс сортовка лэдзӧмысь во гӧгӧрӧн 150 шайт. Обисполком шуис сортовка лэдзӧмысь налог улӧ сюйны 10 прӧчентсӧ нажӧткасьыс^Кутшӧм нажӧткаысь кымын прӧчент сюйны селькозналог улӧ шуӧмсӧ Обисполкомлысь печатайтӧма „Югыд туйын“, 68 №-ын./^. Сідзинад тайӧ крестьянинлы вӧлӧсьтувса налӧгӧвӧй комиссия пуктас докодсӧ бокыса нажӧткасьыс (сортовка лэдзӧмсьыс) сӧмын 15 шайт.
Выль законын шуӧма — гӧль крестьянинлысь вӧлӧсьтувса комиссия вермас бокыса нажӧткасӧ налог улӧ не босьтны дзикӧдз.
Сэсся выль законын шуӧма не сюйны налог улӧ жалӧванньӧнысӧ со кутшӧм служакъяслысь: 1) исполкомӧн бӧрйӧм уджалысьяслысь, 2) кооперативъясӧ да мӧда-мӧдлы отсасян комитетъясӧ бӧрйӧм уджалысьяслысь, 3) скӧт докторлысь, сиктса морт кӧ сійӧ, 4) агрономъяслысь да вӧрбердса стражаяслысь, 5) гырысь йӧзӧс грамотаӧ велӧдысьяслысь, 6) суддяяслысь да милиционеръяслысь, 7) больничаын да школаын служитысьяслысь (доктор-пельшӧрысь да учительысь кындзи), 8) селькоръяслысь, избачьяслысь да вӧлӧсьтувса статистикъяслысь. Татшӧм кокньӧдсӧ правительство вӧчис тайӧ служакъясыслы, найӧ ыджыд бур вӧчӧны государстволы да, уджалан доныс налӧн, удж сертиыс, ичӧт на да.
Кыдзи лыддьыссьӧ налогыс докод серти.
Став налог улӧ сюян докодъяссӧ (видз-муысь, скӧтысь, бокыса нажӧткаысь) волісполкомӧн да вӧлӧсьтувса комиссияӧн йӧзӧдӧм бӧрын волісполком кутас пуктавны налогсӧ быд крестьянинлы докод сертиыс наросьнӧ законас лӧсьӧдӧм таблица кузя. Со тайӧ таблицаыс.
| 2 урӧн быд шайтысь. | Первойя 20 шайт докодысь морт вылӧ. |
| 3 урӧн быд шайтысь. | 20 шайтысь вылӧ 30 шайтӧдз докодысь морт вылӧ. |
| 5 урӧн быд шайтысь. | 30 шайтысь вылӧ 40 шайтӧдз докодысь морт вылӧ. |
| 10 урӧн быд шайтысь. | 40 шайтысь вылӧ 50 шайтӧдз докодысь морт вылӧ. |
| 17 урӧн быд шайтысь. | 50 шайтысь вылӧ 60 шайтӧдз докодысь морт вылӧ. |
| 21 урӧн быд шайтысь. | 60 шайтысь вылӧ 80 шайтӧдз докодысь морт вылӧ. |
| 23 урӧн быд шайтысь. | 80 шайтысь вылӧ 100 шайтӧдз докодысь морт вылӧ. |
| 25 урӧн быд шайтысь. | 100 шайтысь унджык докодысь. |
Пример вылӧ арталам налогсӧ кутшӧмкӧ крестьянинлысь — Майбуровлысь. Сылӧн десятинаӧн-джынйӧн му, десятина джын ойдлӧм видз, 2 десятина ойдлытӧм видз, 1 мӧс, 2 арӧса кукань да квайт арӧса вӧв. Кӧзяиныс уджаліс тӧвнас сортовка, нажӧвитіс 100 шайт. Став сёйысьыс семьяас — 4.
Кытӧні олӧ Майбуров, сійӧ вӧлӧсьтыслы Обисполком, шуам, пуктӧма татшӧм нормаяс^Нормаяс йывсьыс видзӧд Обисполкомлысь шуӧмсӧ бюллетеньысь 4–8 лист бокъяс (ыстӧма 64 № „Югыд туйкӧд")./^: десятина муысь — 54 шайт, ойдлана виддзысь (десятинаысь) — 30 шайт, ойдлытӧм виддзысь (десятинаысь жӧ) — 20 ш., мӧскысь — 15 ш., вӧлысь 25 ш.
Став налог улӧ сюран докодыс тайӧ нормаяс кузяыс лоӧ:
муысь — 54 ш. × 1½ = 81 ш.
ойдлана виддзысь — 30 ш. × ½ = 15 ш.
ойдлытӧм виддзысь — 20 ш. × 2 = 40 ш.
мӧскысь — 15 ш. × 1 = 15 ш.
вӧлысь — 25 ш. × 1 = 25 ш.
Бокыса нажӧткаысь
(10% 100 шайтысь) — 10 ш.
____________________
Став докодыс 186 шайт.
Ӧти сёйысь вылӧ воӧ 46 шайт 50 ур.
Ӧні арталам — мыйта налогыс лоӧ тайӧ докодсьыс Майбуровлы:
Первойя 20 шайтсьыс морт вылӧ 2 урӧн .... 40 ур.
Сы бӧрын 10 шайтсьыс морт вылӧ — 3 урӧн .... 30 ур.
Сы бӧрын 10 шайтсьыс морт вылӧ — 5 урӧн .... 50 ур.
Ӧстатки 6 шайт да 50 урсьыс морт вылӧ 10 урӧн .... 65 ур.
Ӧти морт вылӧ налогыс воӧ .... 1 ш. 85 ур.
Майбуров овмӧслӧн налогыс лоӧ — 1 ш. 85 ур × 4 = 7 ш. 40 ур.
Кутшӧм кокньӧдъяс сетсьӧны выль законӧн.
Выль законын 1927–28 во кежлӧ сетсьӧны колян вося кодь жӧ кокньӧдъяс (льготаяс). Медгырысьясыс на пиысь со кутшӧмъяс: кокньӧдъяс коллективнӧй да кооперативнӧй овмӧсъяслы. Коллективнӧй овмӧсъяслысь став налогсьыс шыбитчӧ (вӧчсьӧ скидка) 25%, кооперативнӧй овмӧслысь — 10%.
Выль местаӧ овмӧдчысьяслы кокньӧдъяс: крестьянин кӧ видз-му лӧсьӧдан удж (землеустроительный) план кузя петӧ овны выльлаӧ вӧраинӧ (кӧні колӧ мыръяс бертны да тільсьыны), сійӧ мездыссьӧ налогысь вит во кежлӧ. Кодлы колӧ выль овмӧдчанінас сӧмын эжасӧ гӧрны, сійӧ мездыссьӧ налогсьыс куим во кежлӧ. Коді овмӧдчӧ бур местаӧ, сійӧ мездыссьӧ ӧти во кежлӧ.
Красноармееч овмӧсъяслы, колян во моз жӧ, налогсьыс мыйкӧ мында пайыс шыбитчӧ. Татшӧм жӧ кокньӧд сетсьӧ инвалидъяслы (1, 2 и 3 группаысь), вермытӧмлуныс кӧ (инвалидность) лоӧма война вылын либӧ медасян удж вылын.
Сэсся, колян во моз жӧ, выль законын шуӧма сетны кутшӧмкӧ нелючки овмӧсын лоӧмысь (шерӧн кӧдза жугӧдӧм, сотчӧм, вӧв либӧ мӧс усьӧм) кокньӧдъяс.
Татшӧм кокньӧдъяссӧ (медбӧръясьыс кындзи) сетӧ ас власьтнас волісполком. Сӧмын колӧ сэтчӧ сетны колан эскӧданпасъяс. Нелючки лоӧмторъясысь кокньӧд коригӧн колӧ сетны шыӧдчӧмтӧ вӧлӧсьтувса комиссияӧ.
Кыдзи кутасны мездыссьыны налогсьыс гӧль овмӧсъяс.
Правительствоӧн законын шуӧма мездыны налогысь гӧль овмӧсъясӧс, мӧд ногӧн кӧ шуны, кодлӧн этша докодыс воӧ (та йылысь гижӧма нин бӧрынджык). Шуам, кутшӧмкӧ Петровлӧн овмӧсас кык морт. Во гӧгӧрся докодыс сылӧн 79 шайт. Налогсӧ не босьтан медыджыд докодыс кык морта овмӧслы 80 шайт. Сідзкӧ, овмӧсыс Петровлӧн налогсьыс мездыссяс.
Став гӧль овмӧсыс лӧсьӧдӧм налогысь мездыссян медыджыд докод сертиыс оз мынты. Сы понда правительство выль законас шуӧма сетны ещӧ налогсӧ чинталан фонд, кытысь волісполком кутас сетавны скидкаяс налог улӧ сюрӧм гӧль крестьяналы.
Кутшӧм строкъясӧ позьӧ сетны крестьяналы норасьӧмъяссӧ да шыӧдчӧмъяссӧ вӧлӧсьтувса комиссияӧ.
Колян вося законын вӧлі шуӧма норасьӧмъяссӧ видз-муяс да скӧтъяс нелючки лыдӧ босьтӧм вылас сетны кык вежон тыртӧдз лыдӧ босьтан списокӧ кырымасьӧм бӧрын. Тавося законыс тайӧ строксӧ нюжӧдӧма тӧлысьӧдз (окладнӧй лист пӧлучитӧм бӧрын). Кутшӧмкӧ нелючки овмӧсад суӧм бӧрын шыӧдчӧмъяс кокньӧд сетӧм вылӧ сетсьӧны тӧлысь тыртӧдз нелючки суӧм бӧрас.
Крестьяналы колӧ отсавны бура нуӧдны селькозналог уджсӧ.
Селькозналог пукталан удж — ыджыд удж. Сы вӧсна крестьяналы аслыныс колӧ сетны отсӧг быд ногӧн волісполкомлы. Кыдзи крестьяналы отсасьны? Колӧ налы бӧрйыны сиктса лыдӧ босьтан комиссияӧ да налогӧвӧй комиссияӧ сюсьджык, бурджык уджалысь йӧзӧс. Кулак кӧ либӧ сы дор кыскысь морт пырас комиссияад, уджтӧ сійӧ тшыкӧдас: озыра олысь крестьянаыдлысь докодъяссӧ дзебас, да сы вӧсна гӧль овмӧсыд ӧткодясяс налогнас озыра олысь крестьяниныскӧд.
Сэсся колӧ быд крестьянинлы веськыда висьтавны, уна-ӧ сылӧн аслас видз-муыс да скӧтыс, уна-ӧ бокыса нажӧткаыс босьтӧма колян вонас. Коді дзебны кутас ассьыс докодъяссӧ, сылысь нем жалиттӧг колӧ висьтавлыны веськыда скодъяс вылын став докодъяссӧ мукӧд крестьянаыслы.
Быдӧнлы колӧ тӧдмасьны селькозналог йылысь законӧн, да налогсӧ пукталігас нин кутшӧм нелючкияс коді кутас вӧчны, гижны сы йылысь газетӧ.
Щетинин.
