СТАВ МУ ВЫЛЫН ЙӦЗКОСТ ОЛАСНОГ
Радио да газетъяс лунысь лунӧ юӧртӧны: капиталистъяс уджалысь йӧз вылын нартитчӧмсӧ ёнмӧдӧны, рабочӧйяслысь юрнуӧдысьяссӧ — коммунистъясӧс арестуйталӧны, лыйлӧны; быд ногӧн зільӧны мӧда-мӧдныскӧд ӧтувтчыны китайса революцияӧс пӧдтӧм могысь, корсьӧны вороп пом Сӧвет власьт путкыльтны.
Англияса из шом перйысь рабочӧйяслысь (забастовка бӧрас) уджалан лунсӧ содтісны, уджалан донсӧ чинтісны. Ӧні англияса буржуйяслӧн правительствоыс лӧсьӧдчӧ лэдзны закон, код серти рабочӧйяслы оз позьны кут вӧчны ыджыд забастовкаяс. Сы бӧрын уна капиталист государствоясын буржуйяс зільджыка кутісны рабочӧйяслысь олӧмсӧ омӧльтчӧдны, сы пыр ассьыныс зепнысӧ тыртны. Европаса капиталист государствоясын эмӧсь уна миллион уджтӧм рабочӧйяс, уналаын нин кутісны налы пособиеяс сеталӧмсьыс дугдыны.
Мыйӧн Китайын революцияыс кутіс паськавны, мыйӧн важысянь нартитӧм уджалысь войтыр кутісны став выннысӧ пуктыны капиталистъяс кипод улысь мездысьӧм вылӧ, — капиталист государствояс (Англия, Америка, Япония, мукӧд) ӧтувтчисны лӧсьӧдчӧны китайса революциясӧ бӧр пӧдтыны. Быд китайса портъясын да Китай пытшса юяс вылын тырыс военнӧй карабъяс. Ӧні Китайын гырысь капиталист государствояслӧн 175 военнӧй караб да 40 сюрс гӧгӧр салдат, уна ероплан, танкъяс да мукӧд ӧружйӧ. Быдӧн сійӧ лӧсьӧдӧма революция пӧдтӧм вылӧ.
Пекинын миян представительство вылӧ пӧличалӧн уськӧдчылӧмыс, Лондонса тӧргуйтан представительство пазӧдӧмыс, мукӧд ногӧн Сӧвет власьт вылӧ кавъясьӧмыс петкӧдлӧ, кыдзи капиталистъяс Сӧвет Союзӧс тойлӧны, мед эськӧ сійӧ кутас лёксьыны да сетас вороп пом война кыпӧдны.
Мыйла ставыс тайӧ тадзи?
Ставыс тайӧ, капиталистъяслӧн усьласьӧмыс, кутіс лоны со мыйяс вӧсна: ӧти-кӧ, кымын водзӧ олӧмыс мунӧ, сымын капиталистъяслӧн олӧм нуӧдӧмыс кутіс пыдӧсассьыны. Мӧда-мӧд капиталист государствояс костын ёнмӧ зык тӧвар вузаланінъяс вӧсна. Быдӧнлы колӧ унджык местаяс. А местаяссӧ Германиякӧд война бӧрын ставсӧ нин юклісны, эз нин коль. Тӧвар вузаланінъяс паськавтӧг унджык гырысь капиталист государствоясын пабрик-заводъяс паськӧдны эз кутны вермыны, тӧвар донъяс кутісны усьны. Тадзтӧ капиталистъяслы эз кут лоны выгӧднӧ, найӧ кутісны пабрик-заводъясын уджсӧ бурмӧдны (рационализируйтны), уджалысьяссӧ чинтавны, пабрик-заводас кольӧдӧм рабочӧйяслы уджалан лунсӧ нюжӧдны, уджалан донсӧ чинтавны да чиркны. Тадзи найӧ аслыныс выгӧдасӧ корсьӧны. Татшӧм олӧм сямнад кутісны содны уджтӧм рабочӧйяс, омӧльтчыны рабочӧйяслӧн олӧмыс. Рабочӧйяс ёна кутісны босьтчыны буржуйяскӧд вермасян уджӧ, коммунист партияяс индалӧм кузя. Та вӧсна и буржуйяслӧн правительствоясыс ёна вӧтлӧдлӧны коммунистъясӧс да водзмӧстчысь рабочӧйясӧс.
Мӧд-кӧ, китайса уджалысь йӧз (крестьяна да рабочӧйяс) революция бердӧ медъёна кутчысисны капиталист государствояслысь нартитчӧмсӧ да тешитчӧмсӧ бырӧдӧм вӧсна. Дерт, китайса уджалысь йӧз революция нуӧдӧмнас мырсьӧны бырӧдны и асланыс помещикъясыслысь власьтсӧ. Сідзкӧ, китайса революция пыр тыдалӧ: капиталистъяслӧн кокниа зепнысӧ тыртӧмлы да пемыд йӧзлысь вир юӧмлы матысмӧ пом. Китайса революция ёна омӧльтчӧдӧ капиталист государствояслысь (медъёна Англиялысь) вынсӧ да отсалӧ став му пасьта босьтчӧм революция паськӧдны. Та вӧсна капиталист государствояс быд ногӧн и мырсьӧны китайса революциясӧ бӧр дугӧдны, пӧдтыны.
Коймӧд-кӧ, Сӧвет Союзын олӧм кыптӧ, ёнмӧ. 1924–25 воын Сӧвет правительство овмӧс бурмӧдӧм вылӧ торйӧдліс 1.140 миллион шайт. Таво кежлӧ сетіс — 2.544 миллион шайт нин, 2½ мындаӧн унджык. Пабрик-завод войнаӧдзся дорысь нин ёнджыка уджалӧ, кӧрт туй сідз жӧ, видз-му уджалӧм войнаӧдзса кад кодьӧдз нин матысмӧ. Ӧні войтырӧс велӧдан удж нуӧдысьяс чукӧртчылісны Мӧскуаӧ да сёрнитісны став школаын велӧдан арлыда челядьӧс велӧдӧм йылысь. Сідзкӧ, Сӧвет Союзын регыд школаясын кутам велӧдны став челядьӧс. Кытчӧ он видзӧдлы, быдлаті миян кыптӧ, Сӧвет власьт пыр ӧтарӧ вын ӧдйӧ ёнмӧ.
Сӧвет союзыд став му пасьтаса кыпӧдчан революциялӧн сьӧлӧмыс. Сӧвет союзлӧн ёнмӧмыс сетӧ став му пасьталаса нартитӧм йӧзлы да капиталист государствоса рабочӧйяслы збойлун; найӧ сьӧлӧмсяньысджык да ыджыдджык надеяӧн ӧтувтчӧны да лӧсьӧдчӧны буржуйяслы колан сяма олӧмсӧ путкыльтны дзикӧдз. Китайса революция да капиталист государствоса рабочӧйяслӧн революция удж бердӧ ӧдйӧ ӧтувтчӧмыс зэв бура петкӧдлӧны тайӧ шуӧмъясыслысь збыльлунсӧ. Та вӧсна капиталист государствояс ӧні ӧдйӧ лӧсьӧдчӧны СССР вылӧ война панны да ставӧн ӧтув войнаӧн нетшыштны му пасьтаын кыпӧдчан революциялысь вужсӧ, путкыльтны сӧвет власьтӧс ёна ёнмытӧдзыс.
Революция дугӧдан уджын Англия юркутысь.
Китайса революция пӧдтан уджын моз жӧ, сӧвет власьтӧс путкыльтны лӧсьӧдчӧмын да мукӧд нога революция удж падмӧдӧмын, — быдлаын англияса буржуйяслӧн правительствоыс юрнуӧдӧ. 175 военнӧй караб пытшсьыс Китайын Англиялӧн 80-ыс. Сэсся быд ногӧн сійӧ этша мырсис нин мукӧд капиталист государствоясӧс тшӧтш кыпӧдны китайса революция пӧдтыны. Пекинын сӧветскӧй представительство вылӧ Чжан Тзо Линлысь пӧличасӧ уськӧдчыны гусьӧникӧн тшӧктіс англияса буржуйяслӧн правительствоыс жӧ. Италия кутіс лыддьыны Бессарабия Румыниялысь англияса правительство тшӧктӧм серти жӧ. Унджык европаса капиталист государствоясыс коммунистъясӧс вывті ёна кутісны дзескӧдны Англияӧн усьӧдӧмӧн жӧ. Капиталист государствояс кутісны кавъясьны Сӧвет союз вылӧ бара жӧ англияса правительство индалӧм кузя. Бӧръя кадъясӧдзыс англияса буржуйяслӧн правительствоыс тайӧ став уджсӧ нуис гусьӧникӧн, пыр лицемеритіс йӧз син водзас да ещӧ унаысь на Сӧвет правительствоӧс весьшӧрӧ мыжавліс: сійӧ пӧ мукӧд государстволысь оласногсӧ торкалӧ.
Эз нин омӧля англияса буржуйяс пиньнысӧ йирны да быд ногӧн кышасьны СССР вылӧ. Сӧмын нинӧм на эз вермыны вӧчны. Тайӧ вермытӧмыс ещӧ ёна найӧс скӧрмӧдӧ. Бӧръя тӧлысьнас ку пытшканыс эз кутны тӧрны дай май тӧлысьын, чеп йылысь мынӧм понъяс моз, уськӧдчисны миян Лондонын олан тӧргуйтан представительство вылӧ. Представительствоысь уджалысьяссӧ шобисны, шкапъяссӧ да кӧрт ящикъяссӧ жугӧдлісны, бумагаяссӧ ставсӧ нуисны пӧличаӧ. Быд государствоын йӧзыс шуӧны: Англияӧс пӧ лыддьӧны ыджыд, бур государствоӧн, а сылӧн юрнуӧдысьясыс пӧ босьтісны да, жуликъяс моз, пырисны сӧветскӧй представительствоӧ да грабитісны; тайӧ пӧ лои дзик СССР-кӧд война панӧм кодь.
Мыйӧн быдлаын тадзи кутісны сёрнитны уджалысь йӧз, да весиг буржуйяс кутісны дивитны, сэки англияса буржуйяслӧн правительствоыс кутіс шуны: СССР пӧ аслас тӧргуйтан представительствоыс пыр дугдывтӧг нуис Англиялысь овмӧс торкан удж, ӧні пӧ правительстволӧн воши гуся бумага, да сійӧс пӧ гусялісны сӧветскӧй представительство пыр уджалысь шпионъяс.
Дерт, англияса буржуйяслӧн правительство нинӧмтор миян представительстволысь эз аддзы, шпионъяс йылысь найӧ пӧръясьӧны. Налы тӧргуйтан представительство грабитӧм пыр колӧ вӧлі пуктыны пом СССР-кӧд волысьӧмлы, орӧдны важ договоръяссӧ, ёнджыка, некодысь яндысьтӧг, босьтчыны СССР вылӧ война лӧсьӧдны.
Кытчӧ тайӧ ставыс кыскӧ?
Ӧні Англия да СССР костын волысьӧм дугдіс. Англияса буржуйяслы (консерваторъяслы) ёна нимкодь лои. Налы ӧні нинӧм нин (некутшӧм договоръяс) оз мешайтны СССР вылӧ война восьсӧн лӧсьӧдӧмлы. Сідзкӧ, СССР вылӧ война лӧсьӧдӧм ӧні ёнмас, ӧддзас: англияса консерваторъяс став выннысӧ кутасны пуктыны та вылӧ. Англияса да мукӧд капиталист государствоса правительствояс оз весьшӧрӧ сьӧмсӧ сетны армия кутӧм вылӧ да воюйтан ӧружйӧяс лӧсьӧдӧм вылӧ Германскӧй войнаӧдзса дорысь кык мындаӧн унджык. Ставыс тайӧ петкӧдлӧ капиталист государствояслысь войнаӧ ӧдйӧ лӧсьӧдчӧм. Капиталист государствояслысь став воюйтны верман вынсӧ англияса консерваторъяс быд ногӧн мырсьӧны веськӧдны СССР вылӧ. Рабочӧйяслысь вынсӧ жебмӧдӧм, коммунист партияясӧс дзескӧдӧм, китайскӧй революцияӧс пӧдтыны лӧсьӧдчӧм, Англиялӧн СССР-кӧд волысьны дугдӧм да капиталист государствояслӧн воюйтны лӧсьӧдчӧм, — ставыс тайӧ кыскӧ ставмувывса кыпӧдчан революция дугӧдӧмӧ, пӧдтӧмӧ.
Дерт, революциятӧ дугӧдны, пӧдтывны капиталистъяс оз вермыны, оз кӧ путкыльтны сӧвет власьт. Сідзкӧ, став тані висьталӧм уджыс капиталист государствояслӧн кыскӧ войнаӧн Сӧвет власьтӧс путкыльтӧмӧ. Со кытчӧ став уджыс кыскӧ.
Вермасны-ӧ пӧдтыны китайса революция?
Китайса революция ӧні ёна нин паськалӧма. Революция уджас ӧні кутчысьӧма унджык рабочӧйыс нин (став рабочӧйыс 5 миллион гӧгӧр) да зэв уна крестьяна. Тӧлысь-мӧд сайын китайса буржуйяс, рабочӧйяс да крестьяна мунісны ӧтвылысь воча помещикъяс дор мунысь генералъяслы да капиталист государствоясӧн нартитчӧмсӧ бырӧдӧм вӧсна. Апрельын Чан Кай Ши (китайса буржуйяс дор мунысьяслӧн юралысь) китайса рабочӧйяслы да крестьяналы воча сувтіс (вӧчис измена). Чан Кай Ши лӧсьӧдіс Нанкинӧ выль правительство да ӧні кӧть и воюйтӧ войвывса генералъяскӧд воча, ёна нин кутіс матыстчыны, лӧсьӧдчыны китайса уджалысь йӧзӧс нартитысьяскӧд, на моз жӧ нин кутіс сёрнитны: китайса революция пӧ вермам бура нуӧдны помӧдз сӧмын революция удж бердысь кӧ вӧтлам коммунистъясӧс.
Воддза национальнӧй правительствосьыс унджык уджалысьыс кутісны водзӧ нуӧдны Гоминданлысь революция кыпӧдан уджсӧ. Чан Кай Шиӧн воча сувтӧм бӧрын (сы бӧрся муніс джын дорысь уна армияыс) национальнӧй правительстволы вывті вӧлі сьӧкыд революция удж водзӧ нуны. Сӧмын кык тӧлысьӧн сійӧ сэтшӧм ён революция дор сулалысь армия лӧсьӧдіс, ӧні быд бокӧ нин вермӧ паськӧдчыны да жугӧдны китайса помещикъяслысь да буржуйяслысь армиясӧ. Ӧні революциясӧ помӧдз нуӧдан уджыс ставнас уси рабочӧйяс да крестьяна вылӧ.^Дерт, отсасьны кутасны карын олысь посни тӧргӧвӧйяс да ремесленникъяс./^ Ӧні революцияыс ёнджыка мунны кутас коммунист партия индалӧм серти. Китайса революция буржуйяс торйӧдчӧм вӧсна эз жебмы, а ёнмис, революция бердас сьӧлӧмсьыс кутчысисны унджык крестьянаыс да став рабочӧйыс. Став йӧзыс Китайын 400 миллионысь уна. Налӧн вывті ыджыд вын. Коммунист партияӧн (партияас 53 сюрс нин) бура индалӧмӧн найӧ вермасны вӧчны аслыныс колан ногӧн ставсӧ.
Тайӧ ставыс петкӧдлӧ: китайса революциялӧн вужйыс вывті нин пыдӧ пырӧма да некутшӧм вын нин (кӧть капиталист государствояс ещӧ уна пушкаӧн да мукӧд ӧружйӧӧн повзьӧдласны) оз вермы сійӧ нетшыштны. Сылӧн ӧти туй — уджалысь йӧзӧс нартитысьясӧс чышкыштӧм пыр мунны сӧвет власьтӧ.
Мый колӧ вӧчны, мед война оз ло.
Ӧні капиталист государствояс (англияса правительство ышӧдӧмӧн) ёна СССР вылӧ кавъясьӧны. Мед капиталист государствояс СССР вылӧ война панны оз вермыны, мед эз торкны Сӧвет Союзлысь бурмӧмсӧ, водзӧ лӧсьӧдӧмсӧ, мед чорыда босьтчӧдны революция удж — быд капиталист государствоын олысь рабочӧйяс кутісны ёнджыка ӧтувтчыны коммунист партияяс гӧгӧр да став выннысӧ пуктыны война кыпӧдӧм паныдалӧм вылӧ. Сӧвет правительство дугдывтӧг мырсьӧ лӧсьӧдны капиталист государствояскӧд бура волысьӧм, ёна йӧз син водзын янӧдӧ войнаӧ лӧсьӧдчысьясӧс. Сӧвет Союзса правительство, став СССР-са уджалысь йӧз шуӧны: „Ми война ог кӧсйӧ, зілям вештыны сійӧс; сӧмын, уськӧдчас кӧ кодкӧ, асьнымӧс увтыртны огӧ сетӧ. Ми кужам дай вермам асьнымӧс дорйыны“.
Мед капиталист государствояс оз лысьтны СССР вылӧ войнаӧн уськӧдчыны да сійӧн миян овмӧс кыпӧдӧмнымӧс падмӧдлыны, миянлы, СССР-са рабочӧйяслы да крестьяналы, колӧ зільны быд боксянь Сӧвет власьтӧс ёнмӧдны: воддза дорысь на топыда босьтчыны олӧм кыпӧдан удж бердӧ, став лишнӧй сьӧмтортӧ пуктыны сьӧм чӧжан кассаясӧ да сідз отсавны сӧвет власьтлы пабрик-заводъяс кыпӧдны, йӧзӧс югдӧдан удж паськӧдны; дугдыны кытчӧсюрӧ сьӧм таргайтӧмысь, став нажӧтка да докод колӧ видзны овмӧс водзӧ кыпӧдӧм вылӧ, кооперативъяс ёнмӧдӧм вылӧ; матыстчыны сӧветъяс удж бердӧ да налы ставӧн бура отсавны вӧлӧсьт пытшкӧс нелючкияссӧ бырӧдны, сӧвет власьтлысь тшӧктӧмторъяссӧ ӧдйӧджык да бура олӧмӧ пӧртны; кооперативъясӧс вӧрӧшитны, мед найӧ сьӧлӧмсьынысджык босьтчисны тӧвар донтӧммӧдан удж бердӧ да колан кадӧджык вайисны крестьяналы колан тӧваръяс; МОПР пыр бурджыка отсавны капиталист государствоса тюрмаын пукалысь вокъяслы — рабочӧйяслы, мед найӧ вермасны видзны ассьыныс дзоньвидзалунсӧ буржуйяскӧд медбӧръяысь косясигкежлӧ; Осоавиахим пыр ёнджыка тӧдмасьны военнӧй уджӧн да ёнджыка отсасьны аэропланъяс вӧчавны, ёнджыка лыддьыны газетъяс, нигаяс, тӧдмасьны, кыдз олӧмыс мунӧ да не кывзыны-эскыны быдсяма вашкӧдчысьясыслысь.
Со кыдзи колӧ овны да уджавны уджалысь йӧзлы ставмувывса олӧм боксянь тайӧ сьӧкыд кадӧ. Сӧмын тадзиӧн ми вермам петкӧдлыны Сӧвет власьтлысь ёнлунсӧ да вынсӧ, тшӧктам мӧвпыштны капиталистъяслы — позьӧ-ӧ миян вылӧ уськӧдчыны войнаӧн. Сӧмын тадзи ми вермам сетны сьӧлӧм буржуйяскӧд вермасьӧм вылӧ ставмувывса рабочӧйяслы да крестьяналы. Сӧмын тадзи уджалӧмӧн ми лунысь лунӧ ӧдйӧджык ёнмам, да, капиталистъяс кӧ уськӧдчасны миян вылӧ войнаӧн, миянӧс венӧм пыдди ассьыныс пиньнысӧ чегъяласны. Ми овны кӧсъям лӧня (мирӧн), да, уськӧдчасны кӧ миян вылӧ, дас во сайын ассьыным бур перйӧмторъяснымӧс, дерт, огӧ сетӧ, ми ӧтув ставмувывса тільсьысь-пессьысь ёртъяскӧд ланьтӧдам нэм кежлас капиталистъясӧс.
