ГРАД ВЫВ ПУКТАС СЁЙЫСЬЯС

Миян градъяс вылад пуктасъясыд омӧля волывлӧны, уна пӧлӧс сёйысьяс эмӧсь да. Сэтшӧм сёйысьясыс: бобувъяс, гутъяс, гагъяс, сідзи водзӧ.

Коді вӧдитчӧ пуктасъяснад, сійӧ, дерт, аддзывліс дай тӧдӧ пуктас тшыкӧдысьястӧ. Сӧмын оз быдӧн тӧдны, мый ыджда убытка найӧ вайӧны овмӧсыдлы. Унаӧн оз тӧдны, кыдзи вештысьны татшӧм омӧльсьыс. Мукӧддырйи вӧдитысьыд аддзӧ — сылысь пуктасъяссӧ ставсӧ роскӧдз сёйӧмаӧсь, да чайтӧ: он пӧ вермы сійӧн нинӧм керны. Мукӧдыс эськӧ и тӧдӧны — пуктас тшыкӧдысьясыдкӧд позьӧ вермасьны, сӧмын оз кужны вермасьнысӧ.

Дерт, пуктас тшыкӧдысьясыдкӧд вермасьны позьӧ. Абу нин сійӧ сэтшӧм сьӧкыд да гӧгӧрвотӧм удж. Став тшыкӧдысьяссӧ гашкӧ эськӧ бырӧдны он вермы, да позьӧ зэв ёна видзны наысь пуктасъястӧ: пӧшти оз и кут тӧдчыны наысь убыткаыс. А убыткатӧ пуктас тшыкӧдысьясыд ыджыдӧс вайӧны. Накӧд вермасьнытӧ колӧ. Вермасьны абу сьӧкыд, рӧскодыс сы вылӧ нинӧм мында оз мун. Сӧмын ковмас пуктыны лишнӧй кад да вын.

Кыдзи чужӧны да лоӧны пуктас тшыкӧдысьяс.

Пуктас тшыкӧдысьяскӧд вермасян ног йылысь висьтавтӧдз войдӧр колӧ тӧдмасьны накӧд, найӧ олӧмкӧд. Медъёна пуктас тшыкӧдысьяс пиас ставныс (гутъяс, бобувъяс, гагъяс) ловзьӧны-олӧны пӧшти ӧтмоз. Быд ловъя ловлы моз, налы колӧ сёйны. Сэтшӧм сёянъяснас налӧн унджыксьыс и овлӧ град выв пуктасъясыд.

Пуктас тшыкӧдысьяс паськалӧны посньыдик колькъясӧн. Ӧти гут либӧ бобув ӧтпырйӧ пуктӧ зэв уна кольк, мукӧддырйи кымынкӧ сёӧдз. Быд пуктас тшыкӧдысьлӧн колькъясыс аслыспӧлӧс рӧма, модаа, ыдждаа. Сійӧн и верман тӧдны, кутшӧм тшыкӧдысьяслӧн колькъясыс. Пуктас сёйысьяс пуктӧны (вайӧны) ассьыныс колькъяссӧ сэтшӧм пуктас бердӧ либӧ вылас, кодӧс ковмас сёйны кольксьыс петӧм лёльӧяслы, мед эськӧ налы, мыйӧн петасны кольк пытшсьыс, корсьтӧг пыр и сюрӧ сёяныс. Колькъяссӧ пуктӧны чукӧрӧ либӧ ӧтикӧн-ӧтикӧн. Мыйкӧ дыра мысти колькъяссьыс петӧны лёльӧяс (личинки). Лёльӧясыс мыйӧн мыччысясны колькъяс пытшсьыс, пыр и кутасны сёйны пуктасъяслысь вужсӧ (лоӧны кӧ му пиын), либӧ засӧ да, корсӧ да, дзоридзсӧ (олӧны кӧ му вылысас). Лёльӧ зэв горша сёйӧ пуктасъяссӧ, дай ӧдйӧ быдмӧ. Мыйкӧ дыра мысти сійӧ вель ёна нин быдмас да сӧвмас. Сэки сійӧ дугдӧ сёйӧмсьыс, дугдӧ тшӧтш ветлӧмсьыс-вӧрӧмсьыс — артмӧ куколка. Куколкасьыс мыйкӧ дыра мысти петӧ верстьӧ гут, либӧ бобув, либӧ гаг (кутшӧм сикас тшыкӧдысь пуктыліс кольксӧ, сэтшӧм сикас жӧ и петӧ). Сідзкӧ, татысь аддзам — унджыксьыс миянлысь пуктасъястӧ тшыкӧдӧны оз верстьӧ гагъясыс нин (бобувъясыс, гутъясыс), а налӧн лёльӧясыс (кодъясысь нин и артмӧны верстьӧ тшыкӧдысьясыс). Ӧти сикас пуктас тшыкӧдысьяс пуктылӧны колькъяссӧ во чӧжнас ӧтчыд, мукӧдыс — кыкысь, весиг овлӧ — куимысь. Тӧвнас пуктас тшыкӧдысьяс, быдмӧгъяс моз жӧ, кулӧны.

Виалӧны пуктас тшыкӧдысьясӧс уна сикас кыянъясӧн, ядъясӧн, мукӧд ногӧн. Та кындзи, мукӧд вӧдитчысьыс зільӧ лӧсьӧдны сідзи, мед эськӧ эз и вермыны паськавны пуктас тшыкӧдысьясыс. Ӧні видзӧдламӧ, кыдзи да мыйӧн тшыкӧдӧны пуктасъяссӧ быдсикас тшыкӧдысьясыс, кыдзи кӧлӧ накӧд вермасьны.

Капуставывса гут.

Капуставывса гут зэв ёна жугӧдӧ град выв пуктасъястӧ, жугӧдӧ тулыссянь на том пуктасъяссӧ: капусталысь, галанкалысь, бруквалысь, турнепслысь (мӧс сёркнилысь). Жугӧдӧ тшӧтш налысь рӧсадасӧ. Капуставывса гут дзик жӧ керкаса гут кодь, сӧмын ичӧтджык сыысь да рудджык. Лэбалӧ ньӧжйӧ, дыша. Пуктӧ колькъяссӧ юньсянь нин. Пуктӧ чукӧрӧн, му вылас либӧ пуктас вылас матӧ мусяньыс. Колькъясыс посньыдикӧсь, дзик еджыдӧсь, кузьмӧс бӧрӧздаторъясаӧсь. Вежон кык мысти кымын колькъяссьыс петӧны еджыд кыз лёльӧяс. Найӧ пырӧны непыдӧ муас, сёйӧны том пуктасъяслысь вужсӧ войдӧр ортсысяньыс, сэсся пырӧны вуж пиас. Вужсӧ сёясны да сюйсьӧны весиг заас. Татшӧм пуктасыс быдмӧ ньӧжйӧ, омӧльтчӧ дай кулӧ. Тӧлысь мысти кымын лёльӧясыс кодйысьӧны пырны му пиӧ. Сэні наысь артмӧны куколкаяс. Куколкаяссьыс сійӧ жӧ гожӧмнас петӧны выль гутъяс. Мукӧддырйи ӧти гожӧмнас тадзинас выль гутъясыс лолӧны кык пӧв. Капуставывса гут тӧвйӧ муын куколкаяснас.

Мед эськӧ капуставывса гут вермис этшаджык тшыкӧдны пуктасъястӧ, колӧ быдтыны ёнджык да дзоньвидза рӧсада. Сэтшӧм рӧсадаыс озджык пов пуктас тшыкӧдысьяссьыд. Мыйӧн гутыс пуктас колькъяссӧ, колӧ быд пуктас бердысь мусӧ парйыштыштӧмӧн вештыны бокӧ вершӧк 3–4, пуктасыслысь засӧ ниртыштны кинад. Муыскӧд тшӧтш бокӧ вештысясны и гутлӧн колькъясыс. Вештыштӧм му пыддиыс колӧ киськавны пуктас бердтіыс мӧд, бокысь босьтӧм муӧн да мудйыны сійӧн пуктассӧ кымын верман ёнджыка. Мудйӧмнас пуктасыслӧн петас унджык бокыса вужъясыс дай сійӧн лоӧ ёнджык, оз сэтшӧма ковмыны сылы пытшкӧсса, лёльӧнас висьмӧдӧм вужъясыс. Капуставывса гуткӧд вермасьӧм могысь ещӧ киськавлӧны висьмӧм пуктасъяссӧ рӧстворъясӧн (карболовой эмульсией, квассией, селитра рӧстворӧн). Тадзиӧн пуктасыд бурджыка быдмӧ, лоӧ ёнджык дай озджык пов асьсӧ жугӧдысьяссьыс. Та ног вермасьӧмъяссьыс кындзи, зэв бур лоӧ, арнас кӧ пуктассӧ керӧм бӧрын капуста подсӧ град вывсьыд перъялан да нуалан сэсся градсӧ гӧран. Сідзи позьӧ мездысьны тӧвйыны кольччан куколкаяссьыс.

Пуктасвывса пытшъяс.

Пуктасвывса пытшъяс — посньыдик гагъяс, сьӧд либӧ вижоват рӧмаӧсь. Жугӧдӧны том пуктассӧ да рӧсадасӧ капусталысь, сёркнилысь, бруквалысь, кушманлысь, турнепслысь. Пуктасвывса пытшъяс чеччалӧны; сы вӧсна найӧс кокни тӧдны.

Тулыснас, пырысьтӧм-пыр рӧсада пуктӧм бӧрын, верстьӧ пытшъясыс йирӧны коръяссӧ розьӧдз. Вайӧны колькъяссӧ градвывса ёг турунъяс вылӧ. Гожӧм шӧрнас колькъяссьыс петӧны лёльӧяс. Найӧ пырӧны быдмӧг кор пытшкас, ветлӧдлӧны сэті да розьӧдлӧны. Верстьӧ пытшъяснас дай найӧ лёльӧяснас тшыкӧдӧм быдмӧгъясыд, дерт, прамӧя быдмыны оз нин вермыны, омӧльтчӧны дай весиг кулӧны.

Пуктасвывса пытшъяскӧд позьӧ вермасьны град вывсьыс ёг турунсӧ (капуста либӧ галанка рӧд модаасӧ) бырӧдӧмӧн. Сэтшӧм ёг туруннас пытшъясыс вердчӧны водз тулыснас, дай гожӧмнас на вылӧ жӧ пуктӧны ассьыныс колькъяссӧ.

Зэв бура кыйӧны пуктасъяс вылысь пытшъяссӧ кутшӧмкӧ сибданторйӧн (кутшӧмкӧ клейӧн) мавтӧм ичӧтик плагъясӧн. Босьтӧны неыджыд рузум либӧ бумага да пысалӧны сійӧс жель вылӧ, — вӧчӧны ичӧтик плаг. Сійӧс мавтӧны кӧльӧса мазьӧн либӧ кутшӧмкӧ мӧд пӧлӧс клейӧн. Татшӧм плагнас нуӧдӧны рӧсада вывтіыс либӧ ӧвтӧны рӧсада бердтіыс уліті, мед повзясны рӧсада вылас пукалысь пытшъясыс. Повзьӧм вывсьыс пытшъяс чеччалӧны дай сибдӧны плагас.

Позьӧ виавны пытшъясӧс рӧсадаса ядӧн („парижской зеленью“) резӧмӧн. Сэсся тшӧкыда кӧ киськавлывлан пуктасъястӧ пӧимӧн, бусӧн, пильнӧй пызьӧн, пытшъясыс пышйӧны дай пуктастӧ озджык жугӧдны.

Капуставывса бобувъяс.

Капуставывса бобувъяс эмӧсь кык пӧлӧсӧсь: еджыд (капустная белянка), дай пемыд либӧ пемыдруд (капустная совка).

Еджыд бобувъяслӧн бордъясыс еджыдӧсь. Вылыс пельӧсыс бордъясыслӧн пемыд рӧма. Энь бобувъяслӧн бордъяс шӧрас овлывлӧны кык пемыд чутъяс. Миян град йӧръясын татшӧм бобувъясыс зэв уна овлывлӧ, дай быдӧн найӧс тӧдӧны. Гожӧм шӧрнас, юльын кымын, бобув колькъяссьыс петӧны гусеницаяс, — неуна гӧнаӧсь, кельыдвиж рӧмаӧсь, мышку выланыс эмӧсь сьӧд чутъяс. Тайӧ гусеницаясыс медъёна овлӧны капуста коръяс вылын, шочджыка — сёркни, бруква да кушман вывъясын. Гусеницаясыс зэв горшӧсь. Водзджыксӧ олӧны чукӧрӧн, сэсся разӧдчалӧны. Асьнысӧн овмӧдчӧм коръяс вывсьыс войдӧрсӧ сёйӧны ӧтилаті розьӧдз, сэсся став шӧрсӧ коръясыслысь. Медбӧрын корйыслӧн кольӧны сӧмын куш сӧнъясыс. Коръястӧгныс быдмӧгъясыд, дерт, оз вермыны овны, косьмӧны.

Пуктасъяс вӧдитысьяслы колӧ бырӧдавны бобулыслысь колькъяссӧ, мед эськӧ наысь эз вермыны петны гусеницаясыс. Колькъяссӧ позьӧ аддзыны пуктас кор вывъясысь, улысла (гугла) дорсьыс чукӧрӧн. Чукӧрас овлывлӧ дас кольксянь сёӧдз. Колькъясыс кузьмӧсӧсь, кольквижӧсь, югъяланаӧсь дай абу шыльыдӧсь. Тулысын унджыксьыс ёг турунъяс вылын паныдасьлӧны жӧ татшӧм колькъясыс. Тайӧ колькъяссӧ пуктӧ тӧвйӧм куколкаысь петӧм бобув. Гожӧм шӧр кежлӧ колькъяссьыс петӧны войдӧр гусеницаяс, сэсся бобувъяс. Тайӧ петӧм бобувъясыс и пуктӧны колькъяссӧ, мыйысь лоӧны пуктас коръяс сёйысь гусеницаясыс.

Кӧсъян кӧ мездысьны бобулӧн пуктасъястӧ тшыкӧдӧмысь, оз ков лэдзны артмыны гусеницаяссӧ, а сыысь и бобувъяссӧ. Та вӧсна медвойдӧр колӧ град йӧрсьыд тулыснас бырӧдны ёг турунсӧ. Ёг туруныскӧд тшӧтш бырӧны и тулысса (тӧвйӧм куколкасьыс петӧм) бобувъяснас пуктӧм колькъясыс. Сэсся гожӧм шӧрнас, уна бобувъяс лэбалігӧн нин, колӧ видлавлыны пуктасъяслысь (капусталысь, сёркнилысь, бруквалысь) коръяссӧ, ещӧ нин гугладорсӧ. Сэтысь чукӧра виж колькъяссӧ лямӧдавны. Колькъяссьыс петӧм гусеницаяссӧ, кор найӧ чукӧрӧнджык на олӧны, бара жӧ колӧ кинад лямӧдавны. Татшӧм ногӧн, куш киӧн вермасьӧм зэв бур отсӧг сетӧ весиг гырысь град йӧръясӧн вӧдитчысьяслы. Миянын посни град йӧръяснад, этша пуктас вӧдитӧмнад, дерт, ещӧ нин лӧсьыд да кокни тадзитӧ вермасьны. Зэв кӧ нин уна гусеницаясыс пуктасъяс вылад, позьӧ найӧс виавны пуктасъястӧ ядӧн резышталӧмӧн. Кутшӧм ядӧн да кыдзи сійӧс лӧсьӧдны, медбур юасьны участокъясса агрономъяслысь.

Мӧд пӧлӧс бобулыс сьӧд либӧ сьӧд-руд рӧма. Борд доръясыс пемыд да кольквижа чукыля визьяса. Бӧръя бордъясыс югыдджыкӧсь, некутшӧм мичьяс абуӧсь. Тайӧ бобулыс капуставывса еджыд бобулысь ичӧтджык. Медъёна тшыкӧдӧ капустаӧс. Лэбалӧ войнас, луннас он аддзывлы. Гожӧм шӧрын, юльын кымын пуктӧ колькъяссӧ пуктасъяс (капустаӧ, сёркниӧ, анькытшӧ, брукваӧ) коръяс вылӧ, улысла (гугла) дорас, пуктӧ ӧтикӧн-ӧтикӧн, либӧ чукӧрӧ 10–50 колькйӧдз. Колькъясыс водзджыксӧ югыдвижӧсь, сэсся сьӧдӧдӧны. Колькъяссьыс петӧм гусеницаясыс вижӧсь либӧ рудоватӧсь. Медводзсӧ колькъяссьыс петӧм бӧрын чукӧрӧн кутчысьӧмаӧсь коръясас, улысладорас, да ниртӧны небыдінсӧ коръяслысь. Сэсся разӧдчӧны, заводитӧны коръяссӧ розьӧдлыны. Луннас зільӧны дзебсьыны му бердӧ да пуктас коръяс пӧвстас. Коръяссӧ розьӧдлӧм бӧрын розьӧдлӧны капуста мачсӧ дай пырӧны сэтчӧ дзик шӧрӧдзыс. Ветлӧдланінъяссӧ гусеницаяс няйтчӧдӧны. Сы вӧсна гусеницаяснас розьӧдлӧм инъясыс дукмӧны да сісьмӧны. Арнас, пуктасъяс керӧм водзвылын, гусеницаясыс лэччӧны град вылӧ, пырӧны муӧ, пӧртчӧны куколкаӧ дай сідзи тӧвйӧны.

Вермасьны сьӧд бобув гусеницаясыскӧд колӧ со кыдзи: арнас, пуктасъяс керӧм бӧрын, либӧ тулысын водз, градъястӧ гӧрны 2½ вершӧк суда да пинёвтны. Сэки куколкаясыс мыйкӧ мында сюйсясны пыдӧ муас, мыйкӧ мында каясны му вылас, дай кулӧны. Еджыд бобувлысь моз жӧ, сьӧд бобувлысь колькъяссӧ да гусеницаяссӧ коръяс вылысь разӧдчытӧдзныс на колӧ лямӧдавны. Капуста мачьяс пиас пыртӧдз войдӧр гусеницаяссӧ позьӧ виавны ядъясӧн, мачьяссӧ яднас резышталӧмӧн.

Капуставывса гаг.

Капуставывса гаг (капустная тля) зэв ичӧтик, тойпи кодь, виж-руд рӧма. Аръявыв гожӧмнас, капуста мачавны заводитігӧн, ӧткымын мач коръяс вылас тыдовтчӧ сера рома бус кодь. Сійӧ бус кодьыс и эм капуставывса гагъяс чукӧр. Сэтӧні найӧ нёнялӧны капусталысь коръяссӧ. Нёнялӧминъясас коръясыс тӧдчӧмӧн едждӧны дай мылькъялӧны. Капуставывса гагъяс зэв ӧдйӧ содӧны. Кымын найӧ содӧны, сымын капуста мачыс ёнджыка да ёнджыка висьмӧ, медбӧрын лоӧ дзик руд да няйт. Сэтшӧм мачыс сёйӧм вылӧ оз нин туй. Ёнджыкасӧ татшӧм гагъясыс овлӧны капуста вылын. Паныдасьлывлӧны тшӧтш сёркни, турнепс да бруква коръяс вывъясын.

Мед бырӧдны капуставывса гагъясӧс, бара жӧ, арнас, капуста идралӧм бӧрын колӧ капуста подъяссӧ да град вылас кольӧм улыс листъяссӧ град вывсьыс бырӧдны. Сэтчӧ ӧд и (капуста подъяс да листъяс вылас) капуставывса гагъясыс арнас пуктӧны ассьыныс колькъяссӧ. Колян кӧ подъяссӧ да коръяссӧ град вылад, накӧд тшӧтш кольӧны тӧвйыны гаглӧн колькъясыс. Наысь тулыснас петасны пуктасъяс жугӧдысь гагъясыс. Мӧд ногӧн татшӧм гагъясыскӧд позьӧ вермасьны со кыдзи: августын кымын, мыйӧн пуктас коръяс вылын тыдовтчасны пӧимруд рӧма гаг чукӧръяс, найӧс колӧ лямӧдавны киӧн. Позьӧ пуктасъяссӧ резыштавны виж майтӧг ваӧн. Сыысь гагъясыс кулӧны. Медводдза гожӧм джыннас пуктасъясыд посниӧсь на да, найӧ оз туйны капуставывса гагъяслы сёйӧм вылӧ. Сэки гагъясыслы оланіннас да зэв бур сёяннас овлӧны градвывса ёг турунъяс. Сідзкӧ, зэв бур лоӧ, градъяс вывтӧ кӧ весалан ёг турунъяссьыс, дзикӧдз кӧ бырӧдан найӧс градъяс вывсьыд.

Агроном Б. Н. Попов.