КАРТУПЕЛЬ ДӦЗЬӦРИТӦМ ЙЫЛЫСЬ

Картупель мутӧ колӧ весавны да мудйыны.

Нянь вӧдитігӧн колӧ, мед муыд вӧлі бура вынсьӧдӧма, бура гӧрӧма, бур кӧйдысӧн кӧдзӧма, нянь воигас мед вӧлі бур поводдя. Быдтор кӧ тырмымӧн лоӧ, няньтӧ позьӧ бурӧс виччысьны. А картупельыдлы тайӧ оз на тырмы. Пуктӧм бӧрад кӧ сійӧс он кут дӧзьӧритны, ставыс ёгӧн тырӧ. Ёгӧн тырӧм да чорзьӧм му вывсьыд картупельыдлысь ыджыд урожайсӧ немтор нин виччысьны.

Картупель пуктӧм бӧрад, эз кӧ вӧв кӧйдыссӧ водзджык нырсьӧдӧма, коръясыс сылӧн зэв дыр оз петны. Мукӧддырйи картупель кор петтӧдзыс кольӧ вежон нёль кымын. Дерт, та дыраӧн муыд зэв ёна чорзьӧ, топалӧ, дай ёг турунӧн тырӧ. Колян кӧ мутӧ сідзи, картупель коръясыс ёг турун пырыс оз и кутны тыдавны.

Ёг турунъяс зэв ёна мешайтӧны мортӧн вӧдитан быдтасъяслы: вынсӧ да васӧ му вывсьыс нуӧны, сэсся гожсӧ сайӧдӧны. Ёг турунсӧ весавны да картупель му вылыссӧ небзьӧдны медбура позьӧ пинёвтӧмӧн (агсалӧмӧн). Колӧ пинёвтны картупель коръясыс мыччысьтӧдз на. Медбур пинёвтны кӧрт пиньяса «зигзаг» пиняӧн. Пинёвтны мусӧ колӧ ёг турун быртӧдзыс. Пинёвтігӧн кӧ кымынкӧ картупель нетшкыссяс, оз ков сыысь повны. Сійӧс бӧр позьӧ сюйны муас. Пинёвтӧм бӧрын картупельыд тӧдчӧмӧн кутас быдмыны.

Мӧд удж картупель бердад, пинёвтӧм бӧрын, лоӧ мудйӧм. Медводдзаысь мудйӧны картупель коръясыс вершӧк 4 судта кымын быдмӧм мысти. Мудйӧны ляпкыдика. Медкокни, дерт, мудйыны вӧла мудъянӧн (окучникӧн). Картупель коръясыс кӧ сэні тырыштласны муӧн, колӧ сыысь бӧр весалыштны, мед тырӧмысла оз ньӧжмаммы быдмӧмыс.

Мудйӧм бӧрын лун 10–15-ӧн кымын картупель коръяс вевъяласны бура кузя нин быдмыны. Сэки колӧ мудйыны мӧдысь, пыдіджык нин воддза сертиыс. Мудйысьӧмнас муӧн тырӧм коръяссӧ бара жӧ колӧ мусьыс весавны.

Кольӧм ёг турунъяссӧ картупель костъяссьыс, кытчӧ мудъяныд оз сибав, колӧ нетшкыны киӧн, мӧдысь картупельтӧ мудйӧм бӧрын ёгӧн тырӧмысь оз нин ков повны: гырысь коръяснас картупельыс ачыс став мусӧ кутас вевттьыны.

Град вылын картупель вӧдитігӧн унджыкысьсӧ вӧла мудъянтӧ оз босьтлывны: сэки, пинёвтӧм пыдди, картупель коръяс мыччысигӧн коластъяссӧ рӧшкӧдӧны коканӧн. Мудйӧны сэсся кыкысь жӧ, коканӧн, сійӧ жӧ каднас, кор мудйӧны му вылын картупель вӧдитігӧн.

Кутшӧм бур сетӧ картупель мудйӧмыс? Сулалӧ-ӧ тайӧ уджсӧ уджавны?

Тайӧ тӧдмалӧм вылӧ, Айкатылаын 1922 воын вӧлі лӧсьӧдӧма видлӧг. Быдса му вӧлі торйӧдӧма шӧриӧн, да кыкнан юкӧнас пуктӧма ӧти лунӧ, ӧтмоз да ӧтмында картупель. Ӧти му джынсӧ кыкысь мудйисны, мӧдсӧ колисны ньӧти мудйытӧг. Ёг турунсӧ тайӧ мӧд му джынсьыс весавлісны киӧн нетшкӧмӧн. Арын, картупель керигӧн, картупельсӧ веситісны. Урожайыс быд 100 квадрата сыв вылӧ воис: мудйӧминсьыс 92 пуд, мудйытӧминсьыс 52 пуд картупель. Татысь ми аддзам, мый ыджда бур картупель мудйӧмысь: мудйӧмӧн вӧдитігӧн картупель урожай воӧ пӧшти кык мында унджык.

Дерт, сійӧ сідзи и артмӧ: мудйигад муыд рӧшкалӧ, а рӧшкыдджык муыд шоныдджык, дай картупельлы овны сэні вӧляджык. Сэсся мудйигӧн ёг турунъясыс — картупельлысь сёянторсӧ мырддьысьясыс — бырӧны. Сэки став выныс муыдлӧн кутас мунны картупель быдмӧм вылӧ, некод оз кут сійӧс сайӧдны, вевттьыны.

Миянын уналаын на мудйӧм йывсьыд весиг оз и думыштлыны. Картупель градъястӧ, либӧ муястӧ кӧнъясынкӧ эськӧ и весавлӧны жӧ ёгнас тырӧмысь, да ыджыд бурыс сэтысь оз на ло: муыс важ кодьыс жӧ чорыд кольӧ, дай ёг туруныс весавтӧдзыс на вевъялас мусьыс уна вынсӧ босьтны.

Сідзкӧ, унджык картупель кӧ кӧсъян босьтны, ёна тӧждысьны колӧ мед картупель муыд вӧлі рӧшкыдджык да ёг турунтӧмджык.

Картупель идралӧм.

Му вылысь картупельтӧ идравны оз ков тэрмасьны. Арын коръясыс кельдӧдтӧдз либӧ кынмытӧдз картупельыд пыр быдмӧ. Дерт, коръясыс кӧ бырӧны, сэки картупельыд и быдмӧмсьыс дугдас. Уна картупель вӧдитігӧн медъёнасӧ керӧны сійӧс ПЛУГЙӦН ГӦРӦМӦН. Мед гӧригас картупельясыд оз вундассьыны, плугйысь пуртсӧ босьтӧны, да гӧрӧны пурттӧгыс. Гӧрыштӧм бӧрын тыдовтчӧм картупельяссӧ ӧктӧны, пукталӧны гӧрӧма инас, мед сэні сійӧ косьмыштас. Сэсся косьмӧм картупельсӧ му вывсьыс нуӧны да мусӧ агсалӧны (пинёвтӧны), мед кольӧм картупельясыс бара тыдовтчасны. Ӧтчыд гӧрӧмӧн да агсалӧмӧн став картупельыд оз на сюр. Лоӧ мӧдысь на гӧрны дай агсавны.

Бур поводдяӧ кӧ картупельтӧ керан, некутшӧм косьтӧм сэсся гортад оз и ков: му вылас косьмас. Му вывсьыд сэні веськыда позьӧ гуӧ пуктыны. Зэра поводдяӧ керигӧн, дерт, ковмас косьтыны гортад: овтӧм керкаясын, либӧ амбаръясын, пос увъясын ли.

Картупельтӧ колӧ керигас на бӧрйыны. Медводз колӧ ӧктыны гырысь, бур картупельяссӧ, сы бӧрын шӧркоддьӧмъяссӧ, сэсся поснисӧ. Вундассьӧм да сісьмӧм, либӧ сісьмыны заводитӧм картупельяссӧ колӧ чукӧртны торйӧн, мед бур картупелькӧд гуӧ тшӧтш эз сюрны. Сісь картупельясыд кӧ веськаласны бур картупелькӧд тшӧтш ӧти гуӧ, став картупельыд вермас сісьмыны.

Кӧйдыс вылӧ колӧ босьтны шӧркоддьӧм картупель, торйӧдны колӧ картупель керигад жӧ, сэсся торйӧн и гуавны.

Сісьмыны заводитӧм да вундассьӧм картупельяс колӧ зільны медвойдӧр бырӧдны — сёйны либӧ скӧтлы вердны.

В. Исаков.