АСЛАМ ОЛӦМ-ВЫЛӦМЫСЬ

(Автобиографияысь)

Ме чужи 1895-ӧд вося декабр 15-ӧд лунӧ (важ стиль серти, выль стиль сертиыс — декабр 27-ӧд лунӧ). Батьӧй менам вӧлі Илья Иванович Лыткин, Кӧдзвывса морт, Усов Илья (Усовыс — прӧзвище). Усов Иваныслӧн вӧлӧма 4 пи да 4 ныв. На лыдысь медыджыдыс вӧлӧма менам бать Илья. Тентюковоын овлӧма менам дедлӧн, Усов Иванлӧн, чойыс Варвара (Стуча Варук). Сійӧ петлӧма верӧс сайӧ Семён Дёмин сайӧ, Тентюков грездӧ. Налӧн челядь абу вӧлӧма. А вот менам бать гӧтрасьӧма Онтонписа Васька Васьӧлӧн (овыс Титов) дас квайт арӧса ныв Марья вылӧ 1883 воын. Сэсся пырӧма вотчина вылӧ Стуча Варук овмӧсӧ. Аслыс вӧлӧма 26 арӧс.

Сідз Тентюковоын лоӧны Лыткинъяс (миян семьяысь кындзи сэні абу Лыткинъясыс):

Мамӧ менам петӧма ыджыд семьяысь жӧ: найӧ быдмӧмаӧсь 6 вок да 3 чой. Квайт вок пытшсьыс кыкӧн мунасны Сибырӧ, а мукӧдыс зэв гӧля оласны революцияӧдз. Куимнан чойыс мунасны верӧс сайӧ: Марьяыс Усов Илья сайӧ Тентюковоӧ (тайӧ менам мам), мӧд чойыс мунас Онтонпиӧ, коймӧдыс Граддорӧ. Ставныс найӧ томӧн дӧваӧ кольӧны: менам бать кувсьӧма 1897 воын, мукӧд чойясыслысь мужикъяссӧ виасны заводын, кытчӧ ветлывлӧмаӧсь пес керавны (Уральскӧй заводӧ). Став чойыслӧн кольӧ челядь: ми мӧда-мӧд орданым частӧ вӧлі волывлам, праздникъяс дырйи дыр кежлӧ ветлывлам мӧда-мӧд ордӧ. Пӧлатьын вӧлі мойдчам кузь рытывбыд. Менам Граддорса воча вок Митрей тӧдӧ вӧлі зэв уна мойдкыв. Ар 7–8-ӧн сійӧс виис скарлатина. Онтонписа воча вокӧй, Иван Степанович Молодцов (Дзӧля Иван) революция бӧрын медводдза воясас жӧ пырас партияӧ да уджалас Сӧветскӧй власьт ёнмӧдӧм понда, кувсяс тифысь 1918-ӧд воясӧ.

Менам зэв паськыд рӧдвуж йылысь позьӧ гижны кыз книга, но вот ог эшты пыр гижнысӧ.

Сэсся асланым семья йылысь кыв-мӧд висьтала. Батьӧ менам кувсис, шуи нин тай, 1897 воын, кор меным вӧлі кык арӧс. Вӧрӧ каясны кер пӧрӧдны артельӧн морт вит-квайт, суседъяскӧд. Ӧти керка пӧвным сісь нин вӧлӧма, батьӧ кӧсйӧма выльӧс стрӧитны. И вот вӧрас лоӧ неминуча (лёктор), пӧрӧдчигас ув чеччыштас батьлы юрас да юр чашкасӧ розьӧдас. Гортӧ ваясны пу доддьын, сы ни садь нин вӧлӧма, больничаӧдз оз и во, кулӧ.

Кор ме этша быдмышті нин, гортсаяс (мам да вокъяс) висьталӧны вӧлі: ме пӧ быттьӧ, кык арӧса кага, батьлысь кулӧмсӧ водзвыв висьтавлі-тунавлі, вӧрас мӧдӧдчигӧн пӧ доли: «Батьӧ кулӧ, батьӧ кулӧ, батьӧ кулӧ». Дерт, тайӧ легендаыс — сӧрӧм: ыджыд шог лоӧм бӧрад вермас артмыны быдсяма вӧвлытӧмтор йылысь сёрни.

Бать кулӧм бӧрын ми колим куим вок (Петыр 8 арӧса, Степан 5 арӧса да ме, Васильӧй, 2 арӧса), 30 арӧса мам да 92 арӧса баб — Стуча Варук. Сылӧн овмӧсыс абу омӧль вӧлӧма. Нянь да турун вӧлӧм воӧ тырмымӧн, вӧв и мӧс видзлӧма. Но тайӧ овмӧснас вӧдитчысьыс сӧмын вӧлі ӧтнас менам мам. А нянь кудйӧ видзӧдысьыс вӧлі нёль морт. Батьӧс ме ог помнит. Ачымӧс помнита сӧмын нёль-ӧ-вит арӧссянь. Ми бабӧкӧд унаысь горт овлім («гырысьясыс» удж вылынӧсь: мамӧ да 7–10 арӧса вокъяс). Помнита, ӧтчыд бабӧ петіс ывлаӧ да вильдіс, посводзӧ уси да чеччыныс оз вермы, а ывлаас кӧдзыд тӧв, ме вит арӧса детина верма вӧлі сӧмын бӧрдны, а чеччӧдны 95 арӧса бабӧс ог вермы. Менам бӧрдӧм шыӧ локтіс Степан чож (сійӧ вӧлі карта вылын куйӧд сӧвтӧ), чеччӧдіс бабӧӧс да пыртіс керкаӧ.

Сэсся помнита бабӧӧс, кыдзи сійӧ менӧ «ӧти-кык» лыддьыны велӧдіс. Велӧдіс сюрсӧдз висигас нин (ме вӧлі пукала паччӧр вылын, а сійӧ джоджын, пач бокын пӧвъясысь вӧчӧм «крӧвать» вылын.

Менам дед, Усов Иван, вӧлӧма, буракӧ, прамӧй морт: сійӧ став пиянсӧ велӧдӧма грамотаӧ. Менам бать весигтӧ помалӧма Сыктывдін карса уезднӧй училище. (Мыйкӧ семилетка кодь вӧлӧма сійӧ училищеыс). Менам мам и став ыджыд ай семьяыс неграмотнӧйӧсь вӧлӧмаӧсь, сьӧд пемыд йӧз. Дерт, дед и ыджыд ай прӧстӧй крестьяна вӧлӧмаӧсь, му-видз уджалысьяс, сьӧд уджӧн олысьяс.

Бать менам сэкся кад серти образованнӧй морт вӧлӧма. Кольӧмаӧсь вӧлі ичӧтик ас вурӧм тетрадьяс, кытчӧ пасъявлӧма батьӧ уна сикас лоӧмторъяс (событиеяс): кор йи кутӧма, кор ва воссьӧма, кодлӧн кор (рӧднялӧн да суседъяслӧн) кага чужӧма и сідз водзӧ. Ме ичӧт дырйи кык-куим татшӧм тетрадь ас киын кутлі, видлавлі. Ӧні кытчӧкӧ ставыс нин вошласьӧмаӧсь. Сэсся батьӧ комиӧдлӧма книгаяс, медъёнасӧ «Жития святых». Эштан кадӧ, праздникъясӧ да кор да, миян керкаӧ чукӧртчывлӧны вӧлӧм суседъяс, медсясӧ нывбабаяс, вит-ӧ-квайт морт. Батьӧ лыддьӧ вӧлӧм налы комиӧдӧм гижӧдъяссӧ. Ӧти татшӧм гижӧд ме помнита. Сійӧ вӧлі кыз тетрадь, четвертушка формата, сантиметр куим кызта кымын. Ыджыд вок (сылы вӧлі сэки 8–10 арӧс кымын, грамотнӧй нин вӧлі) видзис тайӧ тетрадьсӧ джаджйын, зэв ёна дӧзьӧритіс, мед ми кык посни вок огӧ косявлӧй. Но ми, кык ичӧт вок, кор ӧтнаным вӧлі колям гортӧ, пӧлатьсянь джадж кузя мунам вӧлі енув пельӧсӧдз да лист-мӧд чашнитам тетрадьсьыс... петукъяс вӧчавны. Ме сэсся ог тӧд, дыр-ӧ оліс тайӧ тетрадьыс бать кулӧм бӧрын. Кор лои ме грамотнӧй (школаӧ сетісны менӧ 1903 воын), эз нин вӧв, тыдалӧ, кыз коми гижӧдыс, ме ас синмӧн эг нин лыддьыв. Нимыс гижӧдыслӧн «Макарей йылысь». Тадзи мам вӧлі нимтӧ гижӧдсӧ. Мӧдысь сэсся, кор ме велӧдча нин вӧлі 4-ӧд классын, ачым комиӧдлі ичӧтик брошюрка «Мытарствояс йылысь» да лыддьылі мамӧлы да гоз-мӧд нывбабалы, кодъяс волывлӧны вӧлі миянӧ пукавны. Неграмотнӧй сьӧд йӧзлы зэв окота вӧлі тӧдны, мый книгаясас гижӧма.

Бать миян абу куритчылӧма, абу юлӧма, абу ёрччылӧма. Ме некор ичӧтдырсянь верстьӧӧдз, гортын эг кывлы некутшӧм ёрччан кыв. Татшӧм ладыс батьсянь на, тыдалӧ, кольӧма. Мам вӧлі висьтавлӧ: ӧтчыд пӧ ме верӧс сайӧ петӧм бӧрын ӧти ёрччан кыв шуи да ёна пӧ и чирыштіс менӧ верӧсӧй, сы бӧрын пӧ сэсся некор нин эг ёрччыв.

Мам менам зэв зіль ань вӧлі. Ме сійӧс эг аддзыв весь пукалігӧн, сійӧ мыйкӧ пыр вӧлі вӧчӧ — весигтӧ праздникъясӧ, кор вӧлі сійӧ гортын. Зільлунысла да аньтуйыс (хозяйственносьт) вӧснаыс быдтіс миянӧс, куим вокӧс, дзоньвидзаӧн: ачыс вӧлі зіль и миянӧс велӧдіс уджавны, зільны, не дышӧдчыны да не шландайтны. Дерт, чӧскыд сёянтӧ шоча вӧлі аддзывлам (яя шыд пулывлім сӧмын ыджыд праздникъясӧ; еджыд нянь 400 грамм вӧлі ньӧблӧ во чӧжӧн ӧтчыд — аслас нимлунӧ. Ваяс вӧлі карысь миянлы, юкас куим пельӧ, ачыс оз и убӧлит сёйны; чайяс ми огӧ вӧлі тшӧкыда юӧй: пунт (400 грамм) сакар да ичӧтик чай пачка вӧлі тырмӧ во гӧгӧр. Но ми некор эг тшыгъялӧй, гортса сёян пыр вӧлі миян: нянь, йӧв, картупель, капуста, галанка, тшак, пув, чӧд и сідз водзӧ — ставсӧ тайӧс вӧлі лӧсьӧдӧма ӧтвылысь лун и вой пессьӧмӧн. Ми ставным ичӧтсянь быдсяма уджсӧ вӧчим: ытшким, куртім, агсасим, вундім, град лэптім, картупель керим и сідз водзӧ.

Медыджыд шогыс, медыджыд тӧждысьӧмыс мамлӧн вӧлі вот мынтӧм, вот вылӧ деньга чӧжӧм. Вотыс сэки вӧлі зэв ыджыд — 18 шайт, а тайӧ сьӧм вылас сэки позьӧ вӧлі кык мӧс ньӧбны. Деньгатӧ нажӧвитны сэки вӧлі зэв сьӧкыд, овмӧсысь вузавны нинӧм вӧлі оз вичмы. Удайтчас кӧ вӧлі карсалы пес додь вузавны, ыджыд шудӧн нин вӧлі лыддям. Сэсся бӧрынджык (1906–1907 воясӧ) миян сиктын ссыльнӧйяс кутісны овны. Найӧ вӧлі картупель пудовня корсюрӧ ньӧбасны. Сэсся йӧв туис мукӧддырйиыс карын удайтчас вузавны. Тадзи мам вӧлі чӧжӧ вот вылӧ деньга.

Менам ӧні на тӧд вылын, кыдзи ме шоныд гожӧмын, кӧмтӧг, киссьӧм гача, лэччӧдлывлі карӧ йӧв туис (туисас тӧрӧ вӧлі 2–3 литр), кыскалі унаысь шойччӧмӧн, кашкигтырйи (меным вӧлі сэки 7–8 арӧс). Парижсянь вӧлі заводита да тюрьма дорӧ вотӧдз горза: «Кому молоко, кому молоко!» Оз на ӧд нӧшта ньӧбны карсаясыд! Карӧдзыс вӧлі куим километр. Ньӧбасны кӧ йӧвтӧ, сійӧ ыджыд шуд нин! А оз кӧ ньӧбны, прӧста сетны лоӧ вӧлі тюрьмаӧ либӧ манастырӧ (карын вӧлі сэки кутшӧмкӧ манастырлӧн «филиал», олісны сэн гоз-мӧд манакиня), бӧр ӧд гортад он ну йӧвтӧ — шузяс, дай сідз нин сойыд орӧ, мудзан.

Со тадзи ми вот вылӧ сьӧм перйим! Но недоимка миян эз вӧв — полам вӧлі: медбӧръя мӧстӧ нуасны.

Кодлӧн мужичӧйяс вӧліны, вот вылас сьӧмсӧ сортовка лэдзӧмӧн нажӧвитлісны. А ми вӧлім — мам да керка тыр посни котыр.

Кор ыджыд воклы лои 16 арӧс, сійӧ муніс Сибырӧ, Томскӧ (сэні миян грездысь кык морт овмӧдчылӧмаӧсь, найӧ и корисны вокӧс да кӧсйысисны отсавны удж корсьны). Сэні ыджыд вокӧй кучералӧма кутшӧмкӧ баринлы, быд тӧлысь 8 шайт жалӧванньӧ мынтӧмаӧсь. Вок кутіс мамлы мыйтакӧ сьӧм ыстыны. Воттӧ мынтыны кокниджык лои. Весигтӧ вичмыліс нанка гач да перкаль дӧрӧм вылӧ^Нанка — хлопчатобумажнӧй ситеч, пырджык вужват рӧма. Первойсӧ вайлӧмаӧсь Китайса Нанкан карысь, сы серти полотноыслӧн нимыс. Перкаль — французскӧй кыв: вӧсни хлопчатобумажнӧй ситеч. Первойсӧ вӧчлӧмаӧсь Францияын. Рӧмыс пырджык гӧрд либӧ лӧз./^. Дерт, миянлы сьӧкыд вӧлі ыджыд воктӧгыд му-видз дорад пессьыны.

Мам миян ачыс неграмотнӧй вӧлі, рочӧн оз вӧлі куж, но миянӧс зілис велӧдны. Куимнан вокным помалім Тентюковса двухкласснӧй школа (сійӧ вӧлі квайт класса школа). Велӧдчӧмыс миянлы сетчӧ вӧлі, ми велӧдчим бура. Ме вӧлі зэв ичӧтик тушаа, эг вӧв збой детинка, учительясысь и быд «начальствоысь» зэв ёна вӧлі пола. Туй вылын, мед ог паныдась накӧд, вӧлі кытшовта ыліті. Но ӧд мукӧддырйиыс некыті лоӧ кытшовтнысӧ, быть лоӧ паныдасьны да шапка босьтлыны! Вот и босьтан шапкатӧ, а сылӧн увтысыс ортсӧ петӧ, вунь-вень ӧшӧдчас «сювйыс». Учительяс нюмъялігтырйи мунасны асланыс туйӧд, а ме зэв тэрыба шапкалысь «сювсӧ» бӧр сюяла «рушкуас», шапкаала да котӧрта.

Начальнӧй школаса велӧдысьяс пӧвстын вӧлісны быдсямаыс. Ӧти учитель вӧлі зэв скӧр: оз кӧ куж велӧдчысьыд да сорсяс кӧ уроктӧ висьталігӧн, босьтас шошаӧдыс да пельӧсӧ тойыштас, кодсюрӧлы инмывліс и линейка. Ме эг вӧв вильыш, урок велӧді бура — менӧ сійӧ эз нӧйтлы. Поп ӧтчыд меным юрӧ вартіс вель ыджыд книгаӧн: молитва лыддигӧн (сэки урок заводитчигас вӧлі молитва лыддьӧны) серӧкті да, серамӧс петкӧдіс мышкын сулалысь детина.

Зэв шань велӧдысь вӧлі Николай Степанович Холопов, коді велӧдіс миянӧс 5–6-ӧд классъясын. Сійӧ ме тӧд вылысь некор эз вошлы, ме сійӧс нэм чӧж бурӧн казьтывлі и ӧні казьтыла. Сійӧ менӧ чуйдіс да отсаліс водзӧ велӧдчыны.

Тентюковса школа помалӧм бӧрын (1903–1909) ме пыри городскӧй училищеӧ (бӧрынджык сійӧс нимтісны высшӧй начальнӧй училищеӧн). Пырӧмыс эз йӧзлӧн моз ло, а зэв аслыссяма. Тентюковса школа бӧрын городскӧй училищеад босьтӧны вӧлі первой классӧ (менам ыджыдджык вокӧй первой классӧ и пыраліс), а ме пыри коймӧд классӧ. Тайӧ вӧлі сэки шензянтор.

Учительяс вӧліны унджыкыс лёк педагогъяс, школьникъяссянь зэв ылын сулалісны, комияс вылӧ зывӧктӧмӧн видзӧдісны (а велӧдчысьясыс пӧшти ставыс вӧлі коми, гӧль йӧз пӧвстысь петӧм йӧз). Унджык велӧдысьыс урок сетлісны учебник серти «тасянь да татчӧдз», а сэсся юасисны, мед отметка пуктыны, зілисны кыйны велӧдчысьтӧ омӧль отметка вылӧ. Нинӧм пӧшти эз гӧгӧрвоӧдны. Урок кежлӧ налӧн некутшӧм лӧсьӧдчӧм эз вӧв, унаысь волывлісны код юрӧн и кафедра вылас унмовсьлісны. Вӧліны, дерт, исключенньӧяс, шуам, Н. А. Поросятников (художник) вӧлі бур педагог и матын сулаліс велӧдчысьяс дорын. Сыкӧд позьӧ вӧлі сёрнитны быдтор йылысь.

Кӧть педагогическӧй составыс и жеб вӧлі, тайӧ учебнӧй заведенньӧыс вӧлі медыджыд школа сэкся Коми муын, кӧні вермисны велӧдчыны сьӧд удж помысь олысь коми йӧзлӧн челядь. Тайӧ школа пырыс петісны вель унаӧн, кодъяс революция бӧрын нуӧдісны кыв кутана удж: А. А. Маегов, Е. М. Мишарин, И. Т. Чисталёв да с. в. Миян карын сэки вӧлі духовнӧй училище да гимназия, но сэні вермисны велӧдчыны сӧмын озыр йӧзлӧн да духовенстволӧн челядь.

Ылі сиктъясысь локтӧм йӧзлы земство вӧлі сетӧ стипендия (8 шайт). Налы велӧдчыны вӧлі позьӧ. Ми, стипендиятӧг велӧдчысьяс, вӧлі завидьтам налы: кузь перемена дырйи найӧ вӧлі сёйӧны пирӧжокъяс. Пирӧжокъяснас вузасис ӧти сьӧд пеля баб. Юаласны вӧлі сылысь: «Дона-ӧ пирӧгыд?» Сійӧ вочавидзас: «Суким рыбом, суким рыбом». Ми мый вынысь горӧдам сылы: «Пирӧг пытшкад мый?» Сійӧ зэв меліа да лабутнӧя шуас: «Две копейки, две копейки». Ми, дерт, сералам пельтӧм пӧч сёрни вылӧ.

Городскӧй училищеын ме велӧдчи кык во (1910–1912). 1912 вося августын муні Тотьмаӧ учительскӧй семинарияӧ пырны. Мам сетіс туй вылӧ 3 шайт. Сэки став Вологодскӧй губерния пасьтаыс вӧлі ӧти учительскӧй семинария. Сэтчӧ пырысьыс вӧлі 114 морт. Стипендия вылӧ босьтісны сӧмын 14 мортӧс. Ме веськалі тайӧ 14 лыдас. Тадзи заводитчис менам семинарияын велӧдчӧм.

Семинарияса преподавательяс вӧліны зэв квалифицированнӧй да бур педагогъяс, кодсюрӧ вӧліны прогрессивнӧй мӧвпаӧсь да учёнӧй исследовательяс (шуам кӧть Н. В. Ильинскӧй). Велӧдчысьяс пӧвстын кодсюрӧ вӧлі бура гӧгӧрвоӧны сэкся обществолысь олӧм-вылӧмсӧ, тӧдісны водзын мунысь войтырлысь идеяяссӧ. Тӧд вылын татшӧм факт. Сэки неважӧн на кувсис Л. Н. Толстой. Сійӧс правительство ёрӧма (проклянитӧма) и оз вӧлі позь сы йылысь весиг сёрнитны. Но ыджыд перемена дырйи юрнуӧдысь велӧдчысьяс залӧ чукӧртісны (преподавательясысь гусьӧн) став нёльнан классын велӧдчысьясӧс да нуӧдісны пӧсь сёрни Лев Николаевич Толстой йылысь: кутшӧмкӧ юбилейнӧй дата вӧлі Толстойыслӧн^Л. Н. Толстой чужліс 1828 воын, кувсис 1910 воын. Сійӧс эз правительство ёр, а вичко (святейшӧй синод шуӧм серти). Велӧдчысьяс, дерт, пасйисны кулан лунсяньыс вит во тырӧм. 1915 вося ноябрын тайӧ юбилейыс вӧлі./^.

Ме быдми да сӧвми семинарияын нёль во чӧж (1912–1916). Семинарияын вӧлі озыр библиотека. Вӧлі весигтӧ Г. С. Лыткинлӧн «Зырянскӧй край» нима кыз книгаыс ^Книгаыслӧн тыр нимыс: «Зырянский край при епископах пермских и зырянский язык». Петаліс 1889 воын./^. Ме сійӧс гӧгӧрбок тӧдмалі-велӧді. Сійӧ книгаыс чужтіс да кыпӧдіс менам сьӧлӧмын коми филология дінӧ интерес. Сэки нёльнан классас велӧдчӧны вӧлі 10 коми морт. Кор миянлы А. А. Маегов (сійӧ кык во сайын вӧлі помалӧма семинариясӧ) ыстіс М. Н. Лебедевлысь да ассьыс коми кывбуръяссӧ (1913 воын), ми найӧс шай-паймунӧмӧн ставным лыддим да гижим аслыным (перепишитім). Ме босьтчылі нин 1913 воын коми кывбуръяс гижны. Дерт, вӧлі оз артмы. Лебедевлӧн да Маеговлӧн кывбуръясыс менӧ зэв ёна ышӧдісны поэзия туй вылӧ петігӧн. Ёна отсалісны быд боксянь форма и содержанньӧ боксяньыс.

Семинария ме помалі 1916-ӧд воын, сетісны награда 18 шайт сьӧм. Сэсся пырысь-пыр жӧ босьтісны война вылӧ.

Тадзи помасис менам шӧр школаын велӧдчӧм.

Тадзи помала ӧні кежлӧ ассьым автобиографияӧс.

1970 во, ноябр 29 лун.