ТӦД ВЫЛӦ УСЬӦМ

Ме Иона йывсьыд кывлі 1911 воясын нин: менам воккӧд сійӧ ӧтлаын Городскӧй Школаын велӧдчылӧма да вок вӧлі пыр висьталӧ Иона сюсьлун йылысь — миян библиотекаысь пӧ сійӧ став нигасӧ нин лыддьӧма!

Медъёнасӧ сійӧ менам тӧд вылын аслас уджъяс пондаыс. Ме сыкӧд медвойдӧр паныдаси Сыктывдінкарын 1918 воын концерт вылын. Ме видзӧдлі сы вылӧ: ыджыдкодь тушаа, ньӧжйӧник вӧраса, лӧня надзӧник сёрнитӧ, абу чикыш-кокыш морт. Менам пыр мӧвпыштчис: «Тайӧ чорыда сулалӧ революция дор. Тайӧ вермас уна бур вӧчны коми йӧзлы». Сэк жӧ ме тӧді: сійӧ коми вылӧ лӧсьӧдлӧма «Интернационал» — тайӧ медводдза революция коми сьыланкыв.

Медыджыд уджыс Ионалӧн — коми школа лӧсьӧдӧм, важ рочӧ пӧртан «монархизма» школа революцияа коми школаӧ пӧртӧм.

Коми школаӧ колӧ вӧлі коми нига. Комиӧн гижысь зэв этша вӧлі. Иона Коми Комиссия нимсянь чукӧстчис коми велӧдчысьяслы:

«Комиссиялӧн могыс — лӧсьӧдны, кыпӧдны кок вылӧ коми литература.

Сійӧ зэв ыджыд мог. Ас кежсьыс Комиссия нинӧм оз вермы вӧчны та йылысь. Сійӧ чуксалӧ тайӧ удж вылӧ став коми йӧзсӧ — кодлы муса, кодлӧн эм чужан кывсьыс вын, коді кужӧ лӧсьыда комиӧн гижны и висьтавны.

И тіянӧс, велӧдчысь том войтыр, коми вокъяс, коми йӧз пиян-нывъяс, Комиссия чуксалӧ тайӧ удж вылӧ. Шыасьӧй, чукӧстчӧй, коми ныв-зон!

Мый нӧ коми челядьясыс школаясас кутасны лыддьыны коминас. Абу миян сэтшӧм литература, кутшӧм рочлӧн, абу миян Пушкинъясыс, Гогольясыс... Та кузя ми коньӧръяс. Сідзкӧ, гашкӧ, нинӧмла и кутчысьны коми кывъяс, нинӧмла лӧсьӧдны, чужтыны, пычкысьны коми литературасӧ?...

Ог жугыльтчӧй, коми пиян! Коркӧ и рочлӧн некутшӧм литература эз вӧв, коркӧ и рочнас унатор йылысь оз позь вӧлі сёрнитны, роч кывйыс вӧлі кын. Но сійӧ дырӧн босьтчис, и лоины Пушкинъяс, Гогольяс.

Сідз жӧ и миян, бур вокъяс. Миян вермас жӧ лоны литература, толькӧ абу сійӧ. Ёнджыка колӧ кыпӧдны, босьтчыны сы вылӧ ставӧн, код мый вермас».

Уджалӧй, лӧсьӧдӧй коми кыв, том войтыр, посни чой-вокныдлы, найӧ мӧдысь ыджыд аттьӧ шуасны тіянлы, кор кутасны школаын лыддьысьны-велӧдчыны комиӧн».

Ме куим тӧлысь сэки сыкӧд ӧтлаын уджалім да, тӧда, кутшӧма лои мырсьыны сылы коми школа пондаыд, коми кыв пондаыд. Лои вермасьны Сыктывдінкарса юралысьяскӧд и, велӧдысьяскӧд и: сэктӧ ӧд ас кывйыдлысь бурлунтӧ гӧгӧрвоысьыд этша на вӧлі. 5-ӧд март лунӧ 1919 воӧ сійӧ меным гортсяньыс со мый гижис:

«Кайигмоз ме куим школаӧ сӧмын пыравлі, сьӧлӧмӧй ёна жугыльтчис сэк; ёна жӧ миян нывбаба пӧлӧс велӧдысьыд сьӧкыд вежӧра, кыдзи налы важӧн инспекторъяс индылӧмаӧсь велӧдны челядьӧс, век на сідзи дурмӧдӧны коньӧр велӧдчысьясӧс. Лэччигӧн ёна жӧ и шуася налы, мед босьтчасны выль ногӧн велӧдны. Ставыс ӧд, тӧдан кӧ, сійӧ юр вежӧр дыш сайын, дыш ӧд выль ногӧнтӧ заводитчыны уджавнытӧ, сы вӧсна важсьыд оз и лэччысьны».

Школьнӧй Отделын Ионалысь кабинет шоча ми аддзывлім тыртӧмӧн: сэн пыр вӧлі пукалӧ Иона — асывсянь вой шӧр бӧрӧдз. Ионаӧс кӧ кабинетсьыс ог аддзӧй, шензям вӧлі быдсӧн: «Тайӧ, мися, абу бур водзын», — шмонитам вӧлі.

Тадзитӧ уджалӧмнад Ионаыд менам война вылӧ ветлігкості висьмӧма. 1921 воын сійӧ вӧлі висьӧ нин (туберкулёзӧн).

Ионаыд кувтӧдзыс пыр уджаліс. Висигас сійӧ ёнджыкасӧ уджаліс литература уджӧн. Сэки гижис коми буквар — «Шыпас йӧртӧд», гижаліс сьылан-лыддянъяс, вӧчаліс роч вылысь переводъяс. Вермытӧмсорӧн нин-а пыр уджаліс. Тӧвнас 1921−1922 воын сійӧ вӧлі гортас (Помӧсдінас). Сэсянь сійӧ меным гижис:

«Ола эськӧ мыйкӧ омӧлика да уджавнытӧ прамӧя ог вермы, регыд мудза, да сэсся пола, мед эськӧ вермӧмысь вывті оз ло. Мӧд поштаын мыйкӧ ыстышта, неыджыдтор».

Ёна вӧлі Ионаыд тӧждысьӧ коми литература пондаыд. Сійӧ вӧлі аддзӧ: коми литературатӧ сэки вӧлі дорӧма НЭП, сӧвмыны сійӧ некыдз вӧлі оз вермы. Оз эськӧ нин вӧлі коми гижӧдъяссьыд пу грӧш весиг мынтыны, весигтӧ вӧлі оз печатайтны некытчӧ. Кытчӧ вӧлі печатайтан? «Югыд туй» газет вӧлі роч. Коми гижӧд лэдзны отсасьысь некод эз вӧв. Мукӧддырйи вӧлі «Югыд туй» редакция нӧшта серавлывлӧ Ионалысь гижӧдъяссӧ. Ионаыд «Югыд туй»-тӧ оз жӧ зэв ошкы эськӧ вӧлі да. 1922 воын, январ тӧлысьын мем гижӧ:

«Збыль, тыдалӧ, „Югыд туй“-сьыд ӧти нимыс комиыс кольӧма, мыйкӧ важӧнкодь нин тай коми гижӧд чужӧмсӧ эг аддзывлӧй-а. Кыдзкӧ-мыйкӧ, чурки-буди, талун воис „Югыд туй“ 1 да 4 январся... Тыдалӧ, абу мусатор газетчикъяслы коми гижӧдыд. Сэсь жӧ ме лыддя быдсяма стихотворнӧй белибердасӧ, Ланскӧй коддьӧмъяслысь — пельыд сьӧдмӧ, синмыд кенясьӧ, важ грекъяслӧн Аполлон кӧ ловъя эськӧ вӧлі, важӧн сійӧ аслас ньӧвъяснас резьйӧдліс сэтшӧм гижысьястӧ: ӧтик искренньӧй, сьӧлӧмысь гижӧмтор кӧ эм — кысь нин эськӧ да, весиг мичаджык вӧчӧдӧм стих он казявлы. А тэ кӧть сьӧлӧмтӧ пыдзырт да сійӧ вир-ва пиын пӧжав коми гижӧдтӧ — оз шогмы коми газетӧ! Ме ӧд эськӧ каитчывлі нин „коми“ газетад гижӧмсьыд да — сэсянь, кор менсьым дорвыв кык шыльӧдӧм-мольӧдӧмтор бракуйтлісны, — да бара на сюйся. Ме ӧнӧдз пыр на лыддьылі „ниже своего достоинства“ печатайтчыны коми газетын дзик сы вӧсна, мый быдсяма белибердасӧ печатайтӧны, а менсьым, ас думысь абу омӧльторъяс, бракуйтлісны».

Коми литература уджӧн пыр сійӧ интересуйтчис, меным сы вылӧ вӧлі гижлас:

«Меным зэв колӧ тӧдны, мыйяс нин тіян эмӧсь выльторъясыс, мыйкӧ чургӧдчанаджык? Тэ сы йылысь мем гижышт».

«Кутшӧм кокньыд вӧлӧма гижны еджыд стихӧн... дзик жӧ прозаӧн моз кокньыд быд вежӧр чукыль сёрниӧ пӧртны. Кыдзи ті мӧвпаланныд сы йылысь? Онӧй кӧ зэв дивитӧй, ме сэтшӧм сёрниногнас пондыла мыйкӧ кузьджыктор, ыджыдджыктор гижны».

Тӧдӧ вӧлі Ионаыд — коми йӧзлысь культура позьӧ кыпӧдны сӧмын ӧтувтчӧмӧн, ӧтвылысь уджалӧмӧн. Сы понда сійӧ сьӧлӧмсяньыс чукӧстчис медводдза Коми Сӧвет Съездлы «Всезырянскому Съезду» нима сьылан-лыддяннас.

1922−1923 воын арсяньыс тулысӧдзыс Иона бурдӧдчис Кавказын да Крымын. Сэсянь меным мӧдӧдавліс зэв жугыль письмӧяс, норасьӧ: гажтӧм пӧ Коми муысь, бурдӧм вылӧ пӧ надея воши нин. Сэк Сандрик Миколлы со мый гижӧма:

«Тэнад гижӧдторйыд воис ӧд! Сэсся сы кындзи мӧд дзоляник воис — гӧтырсянь. Сійӧ и ставыс во джынйӧн! Помӧсдінысь юӧр абу кӧкъямыс тӧлысь. Мый нин сэн и эм? Кодкӧ ловъя морт эм-абу нин бара. Ме со нёльӧд тӧлысь куйла тані, куйлӧмӧн куйла: ты оз на бурд, вӧркъяс дурӧны, сьӧлӧм омӧль. Мыйӧн шондӧдас, кута ветлыны, тадзтӧ ки-кокысь уся сэсся. Сьӧкта эськӧ важ дорысь ыджыд, гостор нин чӧжышті!

Сідзкӧ делӧ куйлӧм вылын. А вӧчны нинӧм ог вӧч: корсюрӧ лыддьыся, кызсӧ сідз куйла. Юрӧн уджавны ог вермы: увгӧны-сёрнитӧны висьысьяс, да и сьӧкыд. Мыйсюрӧ гижыштавлі — сьыланкывъяс. Ыста ли, ачым вая ли. Чукӧртад кӧ коми гижысьястӧ, ме, гашкӧ, мыйкӧ чукӧрас висьтавны гижа — доклад модаӧн, мый йылысь ачым чайта коланӧн, дерт, лоӧ кӧ вын. Дзикӧдз бурдӧм вылӧ надея абу. Неуна кӧ эськӧ бурдышта ий — шань во-мӧд кежлӧ. Виччыся, мыйкӧ онӧ ыстӧй мен выльтор коми гижӧдысь. Висьӧмыд тайӧ юр вемтӧ тшӧтш пыдзыртӧ. Дерт эськӧ, вежӧрыд оз чин да, мудзан вежӧртӧмсьыс ӧдйӧ».

Кывлӧма сійӧ Крымад коми йӧз понда тӧждысьысь ёрт йылысь, сійӧ висьмӧм йылысь. Сылы гижӧ:

«Ок, сё муса друг! Пырысь-пыр жӧ эновтчы быд уджысь да босьтчы бурдӧдчыны, дзоньвидзатӧ дӧмны, омӧльӧн тай шуӧны тэнӧ, муса друг! Синваӧн тшӧкта тэнӧ видзны асьтӧ. Тэнад ӧд tbc, коньӧрӧй другӧй, — менам олӧмӧй, гашкӧ, эштӧма нин. Кӧть тэ эн кус ме моз. Оз кӧ Пӧддельнӧйын воссьы бурдӧдчанін, мыйӧн лоӧ туй — лок татчӧ дырджык кежлӧ. Эн виччысь нинӧм — пыр жӧ эновт уджъястӧ; верман кӧ, бура сёй; но толькӧ эн думайт, мый верман на уджавны, вежавидзӧмтӧ эновт, олышт кӧть неуна ас дортӧ, олӧмыд ӧд водзын на. Ме выйӧдз эн воштысь. Ме ӧд киссьӧм рӧзваль нин: тайӧ лун-вой нымӧн эг кув вӧркъяс понда. Пыр пыктала. Вӧркъясысь да сьӧлӧмысь ёнджыка куті повны тыяс дорысь.

Ковмас кӧ тӧлысь мында нюжӧдны бурдӧдчӧм срок, ыста телеграмма Обздравӧ да мед бара бураласны жӧ.

Нӧшта шуа: видз асьтӧ, муса друг!»

Медбӧръяысьсӧ Ионакӧд аддзысьлі Мӧскуаын — сійӧ вӧлі Крымсянь гортас локтӧ. Сёрни вылас век на важыс кодь, быттьӧ тэрыбджык вӧраса мем кажитчис сэки. Ме сылысь юалі — мися, «кыдзи-мый дзоньвидзалуныд?» — Сійӧ, зэв ёна чукрасигтырйи, нюммуні да шуис меным — «бурді», сэсся кыскис зепсьыс врачлысь удостоверенньӧ да шуис «со видзӧдлы!»; ме ӧдйӧджык босьті, сэтчӧ вӧлі гижӧма: «туберкулез третьей стадии». Ме нинӧм эг шу. Менам ёртъяс нинӧм жӧ эз шуны. Сэсся вель дыр сёрнитім миянын, сёрнитім быдтор йылысь — медъёнасӧ коми удж йылысь. Зэв нимкодь лои Ионалы, кор сылы висьтавлім: мися, ми, Мӧскуаса коми студентъяс, коми рытъяс вӧчлывлам, лӧсьӧдчам коми йӧз пытшкын уджавны.

Кор кутім сёрнитны учрежденньӧясӧс комиӧ пӧртӧм дискуссия йылысь (дискуссияыс вӧлі «Югыд туй»-ын), Иона пузис да зэв сьӧлӧмсяньыс шуис: «Бара заводитлам важ бӧрын выльысь косясьны коми кыв понда... Коми йӧзлы югыдлунсӧ перъям... Босьтчылам гижны гекзаметръясӧн».

Сэсся миянлы, студентъяслы, унаысь шуліс: «Вайӧ, — шуас, — коми сьыланкывтӧ сьылыштӧй, — гажӧй быри!»

Янсӧдчиганым шуам вӧлі сылы: «Мися, бурд ӧдйӧнджык!» Миянлы воча шуис, бара жӧ зэв сьӧкыдпырысь нюммунігтырйи: «Кысь эськӧ нин бурдны да, вотӧ кымын ӧд коми пармаад ола на!» — Кывъясыс эз имитны: сійӧ куим тӧлысь мысти кулі...

Кулі Иона... Уджыс сылӧн лоӧ ловъя. Йӧзӧс садьмӧдӧм уджыс сылӧн весь оз вош. Ӧні ми кодсюрӧ сӧмын Ионалысь уджсӧ тӧдам, кодсюрӧ казьтылам сійӧс. Коркӧ ӧд и сьӧд коми йӧз на бурӧн казьтыштас садьмӧдысьсӧ, ныр вылас усьтӧдзыс сы понда тӧждысьысьсӧ!