ГЕОРГИЙ СТЕПАНОВИЧ ЛЫТКИН

Георгий Степанович Лыткин чужис 1835 вося май 25 лунӧ (важ стиль серти) Сыктывкарын, вель озыр купеч семьяын, коді бӧрынджык рӧзӧритчис. Бать-мамыслӧн вӧлі 8 пи да 2 ныв. Кӧкъямыс арӧсӧн Ёгуш (кыдзи шулісны сійӧс гортсаыс) коли батьтӧг.

1844–1848 воясӧ Г. С. Лыткин велӧдчис Сыктывкарса уезднӧй училищеын, помаліс сійӧс зэв бура. Велӧдысьясыс корисны, мед мамыс мӧдӧдас сійӧс Вӧлӧгдаса гимназияӧ, кӧні Г. С. Лыткин водзӧ велӧдчис 1848–1854 воясӧ. Сэки нин сылӧн петкӧдчис литературнӧй да научнӧй уджӧ зільӧм. Каникулъяс дырйи сійӧ чукӧртіс коми фольклор, гимназияын литература йылысь сёрниясын вӧчис докладъяс коми кывъяслӧн тӧдчанлун да налӧн лоан история йылысь (морт — человек, коми, шайт — рубль да с. в.). Ыджыдджык классъясын велӧдчигӧн Г. С. Лыткин гижис коми кывбуръяс да ыставліс найӧс журналъясӧ. Жаль сӧмын, сылӧн кывбуръясыс да фольклорнӧй материалъясыс 1856 воын вошины и миянӧдз Г. С. Лыткинлӧн гижӧм текстъясысь колины этша, а кывбуръясыс — сӧмын 15 кымын — гижны босьтчысьлӧн произведениеяс, кодъяслӧн ыджыд художественнӧй тӧдчанлун, дерт, эз вӧв.

Г. С. Лыткин лӧсьӧдчис лоны Сыктывкарса уезднӧй училищеын велӧдысьӧн. А. И. Шёгренлӧн да М. А. Кастренлӧн финно-угорскӧй кывъяс кузя уджъясыс, а сідзжӧ роч кыв кузя И. И. Срезневскийлӧн книгаыс, кодъясӧс Г. С. Лыткин лыддис гимназияас велӧдчигӧн на, ышӧдісны думыштчыны кыв велӧдан наука йылысь и сэк жӧ Гельсингфорсса университет йылысь, кӧні велӧдісны финно-угорскӧй кывъяссӧ.

Вӧлӧгдаса гимназия бура помалӧм бӧрын Г. С. Лыткин муніс Петербургӧ, кӧні сійӧс сьӧлӧмсянь пӧся примитісны Шёгрен да Срезневский. Тайӧ кадас гортса олӧмыс вежсис, сылы дугдісны ыстыны сёян-юан да олӧм вылӧ сьӧм, и ковмис ӧткажитчыны Гельсингфорсӧ мунӧмысь да лои пырны велӧдчыны Петербургскӧй университетса историко-филологическӧй факультетӧ.

1855–1856 велӧдчан во заводитчигӧн вӧлі восьтӧма асыввывса кывъяс велӧдан факультет, кӧні мукӧд разрядъяскӧд тшӧтш вӧлі и монголо-калмыцкӧй. Г. С. Лыткин заводитіс велӧдчыны тайӧ разрядас. Бурмис и сылӧн олӧмыс: 1855 во помын учебнӧй округса попечитель нем виччысьтӧг вӧзйис Лыткинлы, кыдзи медбур студентлы, во кежлӧ 300 шайта стипендия, но сы пыдди мыйкӧ дыра кад велӧдчӧм бӧрас быть служитны народнӧй просвещение министерство системаын. Лыткин дыр мӧвпаліс: сійӧ гӧгӧрвоис — стипендия босьтӧм вӧсна ковмас ӧткажитчыны коми филология кузя радейтана уджысь. Но век жӧ сӧгласитчис босьтны стипендиясӧ.

Тайӧ кадсяньыс сійӧ дзикӧдз босьтчис монголистика велӧдӧмӧ да не ёна ыджыд кадӧн (1855–1860 воясӧ) шедӧдіс тӧдчана вермӧмъяс. Г. С. Лыткин эз сӧмын бура велӧдчы, но гижис ориенталистика кузя зэв тӧдчана научно-исследовательскӧй уджъяс. Сӧветскӧй учёнӧйяс вылӧ донъялӧны асыввывса йӧзлысь историясӧ да кывсӧ тӧдмалан уджъяс. Г. С. Лыткинӧс «лыддьӧны роч востоковедческӧй наукаын зэв тӧдчана учёнӧйӧн».

1859 воын Г. С. Лыткин дорйис диссертация и сылы вӧлі сетӧма зарни медаль. Сійӧ водзӧ нуӧдіс ассьыс уджъяссӧ, ветліс командировкаясӧ ылі Калмыкияса степьясӧ. 1860 воын Г. С. Лыткин ыстіс Астраханьсянь Петербургскӧй учебнӧй округын народнӧй просвещение кузя попечительлы шыӧдчӧм, кӧні гижис, мый аслас коми рӧдвужысь торйӧдчӧмыс сьӧкыда тӧдчӧ сылӧн олӧм вылӧ и, кутшӧм кӧть бур эз ло сылӧн водзӧ вылӧ учёнӧй карьераыс, сылысь дойдӧ сьӧлӧмсӧ, сы вӧсна мый сійӧ абу ас чужан муас да оз сет некутшӧм пӧльза аслас коми йӧзлы. Водзӧ сійӧ корис индыны асьсӧ Сыктывкарса уезднӧй училищеӧ смотрительӧн, кӧні сылӧн вӧлі эськӧ позянлун велӧдны коми кыв Сыктывкарса училищеясын.

Командировкаысь воӧм бӧрын Г. С. Лыткинлы колӧ вӧлі лоны Петербургса университетын калмыцкӧй кыв кузя лекторӧн, но ӧткажитчис таысь да водзӧ корис мӧдӧдны сійӧс Комиӧ. Но сылысь корӧмсӧ эз могмӧдны, эз сетны сылы места не сӧмын университетын, но и шӧр школаын политическӧй помкаяс вӧсна.

Г. С. Лыткинлӧн сійӧ кадса олӧм йылысь казьтылӧ «Земля и воля» революционнӧй организациялӧн Петербургскӧй комитетса член, учёнӧйлӧн матысса друг Л. Ф. Пантелеев (университетас велӧдчигӧн найӧ олӧмаӧсь ӧти патераын). Калмыкияса степьясысь Лыткин «воис буретш студентъяслӧн 1861 вося волнениеяс кадӧ, кор сійӧ дзикӧдз ӧтдортчис аслас воддза специальностьысь, но ӧзйис сійӧ кадса мӧвпъяснас, лоис Чернышевский дор пӧся уджалысьӧн и недыр мысти пырис «Земля и воля» обществоӧ, сы ордын патераас вӧлі весиг котыртӧма типография».

Г. С. Лыткин, кыв шутӧг, вӧлі матын революционнӧй делӧ дінӧ и, колӧ чайтны, сы бӧрся гусьӧн видзӧдіс полиция. Водзӧ олӧмыс сылӧн эз вӧв бур. 1870-ӧд воясӧ сійӧ гижӧ И. И. Срезневскийлы: «Шуны кӧ, меысь эз пет бур сяма морт... Велӧдчӧм бурмӧдӧм кузя сійӧ кадса реформаяс (1861 во) ёна ышӧдісны уджавны чужан муын, кӧні кӧсйыліс лӧсьӧдны меным торъя инспекция... народнӧй просвещение кузя сэкся министр. Ме виччыси, заводитчис... — реакция — и делӧыс лӧнис; 3 во ме виччыси кутшӧмкӧ буртор уджалӧм могысь и пыр вӧлі педагогӧ кандидат, сэсся (1865–69 воясӧ) — история да география кузя сверхштатнӧй учитель». Сійӧ воясас семьяыскӧд оліс тшыг нисьӧ пӧт, шедӧдіс кынӧмпӧтсӧ частнӧй урокъяс помысь.

1871 восянь кувтӧдзыс Г. С. Лыткин вӧлі Петербургса Квайтӧд гимназияын география да история кузя преподаватель. Сійӧ нуӧдіс и ыджыд научно-исследовательскӧй удж: лӧсьӧдіс «Географическӧй таблицаяс», а сідзжӧ общӧй география кузя учебник, коді петаліс куимысь. Бӧръя воясас Г. С. Лыткин дыр кад чӧж висис. Кувтӧдзыс некымын тӧлысь водзджык сійӧ гижис К. Г. Залеманлы, коді редактируйтіс Г. С. Лыткинлысь «Роча-комиа словарсӧ»: «Ноябрь шӧрсянь (1906 во) ме вися: первой инфлюенцияӧн, а сэсся шӧр пельын воспалениеӧн. Сӧмын январь 8 лунсянь ме нуӧда урокъяс, кӧть ранаыс и эз на дзикӧдз тупкысь». Г. С. Лыткин кувсис 1907 вося март 22 лунӧ (важ стиль серти).

Колӧ пасйыны Г. С. Лыткинлысь коми филология кузя уджъяссӧ. Сылӧн медшӧр научнӧй уджъясыс вӧліны коми кыв да литература кузя, а сідзжӧ пермскӧй кывъяс кузя исследованиеяс. Учёнӧйлӧн медся ыджыд заслугаыс — коми кывлысь звукӧвӧй нормаяссӧ урчитӧм, коді йитчӧма коми кыв шыяслы пасъяс (фонемаяс) восьтӧм да лӧсьӧдӧмкӧд. Г. С. Лыткинӧдз коми кыв тӧдмалӧм кузя уджалісны А. Шёгрен, М. Кастрен, Х. Габеленц, Ф. Видеман, П. Савваитов. Но асланыс исследованиеясын найӧ подулавсисны эз ловъя коми кыв вылӧ, а медсясӧ Матвейлӧн евангелие вылӧ, кодӧс комиӧдіс Сыктывкарса протоиерей А. Шергин кутшӧмакӧ коми кыв тӧдысь роч интеллигенциялӧн сёрни сямӧн. Такӧд йитчӧмаӧсь коми грамматика йылысь уджъясын став нелючкиясыс. Сійӧ жӧ кадас олысь И. А. Куратов пасйыліс, мый сійӧ коми грамматикаяссӧ «шогмытӧма гижӧма». П. Савваитовлысь «Грамматика зырянского языка» книгасӧ рецензируйтігӧн «Вологодские губернские ведомости» газетын И. А. Куратов 1865–1866 воясӧ гижліс: «Тайӧ сочинениеыс, кодлысь донсӧ некод оз кӧсйы уськӧдны, ёнджыка петкӧдлӧ миян кывлысь искусственнӧй системасӧ, а оз сылысь збыль типсӧ». Тадзи жӧ позьӧ донъявны Г. С. Лыткинӧдз лӧсьӧдӧм мукӧд коми грамматикаяс дай йӧзӧдӧм коми текстъяссӧ (найӧ бара жӧ медсясӧ роч вылысь комиӧдӧм гижӧдъяс).

Коми кыв фонетикаын Шергинлӧн нелючкиыс петкӧдчӧ сыын, мый сійӧ: а) гижӧ ны, ты, зы, лы, сы, ды ӧнія ні, ті, зі, лі, сі, ді (чорыд согласнӧй да гласнӧй и) пыдди: кӧны, сыдз, коды да с. в.; б) небыд согласнӧйяс бӧрын ы, ӧ оз гиж, на пыдди пуктӧ и, е: ичет, силӧм, ачис, вӧрзедчины да с. в. Гласнӧйясӧн тадзи вӧдитчӧмыс вайӧдіс кык сикас склонение да спряжение (чорыд да небыд) йылысь теорияӧ. Тайӧс ми аддзам грамматистъяслысь да переводчикъяслысь, кодъяс уджалісны Г. С. Лыткинӧдз: морт, вӧр, мунны вежласьӧны чорыд вариант (правилӧ) серти — вӧрын, вӧрӧ, мунӧ, мунӧны, а кӧч, туй, вӧчны — небыд вариант серти: кӧчес, туйе, туйин, вӧче, вӧчены.

Коми гижӧд кывйын Шергинлӧн нелючкиыс вайӧдіс ХІХ-ӧд нэмса став лингвистъясӧн да переводчикъясӧн коми фонетика да морфология дзугӧмӧ. Ӧтияслӧн тайӧ тӧдчис омӧльджыка (Шёгрен, Кастрен), мӧдъяслӧн — ёнджыка. Таысь кындзи, коми кыв омӧля тӧдысь языковедъяс торкисны литературнӧй кывсӧ сэтшӧм шыясӧн, кодъяс абу коми кывйын. Кастрен, шуам, сизим гласнӧй шыысь кындзи, пыртіс кӧкъямысӧдӧс — ä (сермäд — узда), Савваитов, кык гортӧм аффриката (ӧнія тш да ч) кындзи, лӧсьӧдіс торъя аффриката т да ч элементъясысь. Тайӧ аффрикатасӧ гижліс, шуам, ичӧт, чукӧр кывъясын (итчет, тчукӧр), но руч, мича да мукӧд кывъясын гижліс прӧстӧй ч шыпас. Н. П. Попов «Учебник зырянского языка» книгаын (1863 во) лӧсьӧдліс кык гора (звонкӧй) аффриката — дз и дз’: дзимбыр и кӧдз’ыд. Тайӧ оз лӧсяв кыв нормаыслы, сы вӧсна мый тайӧ кывъясас ӧти и сійӧ жӧ аффриката.

Коми кывлысь фонетическӧй системасӧ медводдзаысь петкӧдліс Г. С. Лыткин аслас грамматикаын, йӧз сёрниысь босьтӧм гижӧдъясын, роч гижӧдъяс комиӧдігӧн да словарьясын. Найӧс вӧлі йӧзӧдӧма сылӧн ыджыд тӧдчанлуна книгаын «Зырянский край при епископах пермских и зырянский язык», коді петіс Санкт-Петербургын 1889 воын. Водзджык уджавлысь учёнӧйяслысь сійӧ колис сӧмын ӧти нелючки — глаголлӧн кольӧм кадса формаын ы шыпас гижӧм, коді оз лӧсяв коми кыв нормалы — коми кывлӧн став диалектъясын шуӧны и гижӧны и: корис, узис да с. в. Унджык воддза учёнӧйясыс вӧдитчисны кольӧм кадса глаголын суффикслӧн кык вариантӧн (ы — и). Г. С. Лыткин, тыдалӧ, чайтіс, мый коми кывйын эм диалектнӧй вариант ы (сэки ӧд коми диалектъястӧ омӧля вӧлі тӧдмалӧма). Тайӧ ы шыпассӧ сійӧ гижліс аслас став уджъясын: муныс, вайыс, петыс да с. в.

Г. С. Лыткинлӧн кывъясын вежласьӧмыс да кывъяс артмӧдӧмыс ӧткодь: суффиксъясын кыдзи чорыд, сідзи и небыд согласнӧйяс бӧрын мунӧ ӧти шыпас: вӧрын, водзын, петӧ, кыйӧ, ыджыд, кӧдзыд да с. в. Г. С. Лыткин мыджсьыліс ловъя коми кыв вылӧ да пуктіс подув коми литературнӧй кывлӧн фонетикалы да морфологиялы. Революция бӧрын Г. С. Лыткинлӧн индӧдъясыс (торйӧн нин фонетикаын) пырисны сӧветскӧй кадса языковедъяслӧн (В. А. Молодцовлӧн, А. С. Сидоровлӧн, В. И. Лыткинлӧн, И. И. Размановлӧн, И. И. Тарабукинлӧн) грамматическӧй уджъясӧ.

Г. С. Лыткин гижис чужан кыв вылын медводдза коми грамматика. Тайӧ грамматикасьыс уна лыда терминъяс воисны ӧнія кадӧдз, шуам, ӧткымын падежъяслӧн нимъяс: нимтан (именительнӧй), керан (творительнӧй), петан (исходнӧй), ылыстчан (отдалительнӧй), матыстчан (приблизительнӧй), ним (имя), шы (звук), вуж (корень), лыд (число), кад (время), ӧнія кад (настоящее время), локтан кад (будущее время), нимбӧр (послелог) да с. в.

Г. С. Лыткин петкӧдліс зэв ыджыд интерес и коми кывлысь историясӧ да мукӧд кывъяскӧд сылысь йитӧдъяссӧ тӧдмалӧм дінӧ. Сійӧ лӧсьӧдіс ӧнӧдз медводдза да дзик ӧти сравнительнӧй словарь пермскӧй кывъяслысь. Тӧдмаліс да лыддис (расшифруйтіс) коми гижӧдлысь (письменностьлысь) стефановскӧй памятникъяс. Тӧдмаліс да чукӧртіс материалъяс коми кывлӧн диалектъяс йылысь.

Кувтӧдзыс медбӧръя воясӧ коми учёнӧй гижис зэв ыджыд научнӧй тӧдчанлуна удж. 1901 вося сентябрсянь 1907 вося январӧдз Императорскӧй наукаяс академиялӧн тшӧктӧм серти лӧсьӧдіс ыджыд роча-комиа словарь. Тайӧс сійӧ вӧчис Н. П. Поповлӧн рукописнӧй словарь серти.

Словарас 25 сюрс кымын кыв. Тайӧ революцияӧдз лӧсьӧдӧм медся ыджыд роча-комиа словарь. Сэні зэв уна кыв, коді ӧні абу коми кывлӧн диалектъясын (либӧ гежӧдика паныдасьлӧны кӧнкӧ ылі боки сёрниясын): пачкай (дрозд), ютыртны (дружить), муг рӧма (дымчатый), обны (заметать), зыльк (испарение), ёргыль (пьяница), бӧбан (истукан), небӧг (книга), кадж (метлица — трава), мутлак (ломоть), пегыш (кость, бабка), гор шӧдзан (кочерга), мӧдзир (кулак, сжатые пальцы), куныр (ненастье), сырмӧг (обледенение), кезмӧм (огорчение), шиндыртыны (озорничать), чарс (олений след), чал виж (оранжевый), оржи (осокорь), ичай (отчим), тотор (пигалица, птица), саль (пасмурная погода), исань (полей, трава), модз (приятель), сальня (ножная бабка у коня), мугыль (скучный), дзуги-дзаги гижӧд (тарабарщина), гадя (цапля), канты (овечья шерсть первой стрижки) да с. в.

Г. С. Лыткин комиӧдіс Епифаний Мудрӧйлысь важ роч литератураысь тӧдса произведение «Слово о житии и учении св. Стефана, бывшего в Перми епископом». Сылӧн переводъясыс, кыдзи и сыӧн гижалӧм оригинальнӧй коми народнӧй произведениеясыс — коми литературнӧй сёрнилӧн образецъяс, торйӧн нин фонетика, синтаксис да орфография нормаяс боксянь. Литературнӧй кывйӧ Г. С. Лыткин пыртіс уна дас кыв, кодъясӧс босьтіс разнӧй диалектъясысь, сёрниногъясысь да письменностьлӧн важ памятникъясысь. Г. С. Лыткинлӧн аслыссикас сёрни сямысь воис миянӧдз да наӧн вӧдитчӧны писательяс ӧнія литературнӧй кывйын, шуам, татшӧм терминъясӧн: эскыны (верить), мӧвпавны (думать), саридз (море), сынӧд (воздух), верӧс (муж), шыпас (буква), ӧксы (князь), дзоридз (цветок) да с. в.

Революция бӧрын В. А. Молодцовӧн лӧсьӧдӧм азбука зэв матын Г. С. Лыткинлӧн азбука дінӧ. Коми литературнӧй кыв сӧвмӧмкӧд тшӧтш сійӧ некымынысь вежсьыліс, но фонетика нормаясыс, кодӧс урчитліс Лыткин, воисны миян кадӧдз. На серти шы петкӧдлан быд пас (фонема) кутшӧмкӧ графическӧй средствоясӧн (аслыссикаслунӧн) быть петкӧдчӧ гижигӧн. Г. С. Лыткин медводз индіс, мый коми кывйын эм 33 шыпас (фонема) — 7 гласнӧй да 26 согласнӧй.

Г. С. Лыткин аслас «Зырянский край» книгаын, коді дыр кад чӧж вӧлі коми филологъяслӧн (В. Т. Чисталёвлӧн, А. А. Маеговлӧн, А. С. Сидоровлӧн, В. И. Лыткинлӧн да мукӧдъяслӧн) быд лунъя уджалан книгаӧн, сетіс не сӧмын нормативнӧй грамматика да словарь, но и лӧсьӧдіс тырмымӧн текстъяс, мед тыр-бура петкӧдлыны литературнӧй кывлысь нормаяссӧ. Тайӧ нормаясыс революция бӧрын, дерт, кутшӧмакӧ вежсисны (шуам, кӧть согласнӧй л да в шыпасъясӧн вӧдитчӧмын), но вежсьӧмъясыс эз вӧвны ёна тӧдчанаӧсь.

1926, 1975