ВЫЛЬ КОМИ ПОЭЗИЯЛӦН МЕДВОДДЗА ВОСЬКОВЪЯС
И. А. Куратовлысь, П. Ф. Клочковлысь да сійӧ кадся мукӧд гижысьяслысь творчествосӧ позьӧ шуны важ коми поэзияӧн. Сійӧ артмӧма вӧлі сё во сайын, коркӧ ХІХ-ӧд нэм шӧрын. Сійӧ кадас учёнӧйяс тӧдмалӧны коми кыв, уджалӧны вель уна талантливӧй лингвистъяс: П. И. Савваитов, Г. С. Лыткин, И. А. Куратов, Н. П. Попов, Н. Рогов, академикъяс А. М. Шёгрен, М. А. Кастрен, Ф. И. Видеман да с. в. Сэсся ХІХ-ӧд нэм помланьӧ да ХХ-ӧд нэмын пӧшти дзикӧдз кусӧ коми поэзия да коми кыв тӧдмалӧм. Сэки царскӧй правительство ёна топӧдӧ посни народностьясӧс, зільӧ бырӧдны налысь чужан кывсӧ.
1905 вося революция садьмӧдіс Россияса уджалысь йӧзӧс, тшӧтш и увтыртӧм национальностьясӧс. Ловзьыны кутіс и коми поэзия да филология. Краевед-учитель А. А. Цембер лэдзӧ роча-комиа словарь (1910 во), кык фольклорнӧй сборник (1911^колӧ гижны 1913 — А.В./^ да 1914 вояс). 1910-ӧд воясӧ ассьыс медводдза воськовъяс вӧчӧ и коми поэзия. Тайӧ поэзиясӧ ми нимтам выль коми поэзияӧн. Сійӧс панысьыс да котыртысьыс вӧлі Афанасий Афанасьевич^колӧ гижны Андреевич — А.В./^ Маегов.
А. А. Маегов 1910–1912 воясӧ велӧдчис Тотьмаса учительскӧй семинарияын. Сэки 1905 вося революциялӧн и гы шыыс абу на вӧлі дзикӧдз лӧньӧма, водзын мунысь мӧвпъяса семинаристъяслысь сьӧлӧмсӧ вӧлі гызьӧдӧ на. Татшӧм водзын мунысь велӧдчысьяс лыдас вӧлӧма и Маегов. Со мый сійӧ гижӧ автобиографияас 1927 воын Краснӧй профессура институтӧ пыригӧн: «Ӧткымын преподавательяс да велӧдчысьяс ме вылӧ, кыдзи инородец вылӧ, видзӧдісны зывӧктӧмӧн. Но вӧліны и сэтшӧм преподавательяс (И. П. Смирнов, Н. В. Ильинский — революционнӧй мӧвпъяса йӧз), кодъяс бур ёртъяс моз менӧ морт пыдди пуктісны да отсӧг сетісны. Семинария менсьым восьтіс синмӧс. Сэні ме лои атеист, коми школа да рӧднӧй литература дорйысь. Семинарияын вӧлі котыртӧма коми землячество, сэні мунісны дискуссияяс чужан кыв, литература да коми школа йылысь, коми йӧзлӧн олӧм йылысь. Тырвыйӧ веськыд мировоззрение семинария, дерт, эз сет. Меным да миян землячестволы эз удайтчы тӧдмасьны некутшӧм революционнӧй партия программаӧн... Менам юрын артмис ӧтгудыр анархо-революционнӧй видзӧдлас, кодӧс веськӧдӧма вӧлі енмӧс да царӧс чӧвтӧм, озыръяслысь властьсӧ бырӧдӧм вылӧ».
Семинариясӧ помалӧм бӧрын А. А. Маегов татшӧм жӧ нырвизь нуӧдӧ. Со мый сійӧ водзӧ гижӧ автобиографияас: «1912 восянь 1914 вося арӧдз учителялі Нёбдінын. Босьтчылі нуӧдны революционнӧй агитация да котыртны учительясӧс, но нинӧм эз артмы. Народнӧй училищеса инспектор кыкысь чирыштіс менӧ, грӧзитчис вӧтлыны, арестуйтны да мӧдӧдны ссылкаӧ».
А. А. Маегов кывъяс серти, «1913-ӧд воын арнас сійӧ тӧдмасьӧ Нёбдінын М. Н. Лебедевкӧд да ышӧдӧ сійӧс, кыдзи коми кыв тӧдысь мортӧс, гижны комиӧн. Сэки жӧ ачыс Маегов лӧсьӧдӧ «Кось вылӧ» кывбур. М. Н. Лебедевлысь революционнӧй сяма басняяссӧ да ассьыс гижӧдсӧ Маегов мӧдӧдӧ А. А. Цемберлы, коді сэки лэдзис коми гижӧдъяс. Цембер Лебедевлысь баснясӧ печатайтіс, а Маеговлысь гижӧдсӧ эз. Сылысь кывбурсӧ йӧзӧдісны сӧмын революция бӧрын «Гӧрд пӧлян» нима революционнӧй сьыланкывъяс сборникын».
А. Маеговлысь кывъяссӧ кытсюрӧ колӧ гӧгӧрвоӧдны. 1921 воын лэдзӧм «Гӧрд пӧлян» сборникын Маеговлысь кывбурсӧ вӧлі лэдзӧма мӧд нимӧн — «Выль туй вылӧ!» 1913 воын А. А. Маегов ыстіс миянлы, Тотьмаса коми семинаристъяслы, ассьыс коми революционнӧй кывбурсӧ да М. Н. Лебедевлысь кывбуръяссӧ, на лыдын вӧлі и Лебедевлӧн басня «Ичӧт Чери да ыджыд Чери». Кывбурсӧ вӧлі гижӧма киӧн, печатайттӧдзыс на. Сійӧс вӧлі йӧзӧдӧма сӧмын 1914 воын А. Цемберлӧн фольклорнӧй сборникын. М. Лебедев басняын сёрниыс муніс «Октябрь 17-ӧд лунся царскӧй манифест йылысь». Авторыс веськыда смекайтчӧ сы вылын. Но Цембер, тыдалӧ, абу гӧгӧрвоӧма, кутшӧм вӧля йылысь мунӧ сёрниыс. Гӧгӧрвоис кӧ, дерт, эз лэдз татшӧм баснятӧ.
А. А. Цембер ёна полігтыр йӧзӧдліс революционнӧй сяма кывбуръястӧ. Меным веськавліс Цембер да Лебедев костын 1913 вося гижасьӧмыс.
А. Цембер гижӧ М. Лебедевлы, пола пӧ сюйны аслам сборникӧ «Гажаджык, коми йӧз, олӧй» кывбуртӧ. А Лебедев вочавидзӧ: не татшӧмторъяс пӧ ӧні йӧзӧдӧны роч кыв вылын, нинӧмысь пӧ повны! М. Лебедевлӧн «Гажаджык, коми йӧз, олӧй» кывбурас абу нинӧм сэтшӧмыс, кытчӧ эськӧ вермис крукасьны царскӧй цензура. А. Маегов кывбурын вӧліны збыль революционнӧй мӧвпъяс, коми йӧзӧс тышӧ чуксалӧм, шуам, кӧть со татшӧм строкаяс:
Дыр нин ми синваяс кисьтам,
Ёна нин юкалӧ мыш,
Кабакӧд ветлыны письтам.
Тӧдам роч царлысь ёсь гыж!^А. Цемберлы ыстӧм кывбурас «роч царлысь» пыдди вӧлі «роч сюзьлысь». Та йылысь Маеговыс ачыс вӧлі пасйӧма./^
Кыпӧдчӧй, коми йӧз, чеччӧй!
Сьӧлӧмын пуӧ нин вир.
Озырлы, лёклы эн сетчӧй.
Кось вылӧ мунамӧй пыр!
Дерт, татшӧм гижӧдтӧ Цембер вермис и не лэдзны. Ми сэки эг гӧгӧрвоӧй, мыйла М. Н. Лебедев дыр гижис рочӧн, а сэсся 1913 воын босьтчис гижны комиӧн. Вӧлӧмкӧ, сійӧс ышӧдӧма коминас гижны А. А. Маегов. А. Маеговлӧн, М. Лебедевлӧн кывбуръясыс ӧзйӧдісны, ышӧдісны босьтчыны коми поэзия бердӧ и менӧ.
Революцияӧдз демократическӧй мӧвпъяс паськӧдӧ йӧз пӧвстын и М. Н. Лебедев. Сылӧн видзӧдласъясыс сэки вӧліны матынӧсь А. А. Маеговлӧн мӧвпъяс дінӧ. «Среди медведей» роч висьтын, кодӧс вӧлі йӧзӧдӧма 1914 воын «Известия Архангельского общества изучения Русского Севера» журналын (№ 15 да 17), М. Лебедев сетӧма яръюгыд серпас сиктса учитель-демократ Василий Васильевич Казанцевлысь. Тадзи нимтӧ да ыдждӧдлӧ Лебедев ассьыс геройсӧ, коді «кык во чӧж нин учителялӧма ӧти коми сиктын да бура вӧлӧм тӧдӧ сэтчӧс олысьяссӧ».
М. Н. Лебедев со мый висьталӧ аслас герой йылысь, коді мужикъяскӧд тшӧтш мунӧма кыйсьыны вӧрӧ: «Казанцев здоровайтчӧ вӧлі тӧдса крестьянакӧд киасьӧмӧн, сёрнитӧ накӧд комиӧн, ветлывлӧ накӧд вӧравны. Сійӧ тшӧктӧ вӧлі видзны да дӧзьӧритны вӧр, мунӧ вина юӧмлы паныд, лӧгпырысь сёрнитӧ лесник да объездчикъяс йылысь, кодъяс калым пычкисны крестьяналысь».
Лебедев аслас висьтын вайӧдӧ и дзик мӧд сикас образ. Бипур дорын пукалігӧн ӧти вӧралысь нуӧдӧ татшӧм сёрни: «Со, шуас, ме ӧтчыд муні школаса библиотекаӧ книга вежны. Сулала коридорас, кыла, библиотекаас учительница сёрнитӧ ыджыд гӧлӧсӧн: «Надоели мне эти противные зыряне! Беспрестанно за книгами лезут! Точно понимают что-нибудь в чтении!»
«А ӧд ачыс учительницаыс, — водзӧ висьталӧ вӧралысь, — коми морт жӧ, татчӧс коми ныв, абу весиг поп ныв ни дяк ныв, а гӧль крестьянин семьяысь. Эз кӧ сетны сылы земскӧй стипендия, кодӧс крестьянаыс корисны, вӧлі эськӧ сійӧ мукӧдъяс моз прӧстӧй деревенскӧй ныв».
«Татшӧм сёрни бӧрын, — водзӧ гижӧ Лебедев, — вӧралысьяс дыр тшӧк ланьтӧмӧн олісны. Казанцев жугыля видзӧдіс би вылӧ да мӧвпаліс сы йылысь, мый коми интеллигенция да коми йӧз костын эм пыдӧстӧм пропасть».
М. Н. Лебедев аслас висьтын петкӧдлӧ кык коми интеллигентлысь олан сямсӧ да видзӧдласъяссӧ: водзын мунысь Казанцевлысь да нырсӧ вылӧ лэптӧм «интеллигентнӧй» нывлысь, кодлы зывӧк прӧстӧй коми мортыс. Вылын ныра татшӧм «коми» нывъясыд (а татшӧм йӧзыс сэки вӧлі уна!) коми йӧзыдлы, дерт, эз вермыны сетны колана литературатӧ да образованиетӧ.
Веськыда кӧ шуны, Казанцевлысь образсӧ серпасалігӧн Лебедев тӧд вылас кутіс А. А. Маеговӧс, коді кык во сыкӧд ӧти сиктын уджаліс и матын зэв сулаліс прӧстӧй коми йӧз дорас.
1913 во бӧрын А. Маегов да М. Лебедев дыр кежлӧ дугдылісны гижӧмысь — 1914 воын кыкнаннысӧ босьтісны война вылӧ. Коркӧ сэсся дыр мысти, война помасьӧм да революция бӧрын, 1918 воын нин, бӧр босьтчисны комиӧн гижны. Первой кадас весиг и сэки М. Н. Лебедевлӧн петавлісны зэв тшӧкыда роч статьяяс «Зырянская жизнь» газетын.
А. А. Маеговӧс 1918 вося январын бӧрйисны Помӧсдін участокса нарсудьяӧ. Тайӧ кад йывсьыс сійӧ тадзи гижӧ аслас автобиографияын: Помӧсдінын «ме нуӧді агитация Сӧветъяс дорйӧм вӧсна, государствоысь вичко торйӧдӧм да попъяслысь му-видз мырддьӧм вӧсна. Сэк жӧ котырті литературнӧй кружок».
Помӧсдінса тайӧ литературнӧй кружокыс вӧчис ыджыд удж: сэні гижӧны коми кывбуръяс да поэмаяс, комиӧдӧны роч пьесаяс да революционнӧй сьыланкывъяс, котыртӧны коми рытъяс. Тайӧ кружокыс отсаліс вель уна том гижысьлы, котыртіс найӧс, чуйдӧдіс да ышӧдіс гижны комиӧн. На лыдын гижысьяс — Тима Вень, Жан Морӧс, Сандрик Микол, Вась Педӧр. Дерт, найӧ вӧчисны сэки коми литература туй кузя медводдза воськовъяс, кок шыыс налӧн муртса на вӧлі кылӧ. Буретш сэки жӧ Сӧвет власть борд улын коми литература кутіс ӧдйӧ сӧвмыны да ёнмыны, зумыда восьлавны водзӧ.
А. А. Маегов кужліс кыпӧдны мортлысь сьӧлӧмсӧ, ышӧдны сійӧс удж вылӧ, котыртны литераторъяслысь удж.
Татшӧмӧсь вӧліны выль коми поэзиялӧн медводдза воськовъясыс. Ме шулі нин, мый Октябрса революцияӧдз коми литература эз вермы сӧвмыны: царскӧй правительство быд ногыс падмӧдіс коми литературалысь кыптӧмсӧ да ёнмӧмсӧ. Сӧветскӧй власть дырйи сӧмын лои позянлун коми литературалы (кыдзи и Россияса мукӧд йӧзлӧн литератураяслы) нормальнӧя сӧвмыны, зумыда сувтны ас кок йылӧ. Быд народӧн ас кывъя литература да школа лӧсьӧдӧм — сійӧ программнӧй вопросъяс. В. И. Ленин, кодлы чужан лунсяньыс 100 во тырӧмсӧ ми ӧні пасъям, со мый шуліс 1919 воын: «Ми быд ног отсалам быд народностьлы асшӧр выйӧ (самостоятельнӧя) да свободнӧя сӧвмыны, ас кыв вылын литература лӧсьӧдӧмлы да паськӧдӧмлы». В. И. Ленинлӧн тайӧ кывъясыс заводитчисны пӧртсьыны олӧмӧ сӧмын 1918 во помын, кор вӧлі котыртӧма коми литературнӧй организация.
1969
