ВЫЛЬ КНИГАЯС ЙЫЛЫСЬ
(Стӧчмӧдӧмъяс)
Неважӧн петісны книгаяс: С. Попова «Страницы из истории коми театра» (1966) да А. А. Вежев «Зарождение и становление коми советской литературы» (1966). Тайӧ книгаясас сёрниыс мунӧ сӧветскӧй коми литература да коми сӧветскӧй сценическӧй искусство артмӧм да сӧвмӧм йылысь. Петкӧдлӧма, кыдзи найӧ чужисны да быдмисны, сӧвмисны да ёнмисны. Книгаясас вайӧдӧма вель уна фактическӧй материал, вӧчӧма анализ да с. в.
Ме ог кӧсйы книгаяссӧ быд боксянь донъявны, шуа сӧмын — наын эм уна выльтор коми литература да театр история йылысь. Тайӧ зэв колана книгаясас петкӧдлӧма (кӧть и зэв дженьыдика) коми литература да театр йылысь, вайӧдӧма ылӧ кольӧм фактъяс, кодъяс вӧлӧмаӧсь 40–50 во сайын.
Авторъясыс тайӧ кадас эз на вӧвны тыр арлыда йӧз, ас синъяснас эз вермыны аддзывны сэкся вӧвлӧмторъяссӧ. Та вӧсна книгаяссӧ гижӧмаӧсь ёнджыкасӧ архивнӧй документъяс серти, сэкся газетъясын йӧзӧдӧм пасйӧдъяс серти да случайнӧй материалъяс серти. Сы вӧсна и артмӧмаӧсь кӧнсюрӧ торксьӧмъяс, ӧшыбкаяс. Ме кӧсъя веськӧдны татшӧм торксьӧмъяссӧ; торйӧн нин, кор мунӧ сёрни сэтшӧм фактъяс йылысь, кодъяс 50 во сайын ме син водзын мунісны. Ме кӧсъя стӧчмӧдны со кутшӧмторъяс.
1. С. Попова гижӧ (видзӧд 8 лист бок), мый 1917 воын Сыктывкарса нардомын петкӧдлӧмаӧсь комиӧн Н. Гогольлысь «Женитьба» (но нинӧм оз гиж, кутшӧм тӧлысьын сійӧ вӧлӧма, коді комиӧдӧма да коді сувтӧдӧма), а 1918 вося декабрь 26 лунӧ пӧ комиӧн ворсӧмаӧсь А. Чеховлысь «Предложение». Татчӧ колӧ содтыны, мый 1917 вося августын Сыктывкарса нардомын петкӧдлісны Л. Толстойлысь комиӧдӧм пьеса «От него все качества». Постановканас веськӧдліс М. Д. Кузьбожева (бӧрынджык сійӧ — тӧдчана общественнӧй деятель, В. И. Сорвачёвлӧн гӧтыр).
С. Попова зэв этша гижӧ медводдза коми спектакльяс йывсьыд. А 1918 воад вель уна спектакль нин коминад петкӧдлісны. Ме ас синмӧн аддзылі, кыдзи июнь тӧлысьын Яренскын ворсісны комиӧдӧм пьеса (сэні вӧлі сэки учительскӧй курсъяс). Ноябрын Тентюковын пуктісны К. Лукашевичлысь пьеса. Тулыснас на Помӧсдінын петкӧдлӧмаӧсь кутшӧмкӧ комедия, кодӧс ворсӧмаӧсь В. Т. Чисталёв, И. Т. Чисталёв да А. А. Маегов. С. Попова на йылысь кыв ни джын оз висьтав, кӧть «Ордымын» да «Зырянская жизньын» пасйылӧма вӧлі тайӧс.
2. Сійӧ лист бокас жӧ С. Попова гижӧ: Нардом сцена вылын 1918 вося декабрь 26 лунӧ медводдзаысь сьылісны комиӧн «Интернационал», кодӧс пӧ вӧлі комиӧдӧмаӧсь сыктывкарса поэтъяс В. Савин, А. Маегов да И. Чисталёв. Тайӧ абу збыль. Медводдзаысь комиӧн «Интернационалсӧ» сьылісны збыль 1918 вося декабрын концерт дырйи (ме ачым кывзі) мӧд тшупӧда школаын (вӧвлӧм женскӧй гимназияын, ӧні сійӧ керкаыс эм на Орджоникидзе нима улича вылын). Тайӧ пролетарскӧй гимнсӧ комиӧдӧма вӧлі И. Т. Чисталёв, а куим поэтыс — В. Савин, А. Маегов да В. (абу И.) Чисталёв выль текст лӧсьӧдісны сёрӧнджык нин, 1919 воын.
3. С. Попова зэв скупа гижӧма Сыкомтевчук йылысь. Тайӧ вӧлі медводдза коми театральнӧй труппа (мед кӧть и любительскӧй), и сы йылысь колӧ вӧлі кузьджыка гижны, пасйыны став активсӧ, урчитны став пьесаяссӧ, кодъясӧс петкӧдлісны найӧ. С. Попова вунӧдӧма пасйыны сэтшӧм йӧзӧс, кыдзи А. Н. Чеусова (вежсьывтӧм суфлёр), А. Н. Надеев, Т. Т. Сердитов, кодъяс вӧліны Сыкомтевчукын зэв активнӧй членъяс, тшӧтш и тайӧ труппаыслы подув пуктысьяс.
4. Некӧн абу казьтыштӧма и коми композитор А. Г. Осиповӧс, коді лӧсьӧдлӧма музыкасӧ уна пьесалы (шуам кӧть, «Клин клином» В. Лекановлӧн, «Северное сияние» Г. Ермаковлӧн, «Зарни кыв» В. Юхнинлӧн да с. в.). Колӧ, дерт, вӧлі пасйыны художник Кыневӧс, коді рисуйтіс декорация «Ыджыд мыж» пьесалы. Петкӧдлӧма вӧлі типичнӧй коми сикт, артмӧма зэв мича. Ӧд коми морт сэки медводдзаысь на аддзыліс ассьыс сиктсӧ сцена вылысь! Тайӧс оз позь шуны ичӧт вӧвлӧмторйӧн.
Эмӧсь нелючкияс и А. А. Вежев книгаын. Невернӧй переводъяс, шуам кӧть: «Сы мича дзоридзьяс дінсьыс ме чукті» вуджӧдӧма роч вылӧ: «От этих красивых цветов и я родился» (59 лист бок), а колӧ откололся, отщепился, т. е. отошел, отстранился (мича дзоридзьяснас шуӧма коми поэзия).
А. А. Вежев гижӧ (видзӧд 18 лист бок): 1920 воясӧ пӧ Тима Вень да Илля Вась зільлісны лӧсьӧдны «чистӧй» коми (ва коми) кыв. Сёрниыс мунӧ, дерт, литературнӧй кыв йылысь. Авторыс либӧ оз гӧгӧрво, мый сэтшӧм ва комиыс, либӧ абу тыр-бура тӧдмалӧма индӧм поэтъясыслысь произведениеяссӧ, гижан сямсӧ да лексиканас вӧдитчӧмсӧ.
Ва комиӧн ми шуам пуристъясӧс, кодъяс некутшӧма оз вӧдитчыны мукӧд йӧз сёрниысь босьтӧм кывъясӧн, сэтшӧм кывъяссӧ тодмышкалӧны. Миян Комиын сэтшӧмыс вӧлі Г. С. Лыткин (1835–1906), коді зілис шыблавны став заимствованиеяссӧ да вежлавны искусственнӧй коми кывъясӧн либӧ важ (вунӧдӧм) кывъясӧн (шуам: сӧвет — ӧксьӧм, петук — ай курӧг, жалитны — пойгыны да с. в.). Сӧветскӧй кадӧ ми тӧдлім Г. С. Лыткинлысь сӧмын ӧти последовательӧс — А. А. Чеусовӧс, коді весиг ассьыс ним-овсӧ вӧлі комиӧдӧма — Габӧ-Педӧр-Ӧльӧксан-пи, Ӧлексей нима. Сійӧ вӧлі принципиальнӧ оз вӧдитчы заимствуйтӧм кывъяснад, весиг собственнӧй нимъяс вӧлі комиӧдӧ: г. Устюг — «Лунвыв ю кар», буквальнӧ, «город Южной реки».
Тима Вень да Илля Вась ва коми дор некор эз сулавлыны, ассьыныс кывбуръяссӧ гижигӧн эз вакомиасьлывлыны (морттӧ колӧ донъявны удж сертиыс). Вайӧда некымын пример. Босьтам Тима Веньлысь «Майбыр Май» кывбур. Сэні витӧд юкӧныс рочысь босьтӧм кывъяс, шуам кӧть: дядь, челядь, рад, сапӧг, скӧт, ӧтвечайт, гӧль, майыштчыны, рай да с. в. «Войвыв страдна» кывбурын 29-ысь паныдасьлӧны роч кывъяс: море (саридз пыдди), дум (мӧвп пыдди), заптыны (дасьтыны пыдди), думыштны (мӧвпыштны пыдди) да с. в.
Позьӧ вайӧдны примеръяс и Илля Вась кывбуръясысь. «Гортӧс колигӧн» кывбурын (гижӧма кывбурсӧ 1917 воын) авторыс 18-ысь вӧдитчӧ роч кывъясӧн (ставыс кывбурас 118 кыв). Сійӧ босьтӧ рочысь татшӧм кывъяс: гуляйтны, думайтны, марайта, старайтча, дум, думыштлы, тетрадь, перӧ, скӧр, да, и, вӧд да с. в. Сылӧн «Мунӧны» поэмаас (гижӧма 1927 воын) 150-ысь паныдасьлӧны роч кывъясыс, на лыдын сэтшӧм кывъяс, кодъясӧс кокньыда позьӧ вӧлі вежны коми кывъясӧн: тракнит (нетшышт), плеш (кымӧс), столб (сюръя), век (нэм), блед (кельыд), чвет (дзоридз), пукӧвӧй (гӧн), бать (ай), детина (зонка), дум (мӧвп), море (саридз), смел (повтӧм) да с. в. Илля Васьыд тӧдӧ вӧлі, дерт, мый рочысь босьтӧм кывъяссӧ позьӧ вӧлі вежны коми кывъясӧн, но абу вежӧма — мед выразительностьсӧ не бырӧдны.
Коми литературнӧй кыв лӧсьӧдігӧн да сӧвмӧдігӧн, дерт, босьталӧма вӧлі мыйтакӧ кывъяс диалектъясысь да важ сёрниысь, но таын нинӧм абу лёкыс, тайӧ литературнӧй лексика озырмӧдан нормальнӧй туй. Татшӧм кывъяснас вӧдитчӧны орччӧн роч кывъяскӧд (саридз — море, сӧмын — толькӧ, веритны — эскыны, нӧшта — ещӧ). Тадзи озырмӧ миян кывлӧн синонимикаыс. Литературнӧй кывтӧ озырмӧдӧны и искусственнӧя артмӧдӧм выль кывъяс, бур ногӧн кӧ найӧс лӧсьӧдӧма. Татшӧм кывъясыд озырмӧдӧны миянлысь сёрнинымӧс (медъёнасӧ нин поэтическӧй кывтӧ), сы вӧсна мый артмӧны зэв колана синонимъяс (кывбур — стих, серпас — картина, мӧвп — дум). Татшӧм уджад абу некутшӧм вакомиасьӧм, абу некутшӧм пуризм. Литературнӧй кыв сӧвмӧдігӧн быдӧн татшӧм туй кузя мунӧны, тадзи озырмӧдӧны да мичмӧдӧны сёрнитӧ.
Ме чайта, поэзияын серьёзнӧя уджалысь йӧз пӧвстын некор и некӧн эз вӧвлыны пуристъяс, вакомиасьысьяс. Г. С. Лыткин да А. А. Чеусов эз вӧвны коми поэтъяс и, та вӧсна, найӧ эз тӧждысьны кыв озырмӧдӧм понда, а тӧждысисны кыв «весалӧм» вӧсна. На ногӧн «весасигад» коми кывйыд вӧлі гӧльмӧ.
1966
