КОМИ ЛИТЕРАТУРА ЙЫЛЫСЬ МӦВПЪЯС
Унатор му вылад эм, мый йылысь позьӧ сёрнитны чӧла да лӧня; ньӧжйӧник мойдны сэтчӧдз, кытчӧдз оз унмовсь кывзысьыд. Сідзи ми мойдлывлам посньыдикторъяс йылысь, кодъяслӧн тӧдчанлуныс ичӧт, кодъяс оз висьтавны гырысь лоӧмторъяс йылысь, кодъяслӧн доныс йӧз костас, олӧмын сэтшӧм ичӧт, весиг сьӧлӧм тіпкӧмтӧ оз ӧддзӧд, мӧвпъястӧ оз вӧрзьӧд ни оз шызьӧд.
Коми литератураыд да коми кывйыд, налӧн общественнӧй функцияыс да историяыс — зэв ыджыд тема, код йылысь он вермы сёрнитны лӧня да чӧла. Найӧ мунісны зэв кузь туй. Эз вӧв шыльыд сійӧ туйыс, чукыля-мукыля, тёпкана-шыбӧля вӧлі; паськыд нюр вывті, лӧптӧн тырӧм шор вомӧн, тшем сулалысь вӧр пыр муніс сійӧ туйыс, писькӧдчис сійӧ косьӧн да зыкӧн паськыдінӧ — дзоридзӧн тыр видз вылӧ.
Кузь вӧлі туйыс и коми литературнӧй кывлӧн: 600 во чӧж сійӧ сӧвмис да ёнмис. Ичӧтик жборган шӧрсянь сійӧ заводитчис, сэсся ньӧжйӧникӧн пыр ыдждіс, ичӧт шорысь лои визув ю, визув юысь паськыд ва, коді шуньгӧ-мунӧ водзӧ, шыльыд рӧмпӧштан моз югъялігтыр.
Тадзи кыптіс да содіс коми литература, тадзи сӧвмис миян гижӧд кыв. Эз вӧв шыльыд сылӧн сӧвман туйыс: медводдза воськовъяссяньыс ӧнія кадӧдз муніс да мунӧ зэв чорыд тыш коми литература да коми кыв вӧсна, найӧс общественнӧй олӧмӧ пыртӧм вӧсна. Вӧліны и эмӧсь налы паныд мунысьяс и найӧс дорйысьяс. На костын муніс чорыд вензьӧм 600 во чӧж. Мунӧ и ӧні на: ӧтияс зільӧны быдлаысь вӧтлыны коми кыв да литература, мӧдъяс кыдз вермӧны дорйӧны. Мукӧдыс чайтӧны, вензьӧмыс пӧ неважӧн сӧмын заводитчис. Ме тайӧ гижӧдас кӧсъя петкӧдлыны, мый татшӧм вензьӧмыс мунӧ важӧн нин, мунӧ дугдывтӧг коми гижӧд чужан лунсяньыс.
Быдӧн тӧдӧны, мый медводдза гижӧдыс коми кыв вылын петіс ХІV-ӧд нэмын. Ті чайтанныд, быдӧн нимкодясисны сэки тайӧ культурнӧй достижение вылас? Эз быдӧн. Со мый гижӧ ХІV-ӧд нэмса писатель Епифаний Мудрый: «Кодсюрӧ, жеб мывкыда йӧз («скудные умом») шуӧны: мыйла пӧ коми книгаяссӧ гижӧмаӧсь? Войдӧр жӧ Коми муын найӧ абу вӧлӧмаӧсь... Ӧні со, кор му вежӧмӧдзыс сӧмын нин 120 во, кутшӧмкӧ коми гижӧд лӧсьӧдӧмаӧсь!» (Сэки вӧлі енлы эскысьяс виччысьӧны 120 во мысти «му вежӧм».)
Татшӧм жеб мывкыда йӧзыд вӧліны и сёрӧнджык, найӧ некор эз бырлыны, пыр найӧ кыдзи вермисны падмӧдісны коми литература сӧвмӧдӧмсӧ. Мыйӧн сӧмын найӧ эз повзьӧдлыны коми литература дорйысьястӧ: «му вежӧмнад», и коми йӧз бырӧмнад, и коми кывйыд пӧ гӧль да мисьтӧм, сэні пӧ зэв уна роч кыв, сы понда некутшӧм литература пӧ коми кыв вылын лоны оз вермы, да и оз пӧ ков литератураыс, некод сійӧс оз лыддьы да с. в.
Мукӧдыс веськыда вӧлі шуӧны 150 во сайын на: коми кывйыс пӧ важӧн нин бырӧма. Та йылысь висьталӧ А. Флеров «Зырянская грамматика» дінӧ водзкывйын (1813 во): сэкся писательяс пӧвстын пӧ вӧліны сэтшӧмъяс, кодъяс лысьтісны шуны, мый «коми кыв важӧн нин вошӧма». Тадзи революцияӧдз вӧлі шуӧны рочӧ пӧртан царскӧй политика нуӧдысьяс. Найӧ вӧлі полӧны национальнӧй вежӧр садьмӧмысь. Сэкся просвещенецъясыд со мый вӧлі гижӧны: «Вынсьӧдӧй кывсӧ письменностьӧн, неуна литературнӧя шыльӧдыштӧй, висьталӧй сылӧн грамматическӧй правилӧяс йылысь, пыртӧй сійӧс школаӧ, и буретш (страшнӧ шуныыс) вынсьӧданныд да сӧвмӧданныд индӧм народностьсӧ» («Журнал министерства просвещения», 1837 вося февраль, 37 л. б.).
Татшӧм сяма гижӧдъястӧ ми вермам вайӧдны уна-уна. Со кутшӧмкӧ Аврамов гижӧ: «Комияслӧн абу некутшӧм письменнӧй памятникъяс, оз тӧдны ассьыныс историясӧ и ӧні найӧ кыв вылын лэдзӧм книгаяссӧ да переводъяссӧ оз лыддьыны... сы вӧсна мый налы лӧсялӧныджык роч книгаяс. Ачыс кывйыс гӧль и сы вӧсна зэв уна, ӧні пӧшти джын кывйыс пырӧма рочысь». («Вологод. губ. ведомости», 1859, № 28). А со коми кывлы мӧд паныд мунысь гижӧ: «Колӧ-ӧ содтыны ӧнія кадӧ коми литература — правительстволӧн вына зілян кадӧ — пыртны прӧстӧй йӧз пӧвстӧ начальнӧй роч грамотность? Ӧнія кадся коми кывлы таын коланлуныс абу» («Вологод. епархиальные ведомости», 15.ХІІ. 1904).
Татшӧм видзӧдласа вӧлі и Клавдий Попов, коді гижліс «Зыряне и зырянский край» нима книга (1874 во). Тайӧ книгаас сійӧ быд ног кулитӧ коми кывсӧ, коми йӧзӧс, комияслӧн пӧ абу асланыс поэзия ни аслыссикас сьыланкывъяс. Кл. Попов зывӧктӧмпырысь пасйӧ, мый эмӧсь пӧ и коми гижӧд дор сулалысьяс, шуам кӧть пӧ И. А. Куратовӧс да В. Е. Кичинӧс.
И збыль, коми литература дор олысьяс вӧліны важысянь. На лыдын эз сӧмын коми учёнӧйяс да поэтъяс вӧвны (П. Ф. Клочков, Г. С. Лыткин, И. А. Куратов, А. А. Цембер), но и водзын мунысь роч интеллигенция (историк Н. И. Надеждин, филолог П. И. Савваитов, лексикограф Н. П. Попов, писатель М. Н. Лебедев да уна мукӧд). Найӧ зілисны нормируйтны коми кывсӧ, озырмӧдны, шыльӧдны-мольӧдны литературнӧй кыв.
Сэтшӧм йӧзыс эз сӧмын учёнӧйяс да поэтъяс пӧвстын паныдасьлыны, но и прӧстӧй интеллигенция пӧвстын. Та йылысь висьталӧ, шуам кӧть, А. Поповлӧн «Путевые заметки» статья (йӧзӧдӧма «Вологод. губ. ведомости» газетын 1848 воын), кӧні сійӧ гижӧ: «Мый кӧть оз артмы, а лоӧ сідз, мый аддзысясны и сэтшӧмъяс, кодъяс кутасны козьнавны комияслы поэзия да ещӧ сэтшӧмӧс, кутшӧм Байронлӧн либӧ Гётелӧн: изобретениеяс нэмӧ, чудояс нэмӧ мыйсӧ сӧмын оз вӧчны кужысь йӧз... Менам эм роч вылысь коми вылӧ вуджӧдӧм некымын повесть». «Путевые заметки» гижӧдын А. Попов вайӧдӧ тшӧтш и ёртыслысь мӧвпъяссӧ (найӧ туй вылас вӧлӧмаӧсь кыкӧн): «Буртор эськӧ вӧлі, кодкӧ кӧ комияс дор сулалысьясысь вуджӧдіс коми кыв вылӧ кутшӧмкӧ немецкӧй философскӧй система».
Тайӧ цитатаыс петкӧдлӧ, мый 120 во сайын на вӧлӧмаӧсь сэтшӧм йӧз, кодъяс интересуйтчылӧмаӧсь коми литератураӧн, зільӧмаӧсь сӧвмӧдны сійӧс да эскӧмаӧсь, мый коми гижӧд вермас кыптыны да сӧвмыны, вермасны коми йӧзлӧн лоны асланыс Байронъяс да Гётеяс.
Но революцияӧдз литератураыс эз вермы сӧвмыны: эз вӧв ас кывъя школа, печать, эз вӧв коми интеллигенция; вӧліны кӧ морт-мӧд велӧдчӧм йӧз, найӧ яндысисны сёрнитны комиӧн. Сӧмын Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция восьтіс туй коми кывлы да коми литературалы. Революция бӧрын ньӧжйӧникӧн артмис стабильнӧй гижӧд кыв: лои лӧсьӧдӧма литературнӧй графика да орфография, петісны нормативнӧй грамматикаяс да словарьяс; водзын мунысь сӧветскӧй педагогика подув вылын лӧсьӧдӧма ас кывъя коми школа; чужисны да быдмисны коми писательяс, кодъяс сетісны не сӧмын посни гижӧдъяс (кывбуръяс, висьтъяс), но и гырысь художественнӧй произведениеяс (поэмаяс, повестьяс, драмаяс, романъяс). Коми кыв паськыда петіс сцена вылӧ. Кыптіс да сӧвмис коми кывъя интеллигенция, кодлысь сёрнисӧ ми кылам и посни грездъясын и гырысь сиктъясын, и мича каръясын.
Радейтны кутісны коми йӧз ассьыныс литературасӧ: коми сиктъясын пӧшти быд керкаын лыддьӧны художественнӧй коми гижӧдъяс; миян петӧ 4 газет («Югыд туй» 14 тысяча да куим районнӧй газет: «Ленин туйӧд» — Кулӧмдінын, «Звезда» — Кӧрткерӧсын да «Выль туйӧд» — Косланын). Быд кык керка вылӧ шӧркодя воӧ коми газет.
1920 воын серти ӧні миян коми книгатӧ лэдзӧны сизим пӧв унджык, республиканскӧй газетъяслӧн тиражыс содіс дас пӧв, литературнӧй журналлӧн — нёль пӧв. Тадзи сӧвмӧ сӧветскӧй власть борд улын коми литература.
Озырмӧ и коми литературнӧй кыв. Революция бӧрын чужисны уна сё выль понятие. Найӧс нимтыны лоисны выль кывъяс. Уна выль кыв пырис роч сёрниысь (автобус, агротехника, антенна, комсомол), вель уна выль кыв лӧсьӧдӧма ас сёрниысь (серпас, ӧд, быдмӧг, позянлун). Уна кывлӧн вежсис значениеыс (ордйысьны, сӧвмыны, котыртны да с. в.), паськаліс налӧн вежӧртасыс. Ордйысьны кывлӧн, шуам, значениеыс вӧлі состязаться, а ӧні сылӧн паськаліс значениеыс, сійӧ петкӧдлӧ тшӧтш соревноваться. Миян литературнӧй сёрниын ӧні зэв уна сэтшӧм кывйыс, кодъяслӧн значениеыс паськалӧма, артмӧмаӧсь выль переноснӧй значениеяс (важӧн сӧвмӧ кыв вӧлі шуам сӧмын ловъя олысь йылысь, а ӧні шуам литература сӧвмӧ, искусство сӧвмӧ). Кывъяслӧн значение паськалӧмыс ёна озырмӧдӧ миянлысь сёрнитӧ, кывйыс лои нюдзджык (гибкӧйджык) да выразительнӧйджык.
Озырмис коми гижӧд кыв и синонимъяс тшӧт весьтӧ. Ӧні литератураын ми зэв тшӧкыда паныдасьлам абсолютнӧй синонимъяскӧд (ичӧт — дзӧля, агас — пиня, вежон — недель) да относительнӧй синонимъяскӧд (мунны — ваджыктыны — зульсьӧдны — тшолксьӧдны; чегны (нянь) — пергыльтны). Синонимъясыд зэв ёна озырмӧдӧны кывтӧ, сетӧны сёрниыслы выразительность, сёрниыс лоӧ ёсь да мӧрччана. Миян литератураын бура вӧдитчӧны синонимъяснад. Нёбдінса Виттор, шуам, кучкыны понятиесӧ дас синонимӧн петкӧдлӧ: кучкыны, вачкыны, колскыны, рабыштны, сетыштны, сӧрвитны, сӧтыштны, косьыштны, нӧшыштны, вартны.
Коми кыв да литература йылысь позьӧ уна гижны, уна висьтавны 600 вося гижӧд история йылысь и торйӧн нин Октябрьскӧй революция бӧрын чужӧм да кыптӧм литература йылысь. Ыджыд вын пуктӧма революция бӧрын коми школа тэчӧмӧ, коми литература сӧвмӧдӧмӧ да коми гижӧд кыв лӧсьӧдӧмӧ. Уна сё морт тільсисны-пессисны тайӧ благороднӧй удж вылас. Тайӧ уджыс муніс миян синъяс водзын: ӧні коми гижӧд кыв лои культурнӧй кывйӧн, сійӧ сувтіс ӧти визьӧ, ӧтвесьтӧ мукӧд культурнӧй кывъяскӧд.
Быдӧн тӧдӧны, мый ӧнія коми литературнӧй кыв артмис Октябрьскӧй революция бӧрын, кыптіс да сӧвмис сійӧ зэв дженьыдик кадколастӧн, — 40 воысь неуна унджык кадӧн. История петкӧдлӧ, мый литературнӧй кывъяс артмӧны ньӧжйӧник — сё воясӧн (сідз вӧлі немецкӧй, роч, английскӧй да уна мукӧд кывъяскӧд). Культурнӧй гижӧд кывлӧн дженьыд кадӧн артмӧмыс — сійӧ аслыссикас сӧветскӧй чудо!
Коми литературалӧн да коми гижӧд кывлӧн Коми АССР-лы тӧдчанлуныс зэв ыджыд. Ыджыд сылӧн воспитательнӧй да познавательнӧй рольыс и школаын. Оз позь сылысь тӧдчанлунсӧ увтыртны, оз туй сійӧс нем думайттӧг тодмышкавны коми школаысь.
Коми гижӧд кыв лунысь-лун ёнмӧ да сӧвмӧ, коми литература воысь-во вынсяммӧ да кыптӧ. И миян лоӧны асланым Байронъяс, Гётеяс, Пушкинъяс, Горькийяс, Шолоховъяс. Олӧмыслӧн туйвизьыс мунӧ сыланьӧ.
1965
