КОМИ ПОЭЗИЯ АРТМӦМ
(Коми гижысьяслӧн конференция вылын висьталӧм)
Коми кыв мустӧмтысь йӧз миянлы шуӧны: «Миян пӧ абу некутшӧм литература, абу вӧвлӧма сійӧ некор, ӧні абу и мӧдысь оз ло. Абунас пӧ эськӧ мед нин абу, весиг пӧ лоныыс оз вермы. Коми кывйыд пӧ гӧль, коминад позьӧ шуны сӧмын «ыж баксӧ, порсь руксӧ». Сыысь кындзи, сэсся нинӧм оз позь шуны». Мыйла найӧ тадз шуӧны? — Асланыс тӧдтӧм пондаыс. Ӧти-кӧ, найӧ оз тӧдны коми кывсӧ. Найӧ чайтӧны: ми пӧ асьным коми йӧз пӧвстысь, тӧдам коми кывсӧ. Асьныс збыль, гашкӧ, коминас сӧмын «мӧс баксӧ» и кужӧны шуны, — сэтшӧма найӧ коми кывсӧ тӧдӧны! Сэсся мӧвпалӧны найӧ: коми сёрниад пӧ зэв этша кывйыс, зэв пӧ гӧль коми кывйыд, став коми йӧзыс пӧ ме кодя жӧ тӧдӧны коми кывсӧ. Мӧд-кӧ, найӧ индӧны: коми йӧзыд пӧ коми книгаястӧ оз лыддьыны, оз кӧсйыны лыддьыны, сьӧласьӧны комиӧн велӧдӧм вылӧ. Тадзтӧ шуысьясыд кысянькӧ кымӧр вывсянь видзӧдӧны Коми область вылӧ. Сэсянь видзӧдӧм серти вӧчӧны, рочӧн кӧ шуны, выводъяс, приговоръяс. Матысяньджык кӧ видзӧдлан комияслысь олӧм-вылӧмсӧ, лыддьӧм-гижӧмсӧ, сійӧ мӧд пӧлӧс, дзик абу коми кыв мустӧмтысьяслӧн висьталӧм кодь: коминас кӧ оз сэтшӧма лыддьысьны, кутшӧма колӧ, — рочнас ньӧти оз лыддьысьны (интеллигенция ме ог босьт). Комиӧн велӧдӧм вылӧ кӧ сьӧд коми йӧз сьӧласьӧны, сьӧласьӧны тшӧтш и мукӧдтор вылӧ: ӧбразтӧм школа вылӧ, закон божийтӧм школа вылӧ. Зэв интереснӧйтор: сьӧласьӧнысӧ сэтшӧминъясын, кӧні асьныс велӧдысьясыс сьӧласьӧны татшӧмторъяс вылас.
Быдторлы эм кутшӧмкӧ помка. Быдтор лоӧ-ӧ, оз-ӧ — мыйкӧ вӧсна. Миянлы паныд мунысьяс сійӧ помкасӧ оз босьтны тӧд вылӧ, мый эмсӧ босьтӧны енэжсьыс усьӧм факт пыдди, сэсся сы вылӧ ыстысьӧмӧн быдсяма ногыс сӧрӧны. Босьтам кӧть коми литературатӧ. Мыйла сійӧ революцияӧдз эзкодь вӧв, зэв этша вӧлі? Коми литература мустӧмтысьяс шуӧны: коми кыв пӧ гӧль, коми йӧзлы оз ков комиӧн гижӧм литератураыс, — сы вӧсна пӧ и оз ло коми литератураыд. Оз ков сӧмын фактсӧ босьтны, колӧ фактыслы мышкас видзӧдлыны, гӧгӧрыс видзӧдлыны, колӧ корсьны помкаяссӧ, факт вӧчысь вӧснаяссӧ.
Огӧ кӧ кутӧй кымӧр вывсянь видзӧдны, видзӧдлам кӧ матысяньджык коми йӧз олӧм вылас — аддзам, мыйла миян абу рочьяслӧн кодь, финнъяслӧн кодь ыджыд, ён литература. Миян ён литература революцияӧдз эз вӧв рочӧ пӧртан политика понда. Рочӧ пӧртан политикаыс кык ног уджаліс, ӧти-кӧ, сійӧ жандармерия приёмъясӧн быдлаысь, быд учреждениеысь (школаысь, судысь) вӧтліс коми кывсӧ. Мӧд-кӧ, комиӧс мустӧмтан «общественнӧй мнение» вӧчис. Нырнуӧдысь пыддиыс вӧлі роч интеллигенция. Сійӧ уджаліс жандармъяскӧд ӧтвылысь. Коми велӧдчыштӧм йӧз вочасӧн аснаныс тыртісны тайӧ рочӧ пӧртан армиясӧ. Накӧд ӧтлаасисны нӧшта поп-дяк. Кыпӧдчис тайӧ армияыс сьӧд коми йӧз вылӧ... Регыд вермис коми йӧзӧс: коми йӧз кутісны улӧ пуктыны, увтыртны асьнысӧ. Сійӧ и колӧ вӧлі руссификаторъяслы. Коми йӧзлӧн идеалыс лои роч. Кыдз нӧ татшӧм олӧм дырйиыс вермис лоны коми литература? Кӧть, шуам, и лои литератураыс, коді эськӧ кутіс сійӧс лыддьыны? Интеллигенциялы коми кывйыд вӧлі пеж, коми гижӧдыд нӧшта нин пеж. Прӧстӧй йӧз тай оз лысьтны босьтны киас пежгаг, сідз жӧ сэкся интеллигенцияыд оз лысьт вӧлі коми гижӧдтӧ лыддьыны. Он ӧд и лысьт. Ӧти-кӧ, пеж. Мӧд-кӧ, «политическӧй благонадежностьтӧ» верман воштыны.
Коми интеллигенция эз вӧв. Выль туй восьтыны, рочӧ пӧртан «общественнӧй мнение» пыр писькӧдчыны сук парма пыр мир туй писькӧдӧм кодь жӧ сьӧкыд вӧлі. Колӧ вӧлі велӧдчӧм йӧз, топыд йӧз, чорыд йӧз. Колӧ вӧлі котыртчӧм йӧз. Миян лысьтіс кӧ сувтны ставыслы паныд К. Ф. Жаков, ӧтнас, — сійӧ вӧлі ён морт, сэтшӧм мортыд этша му вылас. Этша кӧ вермис вӧчны комиыдлы, сійӧ петкӧдлӧ сӧмын: политическӧй революциятӧг нинӧм оз артмы. Колӧ вӧлі котыртчыны, котыртчӧмӧн уджавны. Ӧтнад кӧть кутшӧм ён морт, немтор он вермы вӧчны, — руссификаторскӧй политика вӧлі ён.
Сэсся миян эз вӧв ас школа, ас грамота. Коминас вӧлі оз кужны лыддьысьны. Школа сійӧ лыддьысян механизмас велӧдӧ. Сэсся школа торъя, аслыспӧлӧс диалектъяссянь литературнӧй сёрни пыртӧ. Оз ӧд весь шуны коми школаын велӧдчытӧм йӧз: коми книгатӧ пӧ сьӧкыд лыддьыны, уна кыв пӧ ог гӧгӧрвоӧй. Оз ӧд весь увгыны и «великодержавнӧй шовинистъяс» — важ монархизм политикалӧн шыбитӧм ветьӧкъясыс школаясын велӧдӧм вылӧ. Налӧн сьӧлӧмыс кылӧ нин: пом пӧ воас царь ветьӧкъяслы, коми йӧзӧс садьмӧмысь кутысьяслы. Том йӧзыд пӧ сэсся комиӧн кутас лыддьыны-гижны, судын кутасны комиӧн судитны, канцелярияясын комиӧн гижны. Ми пӧ коминад гижны ог кужӧй, велӧдчыны ог кӧсйӧй. Вир мат!
Нӧшта мый вӧсна эз вӧв революцияӧдз миян коми литератураыс? Миян эз вӧв сьӧм, деньга эз вӧв. Кодкӧ гижліс кӧ, печатайттӧм кольліс, сідзи сэсся вошласьліс гижӧдыс. Казна эз зэвсӧ жалит мый оз ков вылас — салтыр-евангелльӧ лэдзліс уна. Г. С. Лыткин религия книгаяс самӧн зэв бур книгаяс Синодысь вугыртліс. (Синод сылысь лэдзис «Зырянский край и зырянский язык».) А. А. Цембер лэдзис кык книга — мойданкывъяс. Коми книгаяс кутшӧмсюрӧ сьӧм вылӧ лэдзлісны и мукӧдъяс, кодъяс эз артавны ассьыныс уджсӧ.
Со кутшӧм вӧлі оландырыс коми йӧзыдлӧн. Коми поэзиялысь абутӧмсӧ оз ков корсьны коми кыв гӧльлунысь, коми йӧзӧн ассьыс литературасӧ мустӧмтӧмысь, коми йӧз вежӧртӧмлунысь, — колӧ корсьны важ оланногсьыс. Татшӧм оландырйиыд, дерт, миян эз вермыны лоны Шекспиръяс, Гётеяс, Ленротъяс.
Со кутшӧм помкаяс кутӧмаӧсь коми литература лоӧмсӧ. Колӧ татшӧм помкаяссьыс мынтӧдчыны дзикӧдз.
Сэсся мукӧд йӧзлӧн вӧлі озыр класс. Литературасӧ гижисны озыр классысь петысьяс. Налӧн литератураыс вӧлі аристократическӧй. Гӧль йӧзлы литератураыс налӧн зэв на жӧ неважӧн кутіс лоны.
Коми муын вӧлі арся сьӧд вой. Кымӧра вой, кодзувъяс весиг абуӧсь. Няйт, кӧдзыд, йирмӧг. Со татшӧм кымӧра войнас корсюрӧ кымӧр костӧд мыччысьлісны посньыдик кодзувъяс. Мыччысьласны, бӧр тупкысьласны кымӧр сайӧ. Коми йӧз эз и казявлыны сэтшӧм кодзувъястӧ. Сылӧн керка ӧшиньыс вывті ичӧт, керкасяньыс оз и тыдав енэжыс, да и оз видзӧд енэж вылас — зэв чорыда узьӧ.
Кымӧр костса кодзувъяс моз жӧ петавлісны коми гижысьяс. 1860 воясын овлӧма коми поэт И. Куратов. Кольлӧма сьылан-лыддянъяс. Ӧні А. С. Сидоров киӧ ӧти тетрадь сюрӧма. Ме чайта, вӧліны на и нӧшта коми гижысьяс. Налӧн нимъясыс вунласисны, гижӧдъясыс вошласисны. Сӧмын роч книгаясӧ кольӧма налӧн кымынкӧ сьылан-лыддян. Сэки сійӧ сьылан-лыддянъяссӧ вӧлӧм йӧзыс сьылӧны нин, роч книгаясас гижлӧмаӧсь йӧз кыв вылысь. Сӧмын найӧ торъялӧны йӧзкостса литератураысь — найӧс шыльӧдӧма-мольӧдӧма. Тӧдчӧ, гижысьыс тӧдӧ вӧлӧм стихосложение.
Сэсся 80-ӧд – 90-ӧд воясӧ петіс коми гижӧдлысь пельӧс изсӧ пуктысь Г. С. Лыткин. Сійӧ эз вӧв поэт. Сылӧн художественнӧй гижӧдъясыс — сӧмын челядьлы роч кыв вылысь лӧсьӧдӧм кымынкӧ сьыланкыв да мойдъяс. Сійӧ вӧлі учёнӧй лингвист. Петкӧдліс, кыдзи позьӧ дзик комиӧн гижны. Сійӧ велӧдіс миянӧс, кыдзи колӧ мукӧд кывъяс вылысь вуджӧдны гижӧдъяссӧ, кыдзи колӧ литературнӧй кыв лӧсьӧдны. Ме уна Г. С. Лыткин йылысь ог кут висьтавны. Ме сӧмын видзӧдлі сы боксянь, мый сійӧ вӧчис коми поэзиялы. Сы вылӧ кӧ видзӧдлыны учёнӧй вылӧ моз, зэв уна позьӧ висьтавны. Зэв уна сійӧ вӧчис — оз ӧд прӧстӧ сылысь нимсӧ тӧд быд этнограф, быд лингвист. Россия пасьта и заграницаын.
Г. С. Лыткинысь неуна сёрӧнджык петіс К. Ф. Жаков, Выльгортса гӧрысь-кӧдзысьлӧн пи, бӧрынджык профессор. К. Ф. Жаков комиӧн нинӧм эз гижлы. Коми кыв пондаыс, коми йӧз понда сійӧ нэмсӧ вензис. Сылӧн олӧмыс — став муыскӧд ӧткӧн вензьӧм. Сылӧн зэв уна гижӧдыс (аршын судта тэчас книгаяссьыс лоӧ). Уджыс зэв уна пӧлӧс вӧлі: философ, математик, лингвист, поэт. Сылӧн водзмӧстчӧмӧн тані лои Войвыв тӧдмалӧм кузя Архангельскӧй обществолӧн Сыктывкарса отделение, код сьӧм вылӧ сэсся А. А. Цембер кык коми книга лэдзӧма. Эмӧсь коми йӧз, кодъяс Жаковӧс синнас оз вермыны видзӧдны. Найӧ оз радейтны ӧтитор понда: налы абу муса коми йӧзлӧн садьмӧмыс, а сідзкӧ, Жаковыслысь нинӧм абу лыддьылӧмаӧсь. Ми видзӧдлам, мый коми поэтъяслы сійӧ вӧчис.
Коми олӧмсӧ сійӧ быд боксянь петкӧдліс аслас гижӧдъясас. Со сылӧн 3 тома автобиографическӧй поэма «Сквозь строй жизни». Абу роман — ыджыд вынйӧра личность йылысь поэма. Сэні сійӧ рисуйтӧма ён, ыджыд личностьлысь тип, олӧмысь збыльторсӧ корсьысьлысь тип. Со сійӧ мӧдлаын петкӧдлӧ коми гӧрысь-кӧдзысьӧс, сылысь гажсӧ и шогсӧ (Пиль Вань), петкӧдлӧ сійӧс, кыдзи найӧс озыр йӧз нартитӧны («Страничка из жизни Северной деревни»), налысь йӧз муӧ кынӧмпӧт корсьны ветлӧмсӧ («На Холуницкий завод», «Охотник Максим»). Петкӧдлӧ сійӧ вина юысьясӧс, корысьясӧс («Нялай»). Сетӧ сійӧ героическӧй эпос кодь гижӧдъяс («Шыпича», «Царь Кор», «Тунныряк»), гижӧ важ мифология, эпопея кодьӧс («Ен и Омӧль», «Бегство северных богов»). Таысь кындзи сылӧн зэв уна автобиографическӧй висьтъяс. Омӧля на ми тӧдам Жаковӧс, колӧ ёна на лыддьыны сылысь гижӧдъяссӧ, колӧ ёна на велӧдны, сэки вӧлись гӧгӧрвоам сійӧс, сӧмын сэки уна-уна сы йылысь позяс висьтавны. Мыйсюрӧ Жаковлысь лӧсьӧдӧма нин комиӧн.
И. А. Куратов, Г. С. Лыткин, К. Ф. Жаков — коми литературалӧн пельӧс ув изъясыс. И. А. Куратов медводз петкӧдліс, кыдзи колӧ гижны коми кывбуръяс. Г. С. Лыткин велӧдіс, кыдзи колӧ лӧсьӧдны коми литературнӧй кыв. К. Ф. Жаков вензис коми йӧз олӧм понда, коми кыв понда. Сійӧ коми йӧзыслысь олӧмсӧ петкӧдліс (кӧть и рочӧн).
1905 воын мыччысьлӧма 5–7 коми сьылан-лыддянӧн А. А. Чеусов. Ме шуа, мися мыччысьлӧма. Сійӧ збыль сӧмын сэки мыччысьлӧма, сэсся коли нин со 18 во (гижысьыс ӧні на ловъя), но сэсянь тшӧк ланьтӧмӧн олӧ: комиӧн весиг нинӧм оз гиж. Сылӧн нӧшта водзджык на вӧлӧмаӧсь рочӧн гижӧм сьылан-лыддянъяс («Стихотворения зырянина»).
1913 воын босьтчӧма комиӧн гижны М. Н. Лебедев. Гижӧма «Ичӧт чери да ыджыд чери», «Гажаджык, коми йӧз, олӧй», «Ытшкандыр». Сэсся 1914 воын гижас нӧшта 7 сьылан-лыддян. Сійӧ жӧ воас гижас 10 сьылан-лыддян Д. Я. Попов. Меным колӧ урчитӧмӧн шуны: Лебедев гижӧмлы тырӧ дас во. Тайӧ жӧ воас Варыш гижӧ революционнӧй сьылан-лыддян «Сюсьджыка, вокъясӧй, чеччӧ». Тайӧ медводдза коми кывйӧн гижӧм революционнӧй сьылан-лыддян.
Кыдзи ме висьталі нин, сэки вӧлі уджалӧ Роч Войвыв тӧдмалӧм кузя Архангельскӧй обществолӧн Сыктывкарса отделение. Сэні А. А. Цембер коми гижысьясӧс чукӧртӧ да босьтчӧдӧ вӧлі уджӧ. Аслас ӧти книгаӧ, фольклорысь кындзи, сюяс М. Н. Лебедевлысь да Д. Я. Поповлысь сьылан-лыддянъяс. Сійӧ обществоыс тӧждысьӧ вӧлӧм коми литература паськӧдӧм вӧсна. Куимысь шулас разӧдны дон босьттӧг коми мойдъяс.
Война кадӧ коми литературалӧн сӧвмӧмыс пӧшти дугдыліс, и сӧмын 1917–18-ӧд воясӧ бӧр заводитіс босьтчыны. 1918 воын тулыснас Яренскын котыртчас «Коми котыр». Сэтчӧ пырасны 25 кымын коми морт. Уна сикас могъяс лыдын индасны тшӧтш и литература лӧсьӧдан да паськӧдан мог. Сэк жӧ Эжва йылын котыртчӧма «Коми автономист-социалист чукӧр». Налӧн коми литература лӧсьӧдан мог жӧ вӧлӧма.
Тадзи кӧнсюрӧ мукӧдлаын на нӧшта сук пармаын пуяс костті мыччысьлывлісны ыпъялігтырйи посньыдик би кывъяс. Сійӧ би кывъясыс кор ӧтлаасисны (кор лоис ӧтлаалысьыс) лои ён, ыджыд би. Ёна на зэрис, ёна на вой тӧлыс пӧльтіс, но бисӧ кусӧдны эз вермы.
Коми литература лӧсьӧдысьясӧс ӧтлаалысьыс вӧлі В. А. Молодцов. Яренскса роч шовинистъяскӧд тышкасьӧм бӧрын сійӧ 1918 вося тӧлын воис Сыктывкарӧ. Оз ков вунӧдны 1918 вося ноябрь 28-ӧд лун. Сійӧ лунас В. А. Молодцов уисполком пыр котыртіс Коми комиссия — коми литература лӧсьӧдан медводдза организация. Кутшӧм сэки вӧлі нимкодь коми кыв дор сулалысьяслы! Кыдзи нӧ абу нимкодь. Сэки ӧд Сӧвет властьыдлӧн тані сӧмын на нимыс вӧлі. Сэки кызвыннас монархистъяс моз на видзӧдісны коми кыв вылад, ёна на дзескӧдісны сійӧс. Сэтшӧм йӧз пӧвстас миян воссис Коми комиссия.
Коми комиссия ӧтувтіс коми литература дор сулалысь став йӧзсӧ. Сійӧ бӧр босьтчӧдіс гижан уджӧ М. Н. Лебедевӧс. 1914 восянь комиӧн сійӧ нинӧм абу гижлӧма. Сійӧ босьтчӧдіс гижны Нёбдінса Витторӧс. Босьтчӧдіс уна мукӧдӧс. Сэки зэв зіля, зэв яра уджаліс комиссияас А. А. Цембер. Ӧні мый вӧсна кӧ ылыстчӧма коми уджсьыс.
Коми комиссия ни ӧти грӧштӧг, куим уртӧг, видчӧм, увтчӧм, пинялӧм кывзіг, веськыда муніс, коми литературалы ордым писькӧдіс.
В. А. Молодцов жӧ карса семинарияын котыртӧма Коми гижысь чукӧр. Сэтысь петісны Вась Педӧр, Н. П. Попов, А. А. Заболоцкая, И. Е. Худяев, П. В. Уродов, унаӧн на мукӧд.
Емдінса семинарияын А. С. Сидоров котыртӧма жӧ литературнӧй организация (ме стӧч нимсӧ ог тӧд). Сійӧ организациясьыс петісны А. Старцев, И. Разманов да мукӧд.
1919 воын Иона Чисталёв водзмӧстчӧм серти чукӧртчыліс коми школалы книгаяс лӧсьӧдӧм кузя ыджыд комиссия. 1920 воын бара жӧ В. А. Молодцов водзмӧстчӧм серти Сыктывкарын воссис РСФСР-са наркомнац зырянотделлӧн издательскӧй подотдел, а сэсся сійӧ отделсьыс артмис Коми книга лэдзанін. Сэні ӧти кадӧ уджсӧ нуӧдісны Н. А. Соснин, сэсся М. И. Ёль. Ӧні мыйлакӧ ланьтісны жӧ. Бӧръя воясас издательствоын коми литература лӧсьӧдігӧн ёна ковмис пессьыны юралысьыслы — Н. А. Шаховлы. Сюри, дерт, и издательствоса став уджалысьяслы.
1922 воын Д. А. Батиев Т. Т. Сердитовкӧд Москваын, а В. А. Молодцов, А. С. Сидоров да А. А. Чеусов тані, ёна пессисны Коми институт восьтігӧн. Институт восьтӧмыс коми литературалы вӧлі, дерт, зэв ыджыдтор. Сэні заводитісны велӧдны коми история, этнография, коми кыв, коми литература. Велӧдӧны и ӧні.
Унатор нин вӧчӧма коми литературалы туй восьтӧмсянь вит во чӧжӧн. Вӧлі пемыд, туйястӧм парма. Ӧні шонді югӧр нин тыдалӧ, ордымыс паськыд нин. Ордымыс петкӧдӧ паськыд туй вылӧ. Ӧні коми гижӧд лӧсьӧдысьяслы колӧ веськыда, чорыда, ыджыда восьлавны водзӧ.
* * *
Коми драма лоӧм
Ме торйӧн висьтала коми драма лоӧм йылысь. Медводдзаысь сійӧ петкӧдчӧма 1917 вося май тӧлысьын. Н. А. Богословский водзмӧстчӧм серти комиӧн лӧсьӧдӧмаӧсь Н. В. Гогольлысь «Женитьба» да петкӧдлӧмаӧсь Сыктывкарын. Сійӧ жӧ вося августын коми рыт нуӧдігӧн М. Д. Кузьбожева веськӧдлӧм улын петкӧдлісны Л. Н. Толстойлӧн «От него все качества» («Вина помысь быд омӧльыс») пьеса серти спектакль. Гашкӧ, таысь кындзи на сэки вӧліны коми пьесаяс, сӧмын ми огӧ тӧдӧй. Гашкӧ, мӧдысь литературалысь историясӧ гижысьяслы сюрӧны сійӧ пьесаясыс. 1917–1918-ӧд воясся тӧлын Сыктывкарын, Выльгортын, Кӧрткерӧс гӧгӧрын, Помӧсдінын роч вылысь лӧсьӧдлӧмаӧсь уна пьеса (дасӧс кымын). Помӧсдінын уджалӧмаӧсь Чисталёв вокъяс, А. А. Маегов, Н. А. Шахов; Кӧрткерӧс гӧгӧрын — А. А. Суханова, М. И. Ёль, И. А. Суханов да мукӧд.
Оригинальнӧй коми драма медводз гижлӧма И. Л. Юркин 1918 вося ноябрын. Пьесаыслӧн нимыс «Большевик». Сійӧ сцена вылӧдз эз волы. Оригинальнӧй коми драмалы пельӧс ув из пуктысьӧн ми лыддям В. А. Савинӧс. 1918 вося декабрын сійӧ гижис кык теш — «Корасьысь» да «Гудрасьӧм».
Нёбдінса Виттор пуктіс подув коми комедиялы. Гашкӧ, дзик ӧтнас тайӧс вӧчис: сэсся тай меным мӧд татшӧм комедия гижысь эз на аддзысь-а. Нёбдінса Виттор гижӧ, дерт, и драма. Сӧмын, ме думысь, оригинальнӧй драмаыс озджык артмы. Сійӧ — кыв боксяньыс артист. Оз ӧд прӧстӧ роч вылысь лӧсьӧдӧм пьесаясыс сылӧн оригинальнӧйсьыс лӧсьыдджык овлыны.
Жугыль (Н. П. Попов) — дзик драматург. Некымын пьеса нин гижис. Комедия озджык артмы. Сьӧкыдджык драмаяс артмӧны. Эм коми олӧм йылысь ворсанторъяс, шуам, «Олыштан да муса лоӧ». Виччысям сысянь трагедия.
Кымӧр костса кодзув моз петаліс Ульныров — прӧстӧй, велӧдчытӧм морт. Гижис драма «Воддза суддяяс». Сійӧ Н. В. Гогольлӧн «Ревизор» кодь, дзик коми олӧм йылысь.
Коми поэзия гижысьяслӧн мыгӧръясыс
Нёбдінса Виттор. Став гижӧдъясас тӧдчӧ кокньыдик серам. Некодӧс оз сот, оз сёй, оз лӧгӧд, оз скӧрмӧд. Зэв аслыспӧлӧс серам. Медъёнасӧ юморыс (серамыс) сылӧн кывъясас. Роч классикъяс пӧвстысь оз и сюр, буракӧ, сэтшӧм юмор кывнас гижысьыс. Нёбдінса Виттор аслас юморнас этшаник Диккенс вылӧ мунӧ.
Сійӧ коми стихтӧ шыльӧдіс-мольӧдіс сэтшӧма, мый сыысь ёнасӧ оз нин позь (роч стих серти, дерт). Витторлӧн гижӧма зэв уна — сё сайӧ кывбур. Мукӧддырйиыс газетсӧ тыртны ковмас да зэв омӧлик кывбуръяс гижлывлӧ (шуам, «Ерунда о лягушках»). Сэтшӧмъяссӧ ме ог лыддьы.
Ёгор Колегов. Нёбдінса Витторлӧн кӧ кокньыдик юмор, Ёгор Колеговлӧн сійӧ сотӧ. Сылӧн серамыс ӧтмында кывъясас и висьталанторъяс (содержаниеас). Сійӧ мукӧд гижӧднас дзик Демьян Бедный кодь («Вичко служба»). Гижӧ сӧмын кывбуръяс. Уна гижӧма коми олӧм йылысь, петкӧдлӧма бытӧвӧй серпасъяс. Сералӧ коми йӧз оланногыслысь гугсӧ.
Вениамин Чисталёв. Миян коми гижысьясыд асьныс чужӧны, асьныс быдмӧны. Некод оз качайт, некод оз тӧждысь на вӧсна. Некод ӧта-мӧдсӧ оз велӧд, ӧта-мӧдыслысь оз велӧдчы. Коркӧ сё во сайын чужлӧма И. А. Куратовлӧн поэзия. Сы бӧрын сэсся 50 во мысти чужӧма дзик жӧ ас выйӧн М. Н. Лебедевлӧн да Д. Я. Поповлӧн поэзияыс. Дзик жӧ сідзи чужӧма и Нёбдінса Витторлӧн дай мукӧдлӧн поэзияыс. Дерт ӧд, коми гижысьяслӧн роч ногӧнджык артмӧ, сӧмын быдӧн ас ногыс роч сертиыс вӧчӧ. Сідз жӧ чужӧма и В. Т. Чисталёвлӧн поэзияыс.
В. Чисталёвлысь гижӧдъяссӧ лыддигӧн кылан яглысь чӧскыд дуксӧ, аддзан енэжлысь мичлунсӧ, Эжвалысь нимкодясьӧмсӧ. Кылан чер котшкӧм шы, керлысь сыркнитчӧм шы, додь дзуртӧм. Пыжын сынӧм шы, коса шы. Кылан тшӧтш коми йӧзыслысь тільсиг-пессигӧн пӧсь визувтӧмсӧ. Сійӧ гижӧдъясын авторыслӧн лирикаыс, ывлаыслӧн мичлуныс, коми йӧзыслӧн уджалӧмыс йитчӧмаӧсь ӧтлаӧ — артмӧма зэв мича картина. Ывла мичлунсӧ петкӧдлігӧн В. Чисталёвлӧн поэзияыс И. С. Тургеневлӧн кодь. Сӧмын Тургеневыд природасӧ, йӧзыслысь уджалӧмсӧ каретасянь видзӧдіс. В. Чисталёвыд ачыс ставсӧ тӧдӧ.
В. Чисталёвлӧн поэзияыс дзик коми — коми ывлавыв, коми йӧзлӧн уджалӧм — со сылӧн сюжетъясыс. Да и збыль коми йӧзыслӧн кынмӧм-косьмӧмыс, тільсьӧм-пессьӧмыс, — став олӧмыс. Сылӧн унджыкыс прозаӧн гижӧм кывбуръяс. Дай мукӧд сикас кывбуръяссӧ гижигӧн рифма бӧрся оз вӧтлысь.
Вась Педӧр лӧня зэв висьтавліс коми йӧзлысь шогсӧ. Мый вӧлі аддзӧ, сійӧс и висьтавліс, эз содты ни эз чинты. Гижис ньӧжйӧник, лабутнӧя, сӧмын лыддян да шуштӧм лоӧ, сьӧлӧмӧдзыд йиджас. Сылӧн лӧня гижӧмыс эпос вылӧ мунӧ. Гижліс нин некымын висьт. Ми вӧлі виччысям сысянь коми эпос (висьтъяс, повестьяс, романъяс), сӧмын эз ло миян виччысьӧм ногӧн: сійӧ кольӧм вося сентябрь 8 лунӧ кувсис 22 арӧс тыртігӧн.
Сідз жӧ костті кувсис 1923 вося июльын Жан Морӧс. Сылӧн уджыс зэв уна сикаса вӧлі. Ме сӧмын висьтала, мый сійӧ вӧчис коми поэзиялы. Оригинальнӧй гижӧдъясыс этша вӧлі, но зэв уна роч вылысь лӧсьӧдӧм, медводз революционнӧй гижӧдъяс. Сійӧ медводз, 1918 воын, комиӧн лӧсьӧдіс «Интернационал», «Гӧрд дӧра пас» («Красное знамя»), «Выныштчӧй, вокъяс» («Смело, друзья»). Сійӧ медся бура кужис комиӧдны роч гижӧдъяс, тшӧтш и повестьяс, висьтъяс. Сійӧ, шуам, комиӧдліс В. Г. Короленколысь «Сон Макара». Нёбдінса Виттор кӧ шыльӧдіс-мольӧдіс юморӧн гижӧм кывбуръяс, И. Т. Чисталёв сетіс йӧзӧс садьмӧдан кывбуръяслысь шыльӧдӧм-мольӧдӧм образецъяс.
Варыш (А. А. Маегов). Сійӧс ми тӧдам кыдзи революционерӧс медводдза гижӧдсяньыс медбӧръяӧдзыс. Сылӧн медводдза кывбурыс миян киясӧ воис 1914 воын, дерт, киӧн гижӧм, печатайттӧм. Революционнӧй сям вӧснаыс сійӧс позис печатайтны сӧмын 1921 воын «Гӧрд пӧлян» нима сборникын. Тайӧ кывбурыс — «Сюсьджыка, вокъясӧй, чеччӧй».
Вениамин Чисталёвлӧн кӧ поэзияас зэв уна сьӧлӧм кылӧмыс, Иона Чисталёвлӧн кӧ сьӧлӧмыс мывкыдыскӧд кысьӧма-йитчӧма, Варыш поэзияын ставыс помсяньыс помӧдзыс тыш вылӧ чуксалӧм, кось вылӧ корӧм. Гӧрд знамя бӧрся туй индӧм. Сылӧн быд сёрникузя укладысь, быд кыв — ыргӧнысь, быд шы — биа изйысь. Сылӧн поэзияыс садьмӧдӧ, ёнмӧдӧ, збоймӧдӧ, кось вылӧ кыскӧ.
М. Н. Лебедев. Ме сы йылысь висьтавлі нин. Ӧні нӧшта содтышта. (Сылӧн кывбуръяс серти ме тшӧтш велӧдчи гижны.) Кывбуръяс кындзи, сійӧ коми йӧзлы сетіс аслыспӧлӧс литература: гижис нин куим оперетка («Мича ныв», «Пӧрысь тун», «Бур ань»). Сэсся сійӧ водзджыксӧ рочӧн гижлӧма коми олӧм йылысь повестьяс. Важ коми олӧмсӧ художественнӧй литератураын петкӧдлысьыс М. Н. Лебедев медводдза и медбӧръя: сыысь кындзи ӧнӧдз некод на нинӧм эз гижлы, К. Ф. Жаковӧс да Гренӧс («Иркаб») кӧ он лыддьы.
Ми виччысям Михаил Николаевичлысь «Последние дни Перми Великой» повестьсӧ инсценируйтӧм, опера гижӧм, ыджыд бур опера. Мед оз сцена техника бӧрся вӧтлысь-а. Мед «Последние дни Перми Великой» гижӧдыс бур нин, лӧсьыд нин, но мед операыс кык сэтшӧм лоӧ.
Сэсся Михаил Николаевич, роч семьяын быдмысь мортыд, оз сэтшӧм бура коми кывсӧ тӧд, кутшӧма тӧдӧны мукӧд гижысьяс. Колӧ эськӧ сылы тӧдмавны кывсӧ кӧть коми книгаяс серти.
Ме тані, дерт, уна гижысь йылысь на эг висьтав. Ог тӧд, кыдзиджык найӧс характеризуйтны, кӧть и эмӧсь налӧн уна бур гижӧдъяс. Шуам кӧть Н. А. Шаховӧс, Г. Старцевӧс да мукӧдӧс.
Помалігас нин ме вӧлі кӧсъя шуны, мыйджык миян эм, мыйджык колӧ чорыдджыка босьтчывны вӧчны. Миян дзик пӧшти абу оригинальнӧй художественнӧй эпос: висьтъяс, повестьяс, романъяс. Ёгор Старцевлӧн кык-куим висьт эм, Вась Педӧрлӧн сымында жӧ. Ӧні сэсся Фроловсянь издательствоӧ сетӧм висьтъяс сертиыс позьӧ виччысьны бур гижӧдъяс. Сэсся нинӧм на абу, нинӧм на оз тыдав! Миян ӧд мукӧдторйыс зэв нин уна — гоз-мӧд авторлӧн сӧмын асланыс оригинальнӧй гижӧдъяссьыс быдса томъяс лоӧны. Драма эм, лирика зэв озыр, весигтӧ опереткаяс эмӧсь, сӧмын абу эпос. Сэсся омӧля артмӧ школалы литература. Н. П. Попов кындзи, некод школалы весиг ӧти пьеса эз гижлы. Ни ӧти коми мойданкыв абу инсценируйтӧма.
1923
